του Γιώργου Βέη
Κάθε μία από τις πολλές μεταφράσεις στη γλώσσα μας έργων του δεκατετράγλωσσου Έζρα Πάουντ διεκδικεί, οίκοθεν νοείται,τα αριστεία της συγκεκριμένης ρητής μεταποίησης. Βέβαια, τα όρια που ενδεχομένως τιμά κάθε φορά ο περιβόητος προδότης / μεταφραστής προκαθορίζουν την επιτυχία ή μη του συγκεκριμένου εγχειρήματος. Οφείλει να γνωρίζει φέρ΄ ειπείν ότι ο οργίλος, σκληροπυρηνικός ποιητής των Cantos, ο οποίος μας κληροδότησε ορισμένα από τα αρτιότερα ποιήματα του Δυτικού Κανόνα, δεν θα μπορούσε επ΄ ουδενί να γράφει και να ομιλεί σα να ήταν ένας θυμόσοφος ταβερνιάρης του Λεκανοπεδίου ή ένας ακραιφνής λάτρης των παραπειστικών τεχνασμάτων ενός παρωχημένου ψευδο- φορμαλισμού ή ένας ορεσίβιος λογοτέχνης, φανατικός οπαδός της λεγομένης μαλλιαρής δημοτικής γλώσσας. Πώς είναι δυνατόν άραγε η πασίγνωστη, η θεμελιώδης αρχή δημιουργικής γραφής του ίδιου του Έζρα Πάουντ, ήτοι κατά λέξη: «fundamental accuracy of statement is the ONE sole morality of writing», να εφαρμοσθεί διεξοδικά και να αξιοποιηθεί πλήρως εν συνεχεία από την πλευρά του ιδανικού μεταφραστή στο πλαίσιο της όλης λεκτικής δράσης. Χωρίς να ακυρώσει, οίκοθεν νοείται, ούτε μια απολύτως κεραία, χωρίς να διαφθείρει ούτε ένα απολύτως ιώτα της δεδομένης αυθεντικής έκδοσης του δυστυχώς ή ευτυχώς αμετάβλητου πρωτοτύπου; Παρόμοια ερωτήματα τίθενται καθημερινά, ως γνωστόν, στον ευρύτερο χώρο της μεταφραστικής δράσης, τόσο εδώ όσο και στην αλλοδαπή. Οι απαντήσεις ποικίλλουν αναλόγως των προσόντων που διαθέτων οι ανάλογοι χειριστές των γλωσσικών μεταλλαγών.
Γνωρίζουμε βέβαια ότι, προκειμένου «να απαλλαγούμε οριστικά από τη διαζευκτική επιλογή μεταφράσιμο / μη μεταφράσιμο», ο Πολ Ρικέρ προτείνει κατά τρόπο εύληπτο κι άλλο τόσο εμπεριστατωμένο τη μεταφραστική στρατηγική της λεγομένης «ισοδυναμίας δίχως ταυτότητα». Η οποία, επεξηγεί ο ίδιος, «έλκει την καταγωγή της από αυτήν καθαυτή την πρακτική της μετάφρασης». Σπεύδει δε να επισημάνει στη συνέχεια ότι «τη διαζευκτική αυτή επιλογή τη συνιστούν οι έννοιες «πιστότητα» και «προδοσία». Αυτό θα πρέπει να γίνει ακόμη και αν έτσι είμαστε υποχρεωμένοι να αποδεχτούμε ότι η μετάφραση συνιστά ένα ριψοκίνδυνο εγχείρημα, το οποίο δεν παύει ποτέ να αναζητά τη θεωρητική του θεμελίωση. Στο τέλος, θα δούμε ότι οι δυσκολίες της ενδογλωσσικής μετάφρασης επιβεβαιώνουν αυτή την αμήχανη παραδοχή». (Βλ. εν προκειμένω: Πολ Ρικέρ, Για τη μετάφραση, σε μετάφραση Γιώργου Αυγουστή και επίμετρο Αλεξάνδρας Λιανέρη, Αθήνα, εκδόσεις «Πατάκη», σ. 42). Τα ζητήματα αυτά φαίνεται, ως εκ των πραγμάτων, ότι δεν αγνοεί ο υποψιασμένος μεσάζων, ονόματι Χάρης Βλαβιανός, ο οποίος έχει ζήσει και σπουδάσει στο Ηνωμένο Βασίλειο.
Όντως, ο έμπειρος και δόκιμος αυτός μεταφραστής, επιπροσθέτως πολυβραβευμένος ποιητής, δεν προτίθεται να παρερμηνεύσει το δεδομένο μήνυμα του κρυπτικού, πολύσημου, ενίοτε άκρως ελλειπτικού πρωτοτύπου. Η δίγλωσση παράθεση των τριών ενοτήτων που απαρτίζουν το προτεινόμενο έργο συνιστά ασφαλώς δείκτη τόσο της σοβαρότητας, όσο και της συναφούς επαγγελματικής επιμέλειας, οι οποίες υποστηρίζουν την αίσια έκβαση της μεταφραστικής αποστολής. Η δε επιπόλαιη παράφραση, η εμφανώς ατελής, η πλημμελής απόδοση έχουν αποκλεισθεί και μάλιστα εκ των προτέρων. Αυτές θα ήταν οι εύκολες, οι πρόχειρες λύσεις, τις οποίες ασμένως υιοθετούν κάποιοι άλλοι. Η ενδελεχής μεταφορά των λίαν απαιτητικών αυτών έργων στα καθ΄ ημάς διεκδικεί την αμέριστη προσοχή του υπεύθυνου μεταφραστή, ο οποίος σέβεται πρωτίστως τον εαυτό του. Το παρόν μεταφραστικό προϊόν δεν αγκυλώνεται λοιπόν σε δυσλειτουργικές, αυτιστικές εκδοχές ενός δήθεν ευφυούς μεταπράτη. Η δε πρόνοιά του να σχολιάσει, στο επίμετρό του, με ακρίβεια και συστηματική προσήλωση στην κειμενική αλήθεια, ό, τι οι αναγνώστες θα ήθελαν να γνωρίσουν περαιτέρω, προκειμένου να συνεκτιμήσουν την ομολογούμενη κειμενική βαρύτητα των επιλεγμένων μεταφρασμάτων, συμβάλλει αποφασιστικά στην αρτιότερη πρόσληψη των σημαινομένων. Η πιστότητα των παραγωγικών ελιγμών του είναι λοιπόν άξια επαίνου.
Επισημαίνω επίσης ότι ο Έζρα Πάουντ, ο οποίος αναγνώρισε, ως γνωστόν, τα μοιραία του σφάλματα όταν ήταν πλέον αργά, δεν αγιογραφείται από τον θαυμαστή του. Ο τελευταίος δεν είναι πλέον ιδιαίτερα επιεικής, όσον αφορά στην κριτική που ασκεί σήμερα στον βίο του ινδάλματός του. Φαίνεται ότι μέσα στα χρόνια διέγνωσε κατά πληρέστερο τρόπο το ολέθριο ατόπημα του miglior fabbro. Έτσι φράσεις, οι οποίες αφορούσαν στη συγκεκριμένη, προκλητική πολιτική στράτευση του Έζρα Πάουντ στο πλευρό των δυνάμεων του Άξονα, έχουν σκοπίμως παραλειφθεί. Όπως φέρ΄ ειπείν: α) «μερικές ακρότητες της νεότητας του ποιητή», εκτίμηση που φροντίζει να μετριάσει την ευθύνη των συνειδητών επιλογών του και β) «καταστρεπτικό αντίκτυπο που είχαν πάνω του τα γεγονότα της εποχής του», κρίση που επιδιώκει προφανώς να συγχωρέσει αμαρτήματα και καταστρεπτικές αυταπάτες. (Βλ. Ezra Pound, Σχεδιάσματα και Αποσπάσματα των Κάντος CX-CXX. Εισαγωγή – μετάφραση: Χάρης Βλαβιανός. Πρόλογος: Mary de Rachewiltz. Αθήνα, εκδόσεις Νεφέλη 1991. Σελ. 100+32 με φωτογραφίες, σελ. 13 και 16, αντιστοίχως). Κοντολογίς, η γυμνασμένη ψυχραιμία και η εγνωσμένη επάρκειά του μεταφραστή αποδίδουν ομολογουμένως καρπούς.
Για τις ανάγκες της εποπτικής τεκμηρίωσης παραθέτω ένα απόσπασμα από μια από τις επιστολές που απευθύνει μεταθανατίως ο μεταφραστής στο ίνδαλμά του: «Ο βασικός άξονας των Cantos δεν είναι ο αγώνας σου ενάντια στην οικονομική και κοινωνική διαφθορά της εποχής σου – τον οποίο πιστεύεις ότι τελικά έχασες. Ο θεμελιώδης αγώνας σου, αυτόν που αντιλήφθηκες στο τέλος, είναι εκείνος τον οποίο τελικά κέρδισες, ανακαλύπτοντας εκ νέου και αναγνωρίζοντας την αξία και τη δύναμη της συμπόνιας και της αγάπης. Δεν ισχυρίζομαι βέβαια ότι η αναγνώριση σού έφερε γαλήνη. Βλέπω ότι νιώθεις συντετριμμένος από το γεγονός ότι για τόσα χρόνια είχες επιλέξει την οργή αντί της συμπόνιας. Αυτοκατηγορείσαι τώρα γιατί δεν είδες καθαρότερα στο παρελθόν και ανακαλώντας τις λανθασμένες σου επιλογές και απόψεις, δεν μπορείς να απελευθερωθείς από την ιδέα ότι το έργο της ζωής σου υπήρξε μια αποτυχία. Όμως θα μπορούσες να εγκαταλείψεις αυτόν τον αγώνα, πλημμυρισμένος από τύψεις, όταν επιτέλους βγήκες από το ψυχιατρείο, και να αφήσεις τον εαυτό σου να οδηγηθεί στην απόγνωση. Όμως σ’ αυτά τα ποιήματα εγώ βλέπω έναν Πάουντ που δεν χάνει το πείσμα και την ακεραιότητά του. Ξέρω, βασανίζεσαι συνεχώς από τις αμφιβολίες, αλλά δεν βλέπεις πως αυτή η τελική, αποφασιστική ομολογία σου είναι μια θαρραλέα πράξη που λίγοι θα την αποτολμούσαν; Στην προοπτική του χρόνου τα “σφάλματα” και η “σύγχυσή” σου θα μοιάζουν δευτερεύοντα. Το έπος σου, το όραμά σου, η ανακάλυψη του εαυτού μέσα από την εξερεύνηση του παρελθόντος, της ταπείνωσης μέσα από την υπεράσπιση της υπερηφάνειας, της αλήθειας μέσα από την εμμονή στο σφάλμα, όλα αυτά θα φαίνονται βαθύτατα ανθρώπινα και μέσα στο πάθος τους ευγενικά και μεγαλοπρεπή. Όντως δεν κατάφερες να προσφέρεις μια δαντική λύση στις κοινωνικές και πολιτικές ασθένειες της εποχής. Αναγκάστηκες να αναγνωρίσεις ότι η citta ideale που επιχείρησες να οικοδομήσεις υπάρχει μόνο στο μυαλό – “dove sta memoria”. Όμως αυτό που εκπλήσσει δεν είναι η αποτυχία σου να φτάσεις σ’ ένα αντίστοιχο όραμα, αλλά το γεγονός και μόνο ότι προσπάθησες να το αγγίξεις».
Στην παρούσα έκδοση προβάλλεται εντόνως η καταδίκη του εγωτισμού, της προκλητικής ματαιοδοξίας, ενώ δαιμονοποιείται αρκούντως το πάθος, η έξη, αλλά και η θεσμική κατοχύρωση της τοκογλυφίας. Πρόκειται για τον επώνυμο μέγα εφιάλτη του ουμανιστή Έζρα Πάουντ. Στο σημείο αυτό η ποιητική καταδήλωση συνδέεται υποδόρια μεν, αληθώς δε με τη συγκεκριμένη επί του θέματος ηθική στάση του Ισλάμ, το οποίο έχει πολλάκις, ως γνωστόν, καταγγείλει επισήμως τη λήψη οποιουδήποτε τόκου. Οι δε Στίχοι γραμμένοι για την Όλγα συνιστούν ένα επίμονο καθρέφτισμα του ποιητή στην ύπαρξη, την γυμνή και μόνη που μαθαίνει να επιζεί δια της αγάπης. Η πολυμάθεια του Έζρα Πάουντ δεν παύει να παρέχει ικανά και αναγκαία εφόδια για την σφαιρικότερη ανάπτυξη του κυρίου θέματος. Πλην όμως εδώ η πολυμάθεια δεν αυτοπαγιδεύεται, δεν καταδυναστεύει το τελικό λεκτικό σύνταγμα. Έχει περιοριστεί στο εσωτερικό της δημιουργικής μηχανής. Το ηρακλείτειο πόρισμα πολυμαθίη νόον <ἔχειν> οὐ διδάσκει δεν παύει να υπαγορεύει ρυθμούς και πορείες συμπεριφορών.
Η έλξη, την οποία ασκούσαν στον Έζρα Πάουντ, σχεδόν δια βίου, οι περιώνυμοι απολυταρχικοί καταπιεστές Σιγισμούνδος Μαλατέστα και Μουσολίνι, εξουσιάζει, όπως θα περίμενε κανείς, ορισμένες κρίσιμες σελίδες των εν λόγω Κάντος. Από την άλλη πλευρά όμως, κινούμενος θαρρώ εσκεμμένως αντιστικτικά, εντοπίζεται ο εξημερωμένος λόγος, η διάχυτη, εννοώ, αποτελεσματική ποιητική ρητορεία της καταλλαγής. Οι δύο αυτοί πόλοι αναφέρονται εμμέσως πλην σαφώς στις εξ αντικειμένου αλήθειες τους, όπως αναφαίνονται μέσα από το πλήθος εκκωφαντικών ή μη εκφάνσεων, ποικιλόμορφων δογματισμών, αξιομνημόνευτων αφορισμών και καλώς συγκερασμένων επιγραμμάτων. Η αντίστοιχη θερμή και ανυποχώρητη υπεράσπισή τους αποτελεί τον πυρήνα της όλης εν γένει έκφανσης των Κάντος. Ο νουνεχής αναγνώστης θα καταλήξει εκ του ασφαλούς να ισχυρισθεί κι αυτός, συμμεριζόμενος την νιτσεϊκή διευκρίνηση, ότι δηλαδή η αλήθεια συνιστά «μία κινούμενη στρατιά μεταφορών, μετωνυμιών, ανθρωπομορφισμών, κοντολογίς ένα σύνολο ανθρώπινων μεταφορών, που κλιμακώθηκαν, μεταφέρθηκαν, στολίσθηκαν με τρόπο ποιητικό και ρητορικό, και που μετά από μακρόχρονη χρήση φαίνονται πια σ΄ έναν λαό σταθερές, κανονικές και δεσμευτικές. Οι αλήθειες είναι ψευδαισθήσεις των οποίων η απατηλή φύση ξεχάσθηκε, φθαρμένες μεταφορές που έχασαν την αισθητική τους δύναμη (die abgenutzt und kraftlos geworden sind), κέρματα που έχασαν την εικόνα τους (Bild) και που λογίζονται πια όχι ως κέρματα αλλά ως μέταλλο». (Βλ. «Περί αλήθειας και ψεύδους υπό εξωηθική έννοια», στο Η αλήθεια και η ερμηνεία, Θεσσαλονίκη, εκδόσεις Βάνιας, 1991). Τα Κάντος που δείχνουν ημιτελή, το άγος που συνεπάγεται η μη αρτίωσή τους, η μη ανέκκλητη διάρθρωση ορισμένων κομβικών στίχων, η απογοήτευση από την μη απρόσκοπτη εκτέλεση του πρωταρχικού σχεδίου ετέρων – όλα αυτά απαντούν ευκρινώς στην κειμενική ενδοχώρα, την οποία έχει περιηγηθεί τόσες φορές ο Χάρης Βλαβιανός, βελτιώνοντας τις μεταγραφές του, διορθώνοντας ό, τι πρέπει μαθηματικά να διορθωθεί, προσθαφαιρώντας σχόλια, παρατηρήσεις και κρίσεις. Το αποτέλεσμα συνιστά απόκτημα των φίλων της ουσιαστικής ποίησης στον τόπο μας.
info: Έζρα Πάουντ, Τα cantos της εξιλέωσης. Το canto της τοκογλυφίας. Στίχοι γραμμένοι για την Όλγα, Μετάφραση-επιμέλεια: Χάρης Βλαβιανός, Εκδόσεις Άγρα.