James Baldwin: Η ζωή, τα βιβλία, η μουσική του (γράφει ο Θανάσης Μήνας)

349

του Θανάση Μήνα

Μια αναδρομή στη ζωή και στο έργο του Αφροαμερικανού διανοούμενου James Baldwin -και λάτρη των blues και των gospel- με αφορμή την πρόσφατη κυκλοφορία στα ελληνικά του μυθιστορήματος “Ανέβα στο βουνό να το φωνάξεις” από τις Εκδόσεις Πόλις.

Στην κορύφωση του Κινήματος για το Πολιτικά Δικαιώματα των Αφροαμερικανών, στις 24 Μαΐου του 1963, ο τότε Γενικός Εισαγγελέας (στα αμερικανικά συμφραζόμενα, «υπουργός Δικαιοσύνης») Ρόμπερτ Κένεντι συναντήθηκε με αντιπροσωπεία Αφροαμερικανών ηγετών και διανοούμενων για να συζητήσουν για το ζήτημα των φυλετικών διακρίσεων. Ανάμεσά τους ήταν, προφανώς, ο Μάρτιν Λούθερ Κινγκ (όχι όμως και ο Μάλκολμ Χ) και ο συγγραφέας Τζέιμς Μπόλντουιν, που μόλις είχε κυκλοφορήσει τη συλλογή δοκιμίων The Fire Next Time (Dial Press). Σε ένα από τα δοκίμια της συλλογής, που είχε ήδη δημοσιευθεί στο περιοδικό The New Yorker, ο Μπόλντουιν, αφού πρώτα εγκωμίαζε τον Κινγκ «για την ακλόνητη πίστη του και την αποφασιστικότητά του στον αγώνα που διεξάγει στις Πολιτείες του Νότου», προσέγγιζε το θέμα από διαφορετική σκοπιά∙ εστίαζε στις αφροαμερικανικές συνοικίες στις μεγαλουπόλεις, ειδικά στο Χάρλεμ, και κατέληγε στο συμπέρασμα ότι «το πρόβλημα με τον ρατσισμό στην Αμερική δεν είναι τοπικό, είναι εθνικό πρόβλημα».

Ο Μπόλντουιν θα έγραφε στο βιβλίο του Δεν είμαι ο νέγρος σου για τη συνάντηση με τον Ρόμπερτ Κένεντι:

«Θυμάμαι, για παράδειγμα, τότε που ο πρώην υπουργός δικαιοσύνης, ο κύριος Ρόμπερτ Κένεντι, είχε πει ότι ήταν πιθανό σε σαράντα χρόνια να έχουμε νέγρο πρόεδρο στην Αμερική. Αυτό θα πρέπει να ήχησε στα αυτιά των λευκών σαν μια πολύ τολμηρή δήλωση. Δεν βρίσκονταν στο Χάρλεμ, όταν πρωτακούστηκε αυτή η δήλωση. Δεν άκουσαν (και ενδεχομένως δεν θα ακούσουν ποτέ) το γέλιο, την πίκρα και την περιφρόνηση με την οποία έγινε δεκτή αυτή η δήλωση. Από την οπτική γωνία των ανθρώπων στα μπαρμπέρικα του Χάρλεμ, ο Μπόμπι Κένεντι ήρθε εδώ μόλις χθες και οδεύει ήδη, ολοταχώς, προς την προεδρία. Εμείς είμαστε εδώ τα τελευταία τετρακόσια χρόνια και τώρα εκείνος μας λέει ότι ίσως σε σαράντα χρόνια, αν είστε καλά παιδιά, μπορεί και να σας αφήσουμε να γίνετε πρόεδροι».

Ο Τζέιμς Μπόλντουιν (James Baldwin) γεννήθηκε στο Χάρλεμ στις 2 Αυγούστου του 1924. Πήγε σχολείο στο συνοικιακό Δημοτικό Ν. 24 της 128^ης Οδού και κατόπιν στο Γυμνάσιο «Φρέντερικ Ντάγκλας» (από το όνομα του πρωτοπόρου ηγέτη του κινήματος του Αμπολισιονισμού) και στο Γυμνάσιο Ντε Γουίτ Κλίντον (De Witt Clinton High School) του Μπρονξ. Στο γυμνάσιο διάβασε έργα του Ντοστογιέφσκι, αλλά περισσότερο τον εντυπωσίασε η Ιστορία των δύο πόλεων του Τσαρλς Ντίκενς∙ στα επόμενα χρόνια της ζωής του, θα μελετούσε συστηματικά τα έργα του Άγγλου συγγραφέα. Οι καθηγητές του τού σύστησαν τη βιβλιοθήκη της 135^ης Οδού του Χάρλεμ για να εμπλουτίσει τις αναγνώσεις του. Ο βιογράφος του Μπόλντουιν, Τζέιμς Κάμπελ (James Campbell), αναφέρει ότι, αν και δεν ήταν θρήσκος, σύχναζε σε βαπτιστικές εκκλησίες του Χάρλεμ, επειδή του άρεσε πολύ η μουσική γκόσπελ – την οποία και θα εξερευνήσει διεξοδικά στα μυθιστόρημά του Ανέβα στο βουνό να το φωνάξεις και Το κουαρτέτο του Χάρλεμ.

Γράφει στο πρώτο ο Μπόλντουιν:

«Η πρωινή λειτουργεία της Κυριακής ξεκινούσε όταν ο αδελφός Ελάισα καθόταν στο πιάνο και άρχιζε ένα τραγούδι. Αυτή η στιγμή και αυτή η μουσική συντρόφευαν τον Τζον, έτσι του φαινόταν, από την πρώτη του ανάσα».

Όταν αποφοίτησε, ο Μπόλντουιν δεν ακολούθησε πανεπιστημιακές σπουδές, αλλά αναζήτησε αμέσως εργασία για να συνδράμει οικονομικά την οικογένειά του. Βρήκε δουλειά αρχικά ως σερβιτόρος και κατόπιν ως εργάτης στη στρατιωτική βάση Μπελ Μιντ του Νιου Τζέρσεϊ. Σε κάποιο ντάινερ στο γειτονικό Πρίνστον αρνήθηκαν να τον σερβίρουν «επειδή ήταν έγχρωμος», εμπειρία που περιγράφεται στη συλλογή δοκιμίων του Notes of a Native Son.

Λίγο μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, έγινε για λίγο καιρό μέλος της τροτσκιστικής Σοσιαλιστής Ένωσης Νέων (Young People’s Socialist League). Εκείνη την εποχή γνωρίστηκε και έγινε φίλος με τον Μάρλον Μπράντο, καθώς και με τον σπουδαίο Αφροαμερικανό συγγραφέα Ρίτσαρντ Ράιτ (Richard Nathaniel Wright, 1908 – 1960), ο οποίος τον επηρέασε και τον ενθάρρυνε να γράψει. Ο τίτλος της συλλογής δοκιμίων του Notes of a Native Son αποτελεί φόρο τιμής στο μυθιστόρημα του Ράιτ με τον τίτλο Native Son (Harper & Brothers, 1940)∙ στα ελληνικά έχει κυκλοφορήσει με τον τίτλο Γέννημα θρέμμα (Σύγχρονη Εποχή, 1989, μτφρ. Λίλυ Εξαρχοπούλου). Το βιβλίο του Ράιτ, τυπικά νουάρ, μπορεί να διαβαστεί και ως αφροαμερικανική διασκευή στο Έγκλημα και τιμωρία.

Εκτός από τον Ράιτ, τον Μπόλντουιν ενθάρρυνε στο γράψιμο και ο Αφροαμερικανός μοντερνιστής ζωγράφος Μπόφορντ Ντελάνεϊ (Beauford Delaney, 1901 – 1979), παλιός του συμμαθητής από το γυμνάσιο του Μπρονξ, ο οποίος και του γνώρισε τον μποέμ κόσμο του Γκρίνουιτς Βίλατζ.

Τα πρώτα του διηγήματα του Μπόλντουιν δημοσιεύθηκαν στο μηνιαίο πολιτικό-πολιτιστικό περιοδικό Commentary ανάμεσα στο 1948 και στο 1950. Το 1953 εκδόθηκε το πρώτο του μυθιστόρημα με τον τίτλο Ανέβα στο Βουνό να το φωνάξεις (Go Tell It on the Mountain). Ο τίτλος προέχεται από το ομώνυμο spiritual∙ δημοσιεύτηκε από τον σημαντικό Αφροαμερικανό μουσικολόγο/λαογράφο John Wesley Work Jr. (1871 – 1925), αφανή συνοδοιπόρο των κομμουνιστών John Lomax (1867 – 1948) και Alan Lomax (1915 – 2002).

O αφηγητής στο μυθιστόρημα, ο Τζον, είναι το μεγαλύτερο από τα τέσσερα παιδιά της οικογένειας Γκράιμς∙ έπεται ηλικιακά ο αδερφός του, Ρόι, και οι δύο μικρότερες αδερφές του. Η μητέρα τους φροντίζει τα παιδιά και συγχρόνως εργάζεται. Ο πατέρας του, ο αυταρχικός Γκάμπριελ, είναι ιεροκήρυκας στην Εκκλησία τους Βαπτισθέντος Πυρός στην Λεωφόρο Λένοξ, στο Χάρλεμ.

Και τα δύο αγόρια έχουν μια ζεστή σχέση με τη μητέρα τους, την Ελίζαμπεθ, ενώ ο πατέρας τους είναι κάπως ψυχρός απέναντί τους και τους επιπλήττει συνεχώς. Ο Γκάμπριελ αποστρέφεται καθετί το κοσμικό. Ακόμα και το Κίνημα για τα Πολιτικά Δικαιώματα. Τα λόγια του εκφράζουν μόνο ευαγγελική καταδίκη.

Ο Τζον είναι συνεσταλμένος και υποχωρητικός, ενώ ο ευθύς Ρόι αμφισβητεί ανοιχτά την εξουσία του πατέρα τους. Η σχέση τους προσιδιάζει σε αυτήν του Μπόλντουιν με τον Ρίτσαρντ Ράιτ. Όταν ο Ρόι μπλέκει «με τον νόμο», ο Γκάμπριελ κατηγορεί την Ελίζαμπεθ που επέτρεψε στον νεαρό να γυρίζει στους δρόμους του Χάρλεμ. Έρχονται σε σύγκρουση.

«Κάθε Κυριακή πρωί, λοιπόν, από τότε που θυμόταν ο Τζον, η οικογένεια Γκράιμς έπαιρνε τον δρόμο για την εκκλησία. Αμαρτωλοί τους κοίταζαν καθώς προχωρούσαν στη λεωφόρο – άντρες που φορούσαν ακόμα τα σαββατιάτικα ρούχα τους, τσαλακωμένα και βρώμια πια, με θολά μάτια και ζαβλακωμένα πρόσωπα∙ και γυναίκες με τραχιές φωνές και στενά, φανταχτερά φορέματα, με τσιγάρα ανάμεσα στα δάχτυλα ή σφηνωμένα στις άκρες των χειλιών τους. Μιλούσαν και γελούσαν και τσακώνονταν μεταξύ τους, και οι γυναίκες τσακόνωνταν σαν τους άντρες. Ο Τζον και ο Ρόι κοιτούσαν στα κλεφτά ο ένας τον άλλο, καθώς περνούσαν, ο Τζον ντρεπόταν και ο Ρόι διασκέδαζε. Ο Ρόι θα γινόταν σαν κι αυτούς όταν μεγάλωνε […] Αυτοί οι άντρες και οι γυναίκες που συναντούσαν τα πρωινά της Κυριακής είχαν περάσει τη νύχτα σε μπαρ η πορνεία, στους δρόμους, στις στέγες ή κάτω από τις σκάλες. Είχαν πιει πολύ. Είχαν περάσει από τις βρισιές στο γέλιο, στον θυμό, στη λαγνεία. Μια φορά ο Ρόι κι εκείνος είχαν δει έναν άντρα και μια γυναίκα στο υπόγειο ενός κατεδαφισμένου σπιτιού. Το έκαναν όρθιοι. Η γυναίκα είχε ζητήσει πενήντα σεντς και ο άντρας είχε τραβήξει μαχαίρι»

Το 1956 ο Μπόλντουιν εξέδωσε το μυθιστόρημα Giovanni’s Room (Το δωμάτιο του Τζοβάνι, Μεταίχμιο, 2005, μτφρ. Τερέζα Βεκιαρέλλη), όπου αχολείται με το ζήτημα του ομοφυλοφιλικού έρωτα, θέμα ταμπού για την αφροαμερικανική κοινότητα. Κεντρικός ήρωας είναι ο ομοφυλόφιλος Ντέιβιντ, ο οποίος (όπως και ο συγγραφέας) καταφεύγει στο Παρίσι της δεκαετίας του 1950. Ο Ντέιβιντ αφηγείται την παράλληλη σχέση του με τον Τζοβάνι και την αρραβωνιαστικιά του, την Έλλα, την πάλη του ανάμεσα στην ερωτική επιθυμία και τη συμβατική ηθική, τη σύγκρουση ανάμεσα στην αλήθεια του κορμιού και τα ψέματα του μυαλού.

Επτά χρόνια μετά ακολούθησε το μυθιστόρημα Another Country (Μια άλλη χώρα, Πατάκης, 2003, μτφρ. Κωστής Αρβανίτης) που προκάλεσε μεγάλη αίσθηση στους λογοτεχνικούς κύκλους. Η πλοκή εκτυλίσσεται στη Νέα Υόρκη και στο Παρίσι στα τέλη της δεκαετίας του 1950. Πέντε από τους ήρωες του βιβλίου είναι καλλιτέχνες: ο Ρούφους, μαύρος ντράμερ της jazz, η αδερφή του, Άιντα, τραγουδίστρια του blues, ο Βιβάλντο, συγγραφέας με ταλέντο αλλά χωρίς έμπνευση, ο Ρίτσαρντ, συγγραφέας χωρίς ταλέντο που όμως κερδίζει την επιτυχία, και ο Έρικ, ηθοποιός κι ομοφυλόφιλος. Το μυθιστόρημα καταπιάνεται με τα ανθρώπινα συναισθήματα (φιλία, έρωτας, μίσος, ζήλια, μοναξιά), αλλά εστιάζει στις διαφυλετικές σχέσεις μεταξύ μαύρων και λευκών: όπως έχει υπογραμμίσει η Τόνι Μόρισον, «ήταν ένα από τα πρώτα μυθιστορήματα που εξέφραζαν την οργή των μαύρων Αμερικανών της εποχής εκείνης, αλλά και τις ιδιαιτερότητες της αφροαμερικανικής κουλτούρας».

Παράλληλα ο Μπόλντουιν συνέχισε να δημοσιεύει δοκιμιακά κείμενα που ασχολούνταν με τις διαφυλετικές σχέσεις, τη θρησκεία και τον ρόλο της στο εσωτερικό της αφροαμερικανικής κοινότητας, τον ομοφυλοφιλικό έρωτα κ.ά., σε περιοδικά και επιθεωρήσεις όπως η Parisan Review, η Atlantic Monthly και το New Yorker. Τα δοκίμιά του συγκεντρώθηκαν πολύ αργότερα στον τόμο Collected Essays: Notes of a Native Son, Nobody Knows My Name, The Fire Next Time, No Name in the Street, The Devil Finds Work, Other Essays (Library of America, 1998), σε επιμέλεια της Τόνι Μόρισον.

Το 1974 εξέδωσε το μυθιστόρημα If Beale Street Could Talk [Αν η Beale Stree μπορούσε να μιλήσει] (Εκδόσεις Πόλις, 2020, μτφρ. Άλκηστις Τριμπέρη). Στον πυρήνα της ιστορίας εδράζεται ο έρωτας της δεκαεννιάχρονης Τις και του Φόνι, ενός νεαρού μαύρου γλύπτη. Ο Φόνι κατηγορείται για τον βιασμό μιας Πορτορικανής, τον οποίο δεν διέπραξε, και φυλακίζεται. Όταν η Τις ανακαλύπτει ότι είναι έγκυος, η οικογένειά της και ο πατέρας του Φόνι αποφασίζουν να αγωνιστούν για να αποδείξουν την αθωότητά του, «ενώπιον ενός δικαστικού μηχανισμού για τον οποίο οι μαύροι είναι οι “ιδανικοί ένοχοι”», όπως αναφέρεται και στο οπισθόφυλλο της ελληνικής έκδοσης.

Το Just Above My Head του 1979 (Το κουαρτέτο του Χάρλεμ, Εκδόσεις Πόλις, 2019, μτφρ. Χρήστος Οικονόμου) είναι το δεύτερο μεγάλο αριστούργημα του Τζέιμς Μπόλντουιν. Τέσσερις νεαροί μαύροι μουσικοί, μεταξύ των οποίων ο μετέπειτα διάσημος «Αυτοκράτορας της σόουλ» Άρθουρ Μοντάνα, ξεκινούν από το Χάρλεμ της δεκαετίας του ’40 για να κατακτήσουν τον κόσμο με όχημα το πάθος τους για τα γκόσπελ. Τριάντα χρόνια αργότερα, όταν ο Άρθουρ θα βρεθεί νεκρός στο Λονδίνο, ο αδελφός του, ο Χαλ, επιστρέφει στο παρελθόν για να αφηγηθεί μια συναρπαστική και σπαρακτική ιστορία, που θα παρακολουθήσει την περιπλάνηση των ηρώων από τη Νέα Υόρκη ώς το Παρίσι και από τον αμερικανικό Νότο ώς την Αφρική και την Κορέα. Οι εξαιρετικά δουλεμένες αναφορές στη μουσική των Αφροαμερικανών δίνουν το ρυθμό σε αυτό το μυθιστόρημα του Μπόλντουιν,που είναι ίσως το κατεξοχήν μυθοπλαστικό του έργο που ασχολείται με το κίνημα για τα πολιτικά δικαιώματα της δεκαετίας του 1960.

Ο Τζέιμς Μπόλντουιν απεβίωσε το 1987 στη Γαλλία. Το περιοδικό Newsweek τον χαρακτήρισε ως «έναν οργισμένο συγγραφέα η ευφυΐα του οποίου ήταν τόσο προκλητική και η γραφή του τόσο καλαίσθητη, ώστε δεν άργησε να γίνει ο μαύρος συγγραφέας που οι λευκοί φιλελεύθεροι δεν έπαψαν να ζηλεύουν». Στην κηδεία του, η Τόνι Μόρισον είπε: «Μου έδωσες μια γλώσσα για να εκφραστώ, ένα τόσο υπέροχο δώρο».

info 1 : Οι μουσικές του Τζέημς Μπόλντουιν

James Baldwin: Soundtrack

Go Tell It on the Mountain (spiritual. published by John Wesley Work Jr.)

Blind Willie Johnson – “Nobody’s Fault but Mine” (Columbia, 1927)

Bessie Smith – “Nobody Knows You When You’re Down and Out” (Columbia, 1929)

Mahalia Jackson – “Move On Up a Little Higher” (Apollo, 1947)

The Impressions – Gypsy Woman (ABC-Paramount, 1961)

Sam Cooke – A Change is Gonna Come (RCA Victor, 1964)

Marlena Shaw – Woman Of The Ghetto (Chess/Cadet, 1969)

Mary Queenie Lyons – See and Don’t See (DeLuxe, 1969)

Marvin Gaye – Inner City Blues (Motown, 1971)

Willie Wright -Right On For the Darkness (Federal, 1974)