της Μαρίζας Ντεκάστρο
Ο Φίλιπ Κερρ (1956-2018) αγαπήθηκε για τα αστυνομικά μυθιστορήματα με τον βερολινέζο ντετέκτιβ Μπέρνι Γκούντερ τα οποία διαδραματίζονται στα χρόνια του Β Παγκοσμίου πολέμου. Τελευταία εκδόθηκαν και τα νεανικά του βιβλία, Τα άλογα του πολέμου (Μεταίχμιο, 2015), Η πιο τρομαχτική ιστορία όλων των εποχών (Κέδρος, 2019) και πρόσφατα το Φρίντριχ, ένας σπουδαίος ντετέκτιβ (επίσης Κέδρος), που μας μεταφέρει πάλι στο προπολεμικό Βερολίνο, μεταξύ των ετών 1931 και 1933 και κλείνει το 1945 με τον επίλογο.
Τον Δεκέμβριο του 1931, ο μικρός Φρίντριχ Κίσελ είδε στο σινεμά το πιο αγαπημένο του βιβλίο να γίνεται ταινία. Ήταν Ο Αιμίλιος και οι ντετέκτιβ, του κυρίου Καίστνερ, του συγγραφέα γείτονά του. Ο Φρίντριχ γνώρισε τον κύριο Καίστνερ και μάλιστα όχι μόνο απόκτησε ένα αντίτυπο υπογεγραμμένο από τον ίδιο αλλά και ένα σετ με όλα τα απαραίτητα εργαλεία για έναν επίδοξο ντετέκτιβ. Δημιουργήθηκε μια γερή φιλία μεταξύ τους και ο Φρίντριχ χωρίς καλά καλά να το καταλάβει μυείται στις αντιναζιστικές ιδέες μιας παρέας διανοουμένων και καλλιτεχνών της πόλης. Όμως, η παιδική του αφέλεια και η μανία του να γίνει ντετέκτιβ τον οδηγεί στη γερμανική αστυνομία όπου μαζί με τους φίλους του χρησιμοποιείται ως «κατάσκοπος» και καταδότης της.
Ο πανέξυπνος Φρίντριχ αντιλαμβάνεται πολύ γρήγορα τι συμβαίνει και από καταδότης καταλήγει συνεργάτης των αντιναζιστών. Ωστόσο, κατά τη διάρκεια των δραστηριοτήτων του γίνεται σε διάφορες περιστάσεις μάρτυρας της βαναυσότητας των ναζί, και μάλιστα παρασυρμένος από τον μεγαλύτερο αδελφό του, μέλους της χιτλερικής νεολαίας, συμμετέχει στην καύση των βιβλίων, όπου καίγεται και το δικό του πολύτιμο αντίτυπο. Και εκεί βλέπει τον αγαπημένο του συγγραφέα να παρακολουθεί ανάμεσα στο ενθουσιώδες πλήθος αυτή τη θηριωδία. Πράγματι, έτσι έγινε: τα βιβλία του Καίστνερ κρίθηκαν αντιγερμανικά, κάηκαν στις 10 Μαΐου του 1933 στην πλατεία της Όπερας του Βερολίνου και ο συγγραφέας ήταν παρών στην καύση. Ωστόσο, ο Καίστνερ δεν εγκατέλειψε τη Γερμανία όπως θα μπορούσε. Έμεινε στο Βερολίνο και φυσικά διατήρησε τον ενεργό ρόλο του στο μυθιστόρημα Φρίντριχ, ένας σπουδαίος ντετέκτιβ.
Ο πραγματικός Έριχ Καίστνερ, μέσω του έργου Ο Αιμίλιος και οι ντετέκτιβ (1928), πρωταγωνιστεί ογδόντα χρόνια αργότερα στο μυθιστόρημα του Κερρ, μαζί με αρκετά άλλα υπαρκτά πρόσωπα (π.χ. τον εικονογράφο του Αιμιλου Βάλτερ Τρίερ που δολοφονήθηκε από τη Γκεστάπο, τον κινηματογραφιστή Μπίλλυ Γουάιλντερ που μετανάστευσε και σταδιοδρόμησε στις ΗΠΑ, κ.ά.), τα οποία διατυπώνουν αντιναζιστικές ιδέες, ιδέες γνωστές στον Φρίντριχ από τις συζητήσεις που γίνονταν στο σπίτι του μεταξύ του φιλελεύθερου δημοσιογράφου πατέρα και του ναζί αδελφού.
Είναι λοιπόν απαραίτητο να μιλήσουμε για τον Έριχ Καίστνερ και το έργο του Ο Αιμίλιος και οι ντετέκτιβ το οποίο αποτελεί τον μοχλό για την εξέλιξη της πλοκής στο μυθιστόρημα του Κερρ.
Ο Γερμανός κριτικός λογοτεχνίας Μαρσέλ Ράιχ-Ρανίτσκι αναφέρεται διεξοδικά στον Καίστνερ (Δρέσδη 1899-Μόναχο 1974) στο βιβλίο των απομνημονευμάτων του Η ζωή μου (εκδ. Ενάλιος, 2001) και τον τοποθετεί ανάμεσα στους συγγραφείς που επηρέασαν την πορεία της γερμανικής παιδικής λογοτεχνίας.
Γράφει πως «…ό,τι διηγιόταν δεν διαδραματιζόταν σε μακρινές εποχές και χώρες (όπως συνηθιζόταν στην εποχή του που τα μυθιστορήματα περιλάμβαναν εξωτικά και πομπώδη στοιχεία) αλλά συνέβαινε εδώ και τώρα: σε δρόμους και αυλές του Βερολίνου, εκεί δηλαδή που ξέραμε τα κατατόπια. Τα πρόσωπα που εμφανίζονταν μιλούσαν σαν όλους εμάς που μεγαλώσαμε στη μεγαλούπολη. Αυτό ήταν η αξιοπιστία εκείνου του βιβλίου και μαζί μ’ εκείνη και η επιτυχία του η οποία βασιζόταν στην αυθεντικότητα της καθομιλουμένης γλώσσας» (σ. 32-33).
Ο Αιμίλιος και οι ντετέκτιβ (21 εκδόσεις στα ελληνικά, εκδ. Πατάκη) ήταν από τα αγαπημένα βιβλία των γερμανόπουλων.
Η ιστορία: ο Αιμίλιος ταξιδεύει στο Βερολίνο για να πάει στη γιαγιά του και έχει μαζί του πολλά χρήματα γι’ αυτήν. Στο τρένο τον παίρνει ο ύπνος και ένας «ευυπόληπτος» πολίτης του τα κλέβει. Ο Αιμίλιος, παραβαίνοντας τις αυστηρές οδηγίες της μητέρας του -να μη χαζεύει και να πάει κατευθείαν στο ραντεβού με τη γιαγιά-, αποφασίζει να καταδιώξει τον κλέφτη στην άγνωστη πόλη. Περιπλανάται εδώ κι εκεί (στα κατατόπια που γνωρίζουν όλοι οι Βερολινέζοι, όπως γράφει ο Ράιχ-Ρανίτσκι) και με τη βοήθεια μιας ομάδας ζωηρών αγοριών οργανώνεται ολόκληρη επιχείρηση για την παρακολούθηση του κλέφτη. Η επιχείρηση των παιδιών είναι απολαυστική να τη διαβάζεις! Περιλαμβάνει από την τροφοδοσία της ομάδας μέχρι τα ψεματάκια για να μείνουν τα αγόρια έξω μέχρι αργά ή να μην κοιμηθούν στο σπίτι τους, μυστικό κώδικα συνεννόησης, αρχηγείο, και πολλές άλλες ευφάνταστες κινήσεις. Ο κλέφτης θα ξεσκεπαστεί και ο Αιμίλιος θα γίνει πρωτοσέλιδο στην εφημερίδα όπου εργάζεται… ο κύριος Καίστνερ.
Στο τελευταίο κεφάλαιο, ο συγγραφέας και οι ήρωες αναρωτιούνται αν βγαίνει κάποιο συμπέρασμα από αυτή την ιστορία. Δεν είναι αυτό που θα περιμέναμε να διαβάσουμε, και μάλιστα το 1928. Δεν «διδάσκει» τα παιδιά να είναι προσεχτικά, να μην εμπιστεύονται αγνώστους, να μην ταξιδεύουν μόνα τους. Αντίθετα, τουμπάρει τους αναγνώστες και τα βάζει με τους μεγάλους. Το συμπέρασμα στο οποίο καταλήγουν είναι πως ο καλύτερος τρόπος για να φτάνουν τα χρήματα στον προορισμό τους είναι να διακινούνται μέσω τραπέζης και όχι να μεταφέρονται από μικρά παιδιά!
Τι διαβάζουν οι μικροί αναγνώστες στον Αιμίλιο και τι οι λίγο μεγαλύτεροι στον Φρίντριχ; Ανεξάρτητα από την ηλικία τους διαβάζουν συναρπαστικές περιπέτειες. Και δεύτερον, ανακαλύπτουν πως τα ζητήματα που απασχολούν τους ήρωες (η εμπιστοσύνη, το καλό και το κακό, η διαπαιδαγώγηση, η θέση των παιδιών στην κοινωνία, το κράτος δικαίου) είναι πολύ σοβαρά για να μην τα σκέφτεται ακόμα κι ένα παιδί. Ειδικότερα στον Φρίντριχ, επειδή η ιστορία διαδραματίζεται στις αρχές της δεκαετίας του ’30, εποχή της ανόδου των ναζί, ο Κερρ θέτει με έμφαση όλα τα παραπάνω συνδέοντάς τα με τα γεγονότα, την πολιτική, την ιδεολογία και τις μεθόδους δράσης των ναζί. Το πραγματικά σημαντικό λοιπόν είναι ότι, ναι μεν η ιστορία δράσης του Φρίντριχ διαβάζεται με ενδιαφέρον, συμβαίνει όμως κατά τη διάρκεια μιας τρομακτικής περιόδου της σύγχρονης ιστορίας, η οποία αναπλάθεται πιστά και περιγράφεται τεκμηριωμένα από τον Φίλιπ Κερρ στα μέτρα των παιδιών με αποτέλεσμα να τους δίνει πλήθος ερεθίσματα ώστε να προβληματιστούν.
Το τέλος του Φρίντριχ, όπως και πολλών νεαρών Γερμανών της ηλικίας του, θλιβερό. Στρατεύτηκε, πολέμησε σε μια από τις τελευταίες μάχες του πολέμου, μάλλον στις Αρδέννες, και σκοτώθηκε 24 ετών.
INFO:
Philip Kerr, Φρίντριχ, ένας σπουδαίος ντετέκτιβ, Μτφρ. Στεφανία Φερρό,Εκδ. Κέδρος
Έριχ Καίστνερ, Ο Αιμίλιος και οι ντετέκτιβ,Εικ. Walter Trier,Μτφρ. Άλκη Γουλιμή,Εκδ. Πατάκη
