γράφει ο Στέφανος Δημητρίου (*)
Ένας τρόπος, για να παρουσιάσει κανείς τα προβλήματα της πολιτικής φιλοσοφίας, είναι μέσα από την ιστορική εξέλιξη των φιλοσοφικών ιδεών. Ο συγκεκριμένος τρόπος είναι αποτελεσματικός κυρίως ως προς την κατάδειξη της ιστορικότητας αυτών των ιδεών και των προβλημάτων γύρω από τα οποία αυτές διαμορφώθηκαν. Οι Διαλέξεις είναι πανεπιστημιακές παραδόσεις του Ρωλς – σε εξαιρετική μετάφραση στη γλώσσα μας – και έχουν αντικείμενό τους την ιστορία της πολιτικής φιλοσοφίας. Το περιεχόμενό τους συνιστά στοχαστική επεξεργασία της ιστορικότητας των εννοιών, άρα και αναστοχαστικό έλεγχο της ίδιας της σκέψης εκείνου ο οποίος δουλεύει με τέτοιες έννοιες, για να επεξεργαστεί προβλήματα εξόχως επίκαιρα, ιδίως σήμερα, όπως είναι η κρίση του πολιτικού συστήματος και της νομιμοποίησης των δημοκρατικών πολιτικών θεσμών, η σχέση νομιμότητας και νομιμοποίησης της πολιτικής εξουσίας και των αποφάσεών της, το κρατικό φαινόμενο, σε σχέση με το συνταγματικό και κομματικό φαινόμενο, η αξιακώς αδιαμφισβήτητη – αλλά και από πολλές πλευρές επικινδύνως αμφισβητούμενη σήμερα – σπουδαιότητα της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας, καθώς και οι κοινωνικές ανισότητες και το πώς επηρεάζουν τη δημοκρατία και την ισότιμη πολιτική συμμετοχή, αλλά και οι περιορισμοί δικαιωμάτων υπέρ του δημοσίου αγαθού της υγείας, σύμφωνα με μια δικαιοπολιτική στάθμιση, σε συνθήκες όπως αυτές που ζούμε με την επελαύνουσα πανδημία. Δεν υποστηρίζω ότι, στις Διαλέξεις, ο αναγνώστης θα βρει απαντήσεις. Δεν θα βρει ούτε κάν τη διατύπωση αυτών των προβλημάτων. Αυτό που θα υποστηρίξω – και θα προσπαθήσω να δείξω – είναι ότι θα βρει έναν τρόπο, για να σκεφτεί αυτά τα προβλήματα, να αναστοχαστεί επί των προϋποθέσεων των σχετικών ερωτημάτων και να προχωρήσει στη συλλογιστική επεξεργασία δικών του παρατηρήσεων. Μέσα από τα σελίδες των Διαλέξεων, ο Ρωλς εξακολουθεί να διδάσκει, ερχόμενος σε κριτικό διάλογο με τον αναγνώστη, προτείνοντάς του να σκεφτεί με τρόπο αναστοχαστικά ισορροπημένο, που είναι και η δημιουργική του μέθοδος. Είναι σαν να λέει στον αναγνώστη: «Έλα, τώρα, στο εργαστήριο των σκέψεων, των προβλημάτων και της μεθόδου μου και θα σου δείξω πώς δουλεύω». Πώς δουλεύει, λοιπόν;
Ο Ρωλς επεξεργάζεται σημαντικά κεφάλαια της νεότερης φιλοσοφίας, τα οποία έχουν διαμορφώσει τον σύγχρονο ηθικοπολιτικό στοχασμό, τη θεωρία του κράτους και της δημοκρατίας, την αρχή του αυτοκαθορισμού, αλλά και τη σύνθεση ελευθερίας και ισότητας. Βεβαίως, ξεκινά από τον Τόμας Χομπς. Ο Χομπς είναι η αφετηρία. Είναι αυτός που αναβιβάζει την ιδέα του συμβολαίου, με το οποίο καθιδρύεται η κοινωνία και νομιμοποιείται η πολιτική-κρατική εξουσία, σε μέθοδο. Μετά, εξετάζοντας τη νομιμοποίηση της πολιτικής εξουσίας, μάς πηγαίνει στον Λοκ, ο οποίος αποσυνδέει αυτή τη νομιμοποίηση από το βιβλικό πρότυπο της πατριαρχικής εξουσίας και την συνδέει με την ιδέα μιας υποθετικής φυσικής κατάστασης όπου οι άνθρωποι γεννιούνται ελεύθεροι και ίσοι. Η επόμενη μετάβαση θα είναι στον Ρουσσώ, τον κατεξοχήν θεωρητικό της ατομικής και συλλογικής πολιτικής αυτονομίας. Θα ακολουθήσει η πραγμάτευση του μετριοπαθούς σκεπτικισμού του Χιουμ και η επανεξέταση της αιτιότητας. Στη συνέχεια, θα στραφεί προς την αρχή της δικαιοπολιτικής και ηθικής αυτονομίας στον Καντ και, μετά, θα παρουσιάσει τη σύμφυση δημοκρατίας και πολιτικού φιλελευθερισμού στον Μιλλ, ενώ η προβληματική περί ελευθερίας, ισότητας και δικαιοσύνης θα εξεταστεί υπό το πρίσμα της κριτικής του Μαρξ στον καπιταλισμό. Το σχεδίασμα της ιστορικής κατανόησης των εννοιών και των συναφών, θεμελιωδών προβλημάτων, μέσα από τη συστηματική τους διάρθρωση, ολοκληρώνεται με δύο παραρτήματα που περιλαμβάνουν τον περί ηθικής στοχασμό των Σίζτγουικ και Μπάτλερ.
Τι είναι, όμως, αυτό που συνέχει τη συστηματική διάρθρωση αυτών των Διαλέξεων, ώστε να μην είναι μία απλή ιστορική έκθεση της ιστορικής συγκρότησης των εννοιών, αλλά ένα μέρος της ευρύτερης δουλειάς του Τζων Ρωλς; Πώς συνδέονται οι Διαλέξεις με τη Θεωρία της Δικαιοσύνης, τον Πολιτικό Φιλελευθερισμό και τη Δίκαιη Κοινωνία; Θα διατυπώσω, τώρα, την ερμηνευτική θέση που υποστηρίζω, ως προς τα παραπάνω, δηλαδή ότι οι Διαλέξεις δεν είναι απλώς παραδόσεις στην ιστορία της πολιτικής φιλοσοφίας, αλλά εντάσσονται στον πυρήνα του συνολικού έργου του Ρωλς, μαζί με τα ανωτέρω έργα του, τα οποία και είναι ερμηνευτικώς εντοπίσιμα, κατά διακριτό τρόπο, στο περιεχόμενο των Διαλέξεων ως μέρος της μεθόδου με την οποία είναι οργανωμένες οι Διαλέξεις. Η ερμηνευτική μου, λοιπόν, θέση έγκειται στο ότι ο Ρωλς, με τις Διαλέξεις του, αποσκοπεί στο να καταδείξει, με εύληπτο τρόπο, μέσω της ιστορικοποίησης των εννοιών, την αναγκαιότητα των θεμελιωδών κανονιστικών εννοιών, χωρίς τις οποίες δεν μπορούμε να καταλάβουμε όχι μόνο τη σύσταση και οργάνωση του νεωτερικού κόσμου, αλλά ούτε και την πολυπλοκότητα και τις αντινομίες και τα προβλήματα που σύγχρονου κόσμου των κοινωνιών της παγκοσμιοποίησης. Ο Ρωλς, με τις Διαλέξεις του, μας δείχνει έναν τρόπο για να επεξεργαστούμε αυτές τις θεμελιώδεις έννοιες, στοχαζόμενοι επί των κυριότερων ηθικοπολιτικών ζητημάτων, όπως η δίκαιη κατανομή του πλούτου, οι αποδιαρθρωτικές για τη συνοχή των κοινωνιών ανισότητες, ο πολιτικός και ο αξιακός πλουραλισμός και η ανοχή στη διαφορετικότητα, η κρίση των πολιτικών συστημάτων, η θεσμική ανανέωση της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας, το τι μπορεί να σημαίνει σήμερα κοινωνικός μετασχηματισμός. Εάν τέτοια ζητήματα αντιστοιχούν σε εξεταστικά, αλλά και αναστοχαστικά, ερωτήματα, που αξιώνουν τη σύσταση αυτοτελών θεωριών, τότε οι θεωρίες αυτές θα πρέπει να είναι συνεχώς εκτεθειμένες στον κριτικό έλεγχο και τη παρεπόμενη διαφωνία. Με τις Διαλέξεις του, ο Ρωλς καθιστά τον πολιτικό πλουραλισμό του, καθώς και την αντιπαραθετική ανταλλαγή επιχειρημάτων, μέρος του προσωπικού στοχασμού και της κριτικής του μεθόδου. Οι Διαλέξεις του Ρωλς δεν είναι απλώς κάτι που θα μάθουμε, αλλά ένας τρόπος για να στοχαζόμαστε το πώς σκεπτόμαστε, δηλαδή υπό ποιες προϋποθέσεις, με ποιες έννοιες και από πού αυτές μας ήλθαν. Αυτό ίσως μας οδηγήσει σε μια παραδοχή που ισοδυναμεί με ουσιαστική αυτεπίγνωση, ότι δηλαδή η αντιπροσωπευτική δημοκρατία, που αμφισβητείται από έναν νεοφανή αντισυστημικό ανορθολογισμό και απειλείται από την ανερχόμενη Άκρα Δεξιά, και εδώ, αλλά και σε πολλές χώρες της υπόλοιπης Ευρώπης, είναι η αδιαπραγμάτευτη συνθήκη της ισότιμης πολιτικής μας συνύπαρξης. Είναι η μόνη συνθήκη που μας επιτρέπει να κάνουμε επιλογές. Είναι και η αφετηρία και για πιο ριζοσπαστικές ενατενίσεις του μετασχηματισμού των κοινωνιών. Χωρίς αυτή την αφετηρία, όμως, ο μόνος δρόμος που απομένει είναι αυτός που οδηγεί προς τα πίσω. Και αυτή δεν είναι μια προοπτική που ξανοίγεται, αλλά ένα παρελθόν που επιμένει να ξανάρθει. Και τίποτε δεν είναι πιο επίμονο από το παρελθόν, ιδίως όταν το αγνοεί κανείς.
(*) Ο Στέφανος Δημητρίου είναι Αναπληρωτής Καθηγητής Πολιτικής Φιλοσοφίας στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας του Παντείου Πανεπιστημίου.
John Rawls, Διαλέξεις στην Ιστορία της πολιτικής φιλοσοφίας. Επιμέλεια πρωτοτύπου: Samuel Freeman. Μετάφραση: Γρηγόρης Μολύβας, Αγλαϊα Μελά, Κριτική, Αθήνα 2021, σελ. 502.
Βρες το εδώ
