της Μαριαλένας Σπυροπούλου (*)
“Δώστε στη θλίψη σας όλο το χώρο και την προστασία που της οφείλετε -γιατί αν όλοι εμείς αντέξουμε τον πόνο με ειλικρίνεια και θάρρος, η θλίψη που έχει πλημμυρίσει τον κόσμο θα καταλαγιάσει. Αν όμως κρατάτε μέσα σας μίσος και σκέψεις εκδίκησης, θα γεννηθούν καινούριες πίκρες και στενοχώριες για άλλους ανθρώπους, και δεν θα πάψει ποτέ να υπάρχει θλίψη σε αυτό τον κόσμο. Δίνοντας στη θλίψη το χώρο που χρειάζεται, θα μπορέσετε να πείτε με ειλικρίνεια: η ζωή είναι όμορφη και πολύτιμη”. Αυτά τα λόγια της Εβραίας Έστερ Χίλσαμ που υπήρξε θύμα του Ολοκαυτώματος και πέθανε το 1943, ενέπνευσαν τη συγγραφέα Ανν Μπουθ να γράψει την ιστορία με τίτλο “Το καταφύγιο της Λύπης”.
Το «καταφύγιο της Λύπης» γράφτηκε από την Αν Μπουθ, εικονογραφήθηκε από τον Ντέιβιντ Λίτσφιλντ και στα ελληνικά μεταφράστηκε από την Αργυρώ Πιπίνη, για λογαριασμό των εκδ. Μάρτης. Τι είναι όμως αυτό το καταφύγιο; Είναι αυτό που λέει η λέξη. Ένας χώρος για να κρυφτούμε. Ένας χώρος για να προστατευτούμε. Ένας χώρος για να επιβιώσουμε. Ένας χώρος για να οδηγηθούμε εκεί όταν μαίνεται ένας πόλεμος, μια οδυνηρή κατάσταση, μια τραυματική εμπειρία. Στις ημέρες μας τα καταφύγια έχουν επανέλθει στην επικαιρότητα. Πόλεμοι μαίνονται. Στην Ουκρανία ο πόλεμος συνεχίζεται, ενώ στη Λωρίδα της Γάζας, τα παιδιά των Παλαιστινίων και των Ισραηλινών βιώνουν μια τρομακτική τραγωδία, έναν τρομοκρατικό και επιθετικό πόλεμο. Πώς να προστατευτείς όταν όλα γύρω σου καταρρέουν; Το βιβλίο «Το καταφύγιο της λύπης» δεν έχει γραφτεί όμως μόνον για τον πόλεμο, παρότι η έμπνευση έχει τις ρίζες της στο Ολοκαύτωμα. Η σκέψη της συγγραφέως έχει φτερά, και στρέφεται προς μια διάσταση ψυχικού χώρου. Το καταφύγιο δεν είναι μόνον μια αποθήκη, ένα λαγούμι, ένα κελάρι, ένας ειδικά διαμορφωμένος χώρος κατά μήκος της Γης για να αποφύγουμε τις βόμβες. Είναι ένας ψυχικός χώρος.
Ο ιδρυτής της ψυχανάλυσης Sigmund Freud ήταν ο πρώτος που χρησιμοποίησε τον όρο «τόπος» για να μιλήσει για ψυχικές βαθμίδες. Είτε κάνουμε λόγο για το Εγώ, το Υπερεγώ και το Εκείνο, είτε για το Συνειδητό, το Προσυνειδητό και το Ασυνείδητο, ο τόπος στην ψυχική μας ζωή είναι χωρισμένος σε εμφανή σημεία και βαθιά τούνελ. Τι χρειαζόμαστε όμως ένα καταφύγιο για να στεγάσουμε τη Λύπη μας; Γιατί η λύπη όπως και όλα τα άλλα συναισθήματα δεν έχουν τον ίδιο χώρο να κατοικήσουν; Η συγγραφέας μιλάει με συμβολικό τρόπο για ένα δύσκολο συναίσθημα. Η λύπη λέει η συγγραφέας με έμμεσο τρόπο συνήθως στις σύγχρονες ζωές ή και στην παιδική ζωή περισσότερο μοιάζει να είναι άστεγη. Σαν να είναι ένα συναίσθημα που δεν το καλωσορίζει ο κάτοχός του και το εξορίζει έξω από τα ψυχικά διαμερίσματά του. Αυτό λέει ότι ίσως συμβαίνει συχνά και εκείνη γράφει ένα βιβλίο-οδηγό για το ότι η λύπη χρειάζεται όχι μόνον μια στέγη μέσα μας, αλλά κυρίως ένα ασφαλές πολύτιμο μέρος για να την κρατήσουμε ζωντανή. Να μην την πνίξουμε, να μην την εξορίσουμε, να μην την αρνηθούμε, για να μη χρειαστεί και εκείνη με τη σειρά της να μεταμορφωθεί. Μα σε τι μεταμορφώνεται η λύπη; Πολύ συχνά, οι έρευνες για παιδιά που έχουν στερηθεί πολύ πρώιμα τη μητέρα τους και που έκαναν καιρό να την ξαναδούν ή που δεν την ξαναείδαν ποτέ, κάνουν λόγο για σβήσιμο του συναισθήματος του αποχωρισμού. Ένα μούδιασμα, άρνηση της κατάστασης ότι κάποιος τα άφησε, αναστολή, κατάθλιψη, απόσυρση και ανάλογα με τις συνθήκες και τη διάδοχη κατάσταση ένας διάχυτος θυμός, οργή, καταστροφικότητα, ακόμα και θάνατος. Αυτά τα δύσκολα συναισθήματα όμως δεν συνοδεύουν μόνον την πρώιμη αποστέρηση του βρέφους αλλά πολλές τραυματικές συνθήκες που οδηγούν σε παθολογικά πένθη. Μα τι είναι το παθολογικό πένθος, αν δεν είναι ερήμωση; Είναι πάντα δύσκολη η ζωή και οι μεταβάσεις της και οι άνθρωποι από πολύ νωρίς μεγαλώνουμε παρέα με τη χαρά αλλά και με το πένθος του κάθε σταδίου που τελειώνει. Αν όμως αρνηθούμε ότι η ζωή μάς επιφυλάσσει δυσάρεστες εκπλήξεις ή αν βρούμε εμπόδια στους αποχωρισμούς, η λύπη δεν θα εμφανιστεί ποτέ. Και εμείς δεν θα προχωρήσουμε ποτέ πέραν του πένθους. Διότι, τα υγιή πένθη οδηγούν διαδοχικά στο δρόμο της Λύπης. Η λύπη είναι συνώνυμο της ανθρώπινης αποδοχής της τρωτότητας, της έλλειψης, της καταπολέμησης της παντοδυναμίας. Η λύπη είναι το συστατικό της ανθρώπινης επαφής, του δεσμού, της σχέσης. Όταν δίνουμε χώρο στη λύπη, και εκείνη μας δημιουργεί μέσα μας τον απαραίτητο χώρο να στοχαστούμε, να νιώσουμε πιο άνθρωποι, αλληλέγγυοι, μας δίνει τη δυνατότητα να συνδέσουμε τη σκέψη μας, να συνδεθούμε με ανθρώπους και να συγχωρέσουμε. Και αυτό για να συμβεί, ο άνθρωπος πρέπει να πάψει να βρίσκεται στη σκιά. Να νιώθει ζωντανός μέσα στην ανθρώπινη κοινότητα. Μέσα σε μια σχέση που μοιράζεται και μεταμορφώνεται.
Και όταν παρηγορηθείς (γιατί πάντα παρηγοριόμαστε)
θα χαίρεσαι που με γνώρισες
θα είσαι για πάντα φίλος μου
Αντουάν ντε Σαιντ Εξιπερί
Το βιβλίο «Ο ελέφαντας στη σκιά» της Ναντίν Ρομπέρ και του Βαλέριο Βιντάλι συμπεριλήφθηκε στη λίστα των 100 εξαιρετικών εικονογραφημένων παιδικών βιβλίων της χρονιάς στη Διεθνή Έκθεση της Φρανκφούρτης. Στην Ελλάδα κυκλοφορεί από τις εκδ. Διάπλασις σε μετάφραση Αλέξανδρου Πανούση. Και σε αυτό το βιβλίο όπως και στο «Καταφύγιο της Λύπης» η ιστορία είναι φαινομενικά απλή. Ένας ελέφαντας προτιμά τη σκιά. Ίσως επειδή κρύβει εκεί μέσα τη λύπη του. Σε μια αρχικά διαφορετική θέση από το «Καταφύγιο», ο ελέφαντας βρίσκεται σε μια κατάσταση άρνησης για βοήθεια. Δεν θέλει να αποδεχτεί ότι δεν νιώθει καλά. Τα ζώα έρχονται προς εκείνον με λύσεις και προτάσεις πώς να βγει από την κακή του διάθεση. Η συγγραφέας Ναντίν Ρομπέρ εμπνέεται από το στίχο του Αντουάν ντε Σαιντ Εξιπερί, δημιουργού του «Μικρού Πρίγκιπα». «Και όταν παρηγορηθείς, θα χαίρεσαι που με γνώρισες», λέει ο εμπνευστής του πιο διαχρονικού παραμυθιού. Έτσι και η Ρομπέρ ανοίγει μια συζήτηση στο τι είναι αυτό που χρειαζόμαστε όταν δεν νιώθουμε καλά; Στον αντίποδα των οδηγών αυτοβοήθειας, των απανταχού συμβούλων, των life coaches, των εγχειριδίων ευτυχίας, μιας εποχής που έχει πάντα κάτι να πει και να τονίσει, η Ρομπέρ ανοίγει ένα μονοπάτι σκέψης στην παιδική ψυχή αλλά και στην ενήλικη, ότι μερικές φορές όταν δεν νιώθουμε καλά δεν χρειάζεται απαραίτητα να κάνουμε κάτι για να βγούμε από αυτό. Καμία φορά αυτό που πραγματικά χρειαζόμαστε είναι να περπατήσουμε μαζί με κάποιον. Χωρίς απαραίτητα στόχο να νιώσουμε καλύτερα, αλλά με στόχο να πούμε μια ιστορία, την ιστορία μας. Αλλά και να ακούσουμε την ιστορία του άλλου. Ο Josef Breuer, στενός συνεργάτης του Freud για τη μελέτη της υστερίας, έθεσε πρώτος τη σκέψη ότι αυτό που γεννιέται (αργότερα ονομάστηκε ψυχανάλυση) είναι μια ομιλητική θεραπεία (talking cure) για την περίπτωση της περίφημης Άννας Ο. Μια άλλη ονομασία για τα πρώτα ευεργετικά αποτελέσματα της ψυχανάλυσης είναι «το καθάρισμα της καμινάδας» (chimney sweeping). Ο άνθρωπος μέσα από την ομιλία του, τους ελεύθερους συνειρμούς του οδηγείται σε ένα αίσθημα ξαλαφρώματος από τα βάρη, τις «βρωμιές», μοιράσματος, σε μια σύνδεση με τον άλλον, εκεί όπου μπορεί να ακουμπήσει την ιστορία του στο δρόμο της ζωής του. Καμιά φορά η «talking cure» εφαρμόζεται και στη σιωπή, χωρίς λόγια. Ο ελέφαντας στο ομώνυμο παραμύθι «Ο ελέφαντας στη σκιά» δεν μιλά μόνο. Του έρχεται λόξιγκας, αναστενάζει, κλαίει, και αισθάνεται ότι δεν θα σταματήσουν ποτέ τα δάκρυα. Το ποντίκι όμως που είναι κοντά του παίρνει μέρος από το βάρος του, νιώθει μέσα του τα συναισθήματα του ελέφαντα και τα εκφράζει. Θα μπορούσαμε να ανοίξουμε μια μεγάλη συζήτηση πώς αυτό το παραμύθι μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως σκέψη και για τη θεραπεία δύσκολων ασθενών και πιο τραυματικών παθολογιών, όπως είναι οι οριακές διαταραχές, εκεί όπου η φόρτιση δεν είναι ακόμα συναίσθημα, εκεί όπου η εκφόρτιση είναι πιο επιτακτική γιατί δεν υπάρχουν λέξεις. Και μόνον μέσα από τον ψυχαναλυτή που νιώθει όσα εκείνος δεν μπορεί να εκφράσει, βρίσκει σιγά σιγά τις δικές του λέξεις, για τη δική του ιστορία. Αλλά ο δικός μου ελεύθερος συνειρμός σταματά εδώ και επιστρέφει στα παιδιά.
Όταν διαβάζουν τέτοιες ιστορίες οι γονείς και οι εκπαιδευτικοί στα παιδιά, είναι σημαντικό να βρίσκουν λέξεις να μιλήσουν και εκείνοι για τα όσα ένιωσαν μέσα στο καταφύγιο της δικής τους λύπης αλλά και για τις στιγμές όπου βρέθηκαν μέσα σε σκιώδη μονοπάτια χωρίς κανέναν δίπλα τους. Να πουν με τη σειρά τους ότι τους τόπους δεν τους αναζητάμε μόνο στην εξωτερική πραγματικότητα αλλά και στην ψυχική μας ζωή. Θα εκπλαγούμε όταν νιώσουμε πόσο ευρύχωροι μπορούμε να γίνουμε.
Και πως πάντα, μα πάντα, η σκιά υπαναχωρεί μόλις βρούμε κάποιον να μας κρατήσει το χέρι και να δεχτεί να περπατήσει μαζί μας στο σκοτάδι.
(*)Η Μαριαλένα Σπυροπούλου είναι ψυχαναλυτική ψυχοθεραπεύτρια και συγγραφέας
Ναντίν Ρομπέρ, Βαλέριο Βιντάλι, Ο Ελέφαντας στη σκιά,Mτφρ. Αλέξανδρος Πανούσης,Εκδ. Διάπλαση, 2023.
Anne Booth,Το καταφύγιο της Λύπης,Εικ. David Litchfield,Mτφρ. Αργυρώ Πιπίνη,Eκδ. Μάρτης, 2023.
