Ιστορικά πανοράματα- ας μην τα καταπίνουμε αμάσητα (της Σταυρούλας Τσούπρου)

της Σταυρούλας Τσούπρου

Το 1922, ο Ολλανδός ιστορικός Χέντρικ Βίλεμ βαν Λουν (Hendrik Willem van Loon, 1882-1944, ο οποίος έγινε πολίτης των ΗΠΑ το 1919) υπήρξε ο πρώτος συγγραφέας που τιμήθηκε με το βραβείο John Newbery της American Library Association, το πρώτο που θεσπίστηκε παγκοσμίως για βιβλία τα οποία απευθύνονται σε παιδιά και το οποίο πήρε το όνομά του από τον Άγγλο εκδότη John Newbery (1713-1767), γνωστό ως «Πατέρα τής Λογοτεχνίας για παιδιά». Έκτοτε το Βραβείο απονέμεται ετησίως στο βιβλίο που ξεχώρισε ως «η πιο διακεκριμένη συνεισφορά στην αμερικανική λογοτεχνία για παιδιά», με σκοπό να ενθαρρύνει την πρωτότυπη δημιουργική δουλειά στον συγκεκριμένο χώρο και να τονίσει την ισότιμη αναγνώριση που οφείλεται στην λογοτεχνία/ πεζογραφία για παιδιά σε σχέση με την ποίηση, τα θεατρικά έργα και τα μυθιστορήματα που απευθύνονται σε ενηλίκους. Βέβαια, το μη-μυθοπλαστικό, ιστορικό βιβλίο τού Van Loon The Story of Mankind δεν έχει πολλά κοινά στοιχεία, επί παραδείγματι, με το βραβευθέν το 1977 Bridge to Terabithia της Katherine Paterson. Το βιβλίο τού Van Loon, εικονογραφημένο από τον ίδιο (και επίσης επικαιροποιημένο, αρχικά, από τον ίδιο και στην συνέχεια είτε από τον γιο του Gerard Willem ή Gerti είτε από άλλους ιστορικούς) τιμήθηκε «για τον άθλο του να συγκεντρώσει με μοναδικά ελκυστικό τρόπο τις σημαντικές στιγμές τού ανθρώπου πάνω στον πλανήτη Γη, από τα προϊστορικά χρόνια μέχρι τις αρχές τού προηγούμενου αιώνα»[1].

Το Ιστορία τής Ανθρωπότητας του Hendrik Willem van Loon μεταφράστηκε για πρώτη φορά στην ελληνική γλώσσα από τον Κοσμά Πολίτη και εντάχθηκε στην, μη απευθυνόμενη σε παιδιά, Σειρά «Φιλοσοφική και Ιστορική Βιβλιοθήκη» των εκδόσεων Ίκαρος, το 1954. Σε εκείνη την έκδοση δεν αναφερόταν η εκδοχή τού πρωτοτύπου από την οποία είχε γίνει η μετάφραση· πάντως, δεν συμπεριλήφθηκε τότε το πρόσθετο δοκίμιο «After Seven Years» της έκδοσης του 1926 (σχετικά με τις επιπτώσεις τού Α′ Παγκοσμίου Πολέμου), ούτε ο καινούργιος «Επίλογος» της επικαιροποιημένης και πάλι από τον συγγραφέα έκδοσης του 1938. Στην έκδοση του Ίκαρου εμφανιζόταν αντ’ αυτών ένα τελευταίο κεφάλαιο με τον τίτλο «Από το τέλος τού Πρώτου ώς το τέλος τού Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου» με την ένδειξη «Συμπλήρωμα των εκδοτών», χωρίς να διευκρινίζεται για ποιους εκδότες επρόκειτο. Σε επόμενη μετάφρασή του στα ελληνικά, αυτήν την φορά από τον Περικλή Ροδάκη, το βιβλίο εντάχθηκε στην Σειρά «Νεανική Βιβλιοθήκη/ Γνώσεις» των εκδόσεων Καστανιώτη, όπου και συμπεριελήφθη η πρώτη από τις δύο προαναφερθείσες προσθήκες τού συγγραφέα, με τον τίτλο «Ύστερα από επτά χρόνια». Παραλείφθηκε, ωστόσο, η γενική Αφιέρωση του βιβλίου «Στον Τζίμμυ»[2], η οποία συνοδευόταν από την ακόλουθη, εν είδει μότο, φράση (προερχόμενη, βέβαια, από το διάσημο, και δικαίως», βιβλίο τού Lewis Carroll, Alice’s Adventures in Wonderland (Οι περιπέτειες της Αλίκης στη Χώρα των Θαυμάτων), από την αρχή εκεί τού πρώτου κεφαλαίου): ««Σε τι χρησιμεύει ένα βιβλίο δίχως εικόνες;» είπε η Άλις» (στην μετάφραση του Κοσμά Πολίτη), παραπέμπουσα, πιθανόν, στην εικονογράφηση του ίδιου τού συγγραφέα· και τα δύο, όμως, συμπεριελήφθησαν[3] στην επόμενη εκδοχή από τις εκδόσεις Καστανιώτη, η οποία δεν εντάσσεται, πλέον, στην ως άνω νεανική Σειρά και η οποία ακολουθείται από έναν δεύτερο τόμο, όπου μεταφέρθηκαν κάποια από τα τελευταία κεφάλαια του προηγηθέντος τόμου, στα οποία προστέθηκαν και καινούργια, γραμμένα τώρα από τον καθηγητή Ιστορίας τού Πανεπιστημίου τού Γιέηλ, Τζων Μέριμαν.[4]

Το βιβλίο τού Van Loon, μέχρι την επικαιροποιημένη από τον ίδιο έκδοση του 1926, αφηγείται γλαφυρά και σε σύντομα κεφάλαια την Ιστορία τού Δυτικού (μόνον) πολιτισμού, ξεκινώντας από τον πρωτόγονο άνθρωπο και καλύπτοντας την εξέλιξη της γραφής, των Τεχνών, την γέννηση των μειζόνων θρησκειών και τον σχηματισμό των σύγχρονων εθνών – κρατών. Όλα τα αναφερόμενα γεγονότα και τα πρόσωπα επελέγησαν βάσει τού κριτηρίου: να έχουν αλλάξει με τη συμβολή τους, κατά οποιονδήποτε τρόπο, τον ρου τής Ιστορίας.

Δεν θα είχα ασχοληθεί με αυτό το βιβλίο, ομολογώ (άλλωστε, κάποιες από τις πληροφορίες που δίνονται είναι παρωχημένες), αν δεν τραβούσαν την προσοχή μου οι αντιρρήσεις τις οποίες εξέφραζε ο πρώτος έλληνας μεταφραστής, Κοσμάς Πολίτης, μέσω των αντίστοιχων υποσημειώσεών του, αντιρρήσεις τις οποίες διαδέχθηκαν οι αντιρρήσεις και του δεύτερου έλληνα μεταφραστή, Περικλή Ροδάκη (μάλλον δεν είναι τυχαίο πως και οι δύο μεταφραστές ανήκαν στον αριστερό πολιτικό χώρο).

Κατ’ αρχάς, εντύπωση προκαλεί ο έλεγχος που αποδεικνύεται πως είχε ο Κοσμάς Πολίτης πάνω στο μετάφρασμά του μέχρι και την στιγμή τής σελιδοποίησής του (βλ. π.χ. τις υποσημειώσεις των σελίδων 110 και 138), γεγονός που επιβεβαιώνει και από μία άλλη πλευρά την επιμελή μεταφραστική δουλειά του, η οποία κάποιες φορές αμφισβητήθηκε. Προτού εστιάσουμε στις 8 αντιρρητικές από τις συνολικά 84 (χρήσιμες) υποσημειώσεις που πρόσθεσε ο μεταφραστής, θα αναφερθούμε σε μία μέσω τις οποίας δείχνει την απόλυτη συμφωνία του με τον συγγραφέα. Πρόκειται για την υποσημείωση της σ. 87 (στην έκδοση του Ίκαρου), στην οποία παραπέμπει ένας αστερίσκος από τον χαρακτηρισμό (από τον Van Loon) του (Μεγάλου) Κωνσταντίνου ως «τρομερού αλιτήριου». Σε αυτόν τον (μεταφρασμένο έτσι από τον ίδιο) χαρακτηρισμό, ο Κοσμάς Πολίτης υποσημειώνει τα ακόλουθα για εκείνον για τον οποίο έγραψε αργότερα το θεατρικό έργο του Κωνσταντίνος ο Μέγας (Δίφρος, 1957): «Σ. Μ. Ο συγγραφέας αναφέρεται στα πολλά και διάφορα εγκλήματα του Κωνσταντίνου. Έριχνε τους αιχμαλώτους του να γίνουν βορά των αγρίων θηρίων, παρασπονδούσε και σκότωνε τους παραδιδόμενους εχθρούς τους. Επίσης, για λόγους ζηλοτυπίας, σκότωσε τον γιο του Κρίσπο και τη γυναίκα του Φαύστα». Από την αμέσως επόμενη σελίδα, ωστόσο, αρχίζει η Κριτική. Στην υποσημείωση της σ. 88, ο μεταφραστής παρεμβαίνει, στο τέλος τού κεφαλαίου και πριν την αρχή τού επόμενου, για να παρατηρήσει: «Σ. Μ. Ο συγγραφέας, άγνωστο για ποιο λόγο, παραλείπει τους μακροχρόνιους αγώνες τής Βυζαντινής Αυτοκρατορίας και της Ανατολικής Ελληνικής Εκκλησίας για τη συγκράτηση των Μουσουλμάνων έξω από την Ευρώπη». Παρόμοια, στην υποσημείωση της σ. 100, διαφωνεί με την διαπίστωση του Van Loon σχετικά με το ότι το φως τού πολιτισμού διατηρήθηκε στην διάρκεια του Μεσαίωνα μόνον χάρη στους ιππότες και τους καλόγερους· γράφει: «Σ. Μ. Ο συγγραφέας ξεχνά πως το φως αυτό είχε διατηρηθεί ζωηρό στην ανατολή, στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία, όλο το διάστημα των «ζοφερών χρόνων» τού δυτικού κόσμου». Παραμένοντας στο ίδιο θεματικό πλαίσιο, ο Κοσμάς Πολίτης, στην 2^η υποσημείωση της σ. 107 εκφράζει μια διαφορετική άποψη σχετικά με τις ενέργειες του Αυτοκράτορα Αλέξιου που προηγήθηκαν της έναρξης των Σταυροφοριών· γράφει: «Σ. Μ. Δεν είναι ιστορικά βεβαιωμένο πως ο Αλέξιος ζήτησε βοήθεια από τη Δύση». Στο ίδιο πνεύμα είναι γραμμένη και η 2^η υποσημείωση της (επόμενης) σ. 108: «Σ. Μ. Ο συγγραφέας δεν αναφέρει τις λεηλασίες που έκαναν οι Σταυροφόροι στην Κωνσταντινούπολη και στη Μικρά Ασία. Γιατί είχαν φτάσει ώς εκεί, πράγμα που επίσης δεν αναφέρει ο συγγραφέας». Δύο μόλις σελίδες αργότερα, ο μεταφραστής χρειάζεται να επανέλθει, εξανιστάμενος εναντίον των σχολίων τού συγγραφέα, ο οποίος γράφει για «Έλληνες του Βυζαντίου» και Αρμένιους που εξαπατούσαν τους Σταυροφόρους «και πρόδιναν συχνά τα δίκαια του Σταυρού» και για Μωαμεθανούς, οι οποίοι δεν αποδείχτηκαν μόνον «γενναιόφρονες και τίμιοι αντίπαλοι»», αλλά και υποδείγματα «γενικής μόρφωσης και πολιτισμού για εκατομμύρια νεαρούς Ευρωπαίους». Στις δύο υποσημειώσεις τής σ. 110 διαπιστώνει, μάλλον θυμωμένος και οπωσδήποτε ειρωνικός: «Σ. Μ. Είναι περίεργο πώς ο συγγραφέας μιλά για απάτες και προδοσίες των Βυζαντινών – εντελώς αμφισβητήσιμες ιστορικά – και δεν αναφέρει τις παρασπονδίες των σταυροφόρων, που κατέλαβαν διαδοχικά διάφορες επαρχίες τού Βυζαντινού κράτους και τέλος την ίδια την Κωνσταντινούπολη (το 1204) απ’ όπου πάλι διώχτηκαν από τους Βυζαντινούς το 1261. Οι βεβηλώσεις, οι σφαγές και οι ατιμίες που διέπραξαν οι σταυροφόροι στην Κωνσταντινούπολη είναι κάτι το αφάνταστο. Η διαγωγή αυτών των σταυροφόρων οφείλεται στο μίσος των Δυτικών παπιστών κατά τής Ελληνικής Ορθόδοξης Εκκλησίας. Ούτε και από την αρχή είχαν ή έδειξαν καμιάν αγάπη προς τους «αιρετικούς», όπως τους αποκαλούσαν, Χριστιανούς τής ανατολής που δεν αναγνώριζαν την πρωτοκαθεδρία  τού Πάπα»// «Σ. Μ. Τον πολιτισμό που αναφέρει ο συγγραφέας τον πήραν οι σταυροφόροι από τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία και όχι από τους Τούρκους.».

Στην υποσημείωση της σ. 195, ο μεταφραστής χρειάστηκε (εκτός από την απαραίτητη όσο και συχνή και σε άλλες υποσημειώσεις διευκρίνιση σχετικά με την χρονολογία συγγραφής τού βιβλίου, καθώς μέχρι την μετάφρασή του στα ελληνικά είχαν περάσει περισσότερα από 30 χρόνια) να υπομνηματίσει την αναφορά τού Van Loon στα (τότε) «τελευταία πέντε χρόνια»· γράφει ο Κοσμάς Πολίτης: «Σ. Μ. Το βιβλίο τούτο γράφτηκε το 1920 και ο συγγραφέας κάνει υπαινιγμό για την μπολσεβικική επανάσταση στη Ρωσία». Με την (πρώτη) υποσημείωση της σ. 237, ο μεταφραστής διορθώνει την, αναφερόμενη στους Έλληνες, ακόλουθη (μεταφρασμένη) φράση τού Van Loon: «[…] είχαν γίνει υποτελείς στους Μακεδόνες, στους Ρωμαίους, στους Βενετούς και στους Τούρκους» ως εξής: «Σ. Μ. Ο συγγραφέας κάνει δύο παραλείψεις: 1) Πως η Μακεδονική αυτοκρατορία είταν στην πραγματικότητα Ελληνική αυτοκρατορία, απόδειξη πως ο ίδιος την αναφέρει, σε προηγούμενο κεφάλαιο, σαν ελληνική αυτοκρατορία 2) Πως η Βυζαντινή αυτοκρατορία, συνέχεια της Ρωμαϊκής, είταν, και εξακολουθεί να θεωρείται, Ελληνική αυτοκρατορία. Ο ίδιος ο συγγραφέας τονίζει τον ελληνικό χαρακτήρα της στο σχετικό κεφάλαιο». Σε αντίστοιχο θεματικό πλαίσιο με κάποιες από τις προαναφερθείσες εδώ υποσημειώσεις, ο μεταφραστής διορθώνει την φράση τού Van Loon: «[…] η Γαλλία, ύστερα από τις σταυροφορίες, είχε αναλάβει τον ρόλο τού υπερασπιστή τής χριστιανικής θρησκείας στις Μουσουλμανικές χώρες» (σ. 246) ως εξής: «Σ. Μ. Όχι γενικά των Χριστιανών αλλά μόνο των Καθολικών». Τέλος, με την υποσημείωση της σ. 280 ο Κοσμάς Πολίτης αντιπαρατίθεται στον συγγραφέα Hendrik van Loon με αντικείμενο ένα θέμα το οποίο ο δεύτερος, αν κρίνουμε από την Εργογραφία του, φαίνεται πως γνώριζε καλά: «Σ. Μ. Όπως είναι γνωστό και αναμφισβήτητο, οι διάφορες σχολές ζωγραφικής δεν καθορίζονται από τα «θέματα» – από κείνα που παρασταίνουν – αλλά από την τεχνοτροπία, τη «μανιέρα», που ακολουθούν οι ζωγράφοι. Λόγου χάρη, θρησκευτικά θέματα ζωγράφισαν και ο Ρέμπραντ και ο Θεοτοκόπουλος (Γκρέκο) και ο Ραφαήλ, και όμως ο καθένας ανήκει σε διαφορετική σχολή».

Στην, μεταφρασμένη από τον Περικλή Ροδάκη, πρώτη εκδοχή των εκδόσεων Καστανιώτη, στην οποία ο ένας και μοναδικός τόμος εντασσόταν στην Σειρά για παιδιά 12 ετών και άνω, καμία από τις υποσημειώσεις τής μετάφρασης του Κοσμά Πολίτη, εφόσον, βέβαια, την έλαβαν υπ’ όψιν τους, δεν υιοθετήθηκε, ενώ προστέθηκαν σε υποσημείωση κάποιες επεξηγήσεις, τις περισσότερες φορές πλεονάζουσες, πιθανότατα λόγω της στόχευσης στο νεανικό αναγνωστικό κοινό. Σε τρεις, ωστόσο, περιπτώσεις ο (αριστερών πεποιθήσεων) Περικλής Ροδάκης φαίνεται πως δεν μπόρεσε να συγκρατηθεί και εξέφρασε τις δικές του ενστάσεις, διαφορετικές, ωστόσο, από εκείνες τού Κοσμά Πολίτη, ενώ σε μία τέταρτη χρειάστηκε να προσθέσει σε υποσημείωση τα ακόλουθα, σχετικά με τον συμβολισμό τού Βυζαντινού δικέφαλου αετού, για τον οποίο ο Van Loon έγραφε ότι ήταν «ανάμνηση της παλιάς διαιρέσεως της αυτοκρατορίας σε Ανατολική και Δυτική»· γράφει ο Περικλής Ροδάκης:   «Επικρατέστερη όμως είναι η άποψη πως, ο δικέφαλος αετός, συμβολίζει την εκτεινόμενη στις δυο ηπείρους Βυζαντινή αυτοκρατορία  (Σ.τ.Μ.)»[5].

Η πρώτη αντιρρητική υποσημείωση του Περικλή Ροδάκη (εδώ, προφανώς εκ λάθους, έχει παραλειφθεί η σήμανση «(Σ.τ.Μ.)») αφορά τον νεαρό Ρωμαίο αριστοκράτη Κατιλίνα ή, πιο σωστά, το φερώνυμο κίνημα· γράφει ο μεταφραστής στην σ. 91: «Το κίνημα του Κατιλίνα ή η συνωμοσία τού Κατιλίνα, όπως την απεκάλεσαν, έχει σκόπιμα διαστρεβλωθεί. Ήταν ένα κίνημα των καταδυναστευομένων, αδιάκριτα από τους λόγους που ώθησαν τον Καταλίνα να τεθεί επικεφαλής σ’ αυτή την κίνηση που θα ξέσπαγε οπωσδήποτε, όπως ξέσπασε αργότερα το κίνημα των δούλων». Στο κεφάλαιο για την Γαλλική Επανάσταση, ο μεταφραστής χρειάστηκε δύο υποσημειώσεις για να καταθέσει τις αντιρρήσεις του· στην πρώτη (σ. 288) γράφει: «Η Γαλλική επανάσταση και ειδικά η λεγόμενη εποχή τής τρομοκρατίας σκοπίμως έχει παραποιηθεί. Έχουν γραφεί τόσα εναντίον της που δεν μπορεί κανείς εύκολα να ξεχωρίσει την αλήθεια. Η εποχή τής «τρομοκρατίας» είναι ίσως η μεγαλειωδέστερη εποχή τής επαναστάσεως γιατί σ’ αυτή την περίοδο η επανάσταση κατώρθωσε να ανταπεξέλθει σ’ όλες τις μηχανορραφίες των ξένων και τις προδοσίες των ντόπιων. Απόδειξη αυτού είναι πως η πτώση τού Ροβεσπιέρου έφερε και το τέλος τής επαναστάσεως «(Σ.Τ.Μ.)»». Και συνεχίζει ο Περικλής Ροδάκης στην 2^η υποσημείωση (σσ. 288-289): «Ούτε και σ’ αυτό το σημείο συμφωνούμε με τον συγγραφέα. Το σκότωμα του Ροβεσπιέρου όχι μόνο δεν έφερε χαρά αλλά αντίθετα δημιούργησε ταραχές. Η Δημαρχία τού Παρισιού έκαμε απόπειρα να τον ελευθερώσει. Και αν ο Ροβεσπιέρος δεν έδειχνε την τρομερή εκείνη διστακτικότητα, η επανάσταση θα σωζόταν και οι προδότες που τον σκότωσαν για να καλύψουν την προδοσία τους θα ακολουθούσαν την τύχη των άλλων προδοτών. Ο Ροβεσπιέρος παρ’ όλα τα λάθη του στέκεται μια από τις μεγαλύτερες μορφές τής επαναστάσεως» (εδώ, και πάλι εκ λάθους, έχει παραλειφθεί η σήμανση «(Σ.Τ.Μ.)»). Τέλος, στην υποσημείωση της σ. 334, ο μεταφραστής εκφράζει σοβαρές επιφυλάξεις για το αν ο Πάπας, όπως διαπιστώνει ο Van Loon, είναι μια «διεθνής δύναμη της κοινωνικής και θρησκευτικής προόδου, ικανή να αντιληφθεί καλύτερα από τους Διαμαρτυρομένους τα καινούργια οικονομικά προβλήματα του κόσμου»· γράφει ο Περικλής Ροδάκης: «Μπορεί να μπήκε στο νόημα των καινούργιων οικονομικών προβλημάτων, αλλά σαν θεσμός που δεν ανταποκρίνεται πια στο νόημα της εποχής δεν είναι δυνατό να βόηθησε στην Κοινωνική πρόοδο» (και πάλι παραλείφθηκε το «Σ.τ.Μ.)»).

Στην πιο πρόσφατη, δίτομη πλέον, εκδοχή από τις εκδόσεις Καστανιώτη, δεν τίθεται, κατ’ αρχάς, εμφανώς ζήτημα ηλικιακού προσδιορισμού τού αναγνωστικού κοινού· απλώς, στο οπισθόφυλλο, στο τέλος τού εκεί τοποθετημένου Δελτίου Τύπου γράφονται και τα εξής: «Ένα βιβλίο που διαβάζεται σαν μυθιστόρημα από μεγάλους και μικρούς αναγνώστες». Όσο για τις προϋπάρχουσες υποσημειώσεις, απαλείφθηκαν στο σύνολό τους (να υποθέσουμε, με την σύμφωνη γνώμη τού μεταφραστή;), ενώ εισήχθηκαν 7 καινούργιες, επεξηγητικές υποσημειώσεις (όλες στον πρώτο τόμο, παρόλο που μεγάλο μέρος και τού δεύτερου τόμου, περισσότερο από το ήμισυ, καταλαμβάνεται από κεφάλαια που έχει συγγράψει ο (πατήρ) Van Loon), στο πλαίσιο μιας γενικής αναθεώρησης του μεταφράσματος και μιας πιστότερης, και για ενηλίκους μάλλον προοριζόμενης, απόδοσης του πρωτοτύπου, με πρόσθετη, μάλιστα, εικονογράφηση.[6]

Φθάσαμε έτσι σε μια ελληνική έκδοση του Η Ιστορία της Ανθρωπότητας του Hendrik Willem van Loon, στην οποία, σε ό,τι αφορά, τουλάχιστον, τα 64 Κεφάλαια που είχε αρχικά συγγράψει ο ίδιος, δεν έχει υπάρξει αναθεώρηση ή επικαιροποίηση των πεπαλαιωμένων πραγματολογικών στοιχείων και, κυρίως, δεν εμφανίζονται οι, απολύτως σεβαστές, αν μη τι άλλο, αντιρρήσεις των μεταφραστών που γνώρισαν και χειρίστηκαν το πρωτότυπο του κειμένου. Είναι κάτι τέτοιο θεμιτό, είτε πρόκειται για το ανήλικο είτε για το ενήλικο αναγνωστικό κοινό;

Μια καινούργια, πανοραμική αλλά πολύ πιο μικρή σε έκταση, έκδοση, με το ίδιο, σχεδόν, αντικείμενο (καθώς εδώ, ορθώς, δεν περιλαμβάνεται μόνον ο Δυτικός πολιτισμός) μεταφράστηκε πρόσφατα στην ελληνική γλώσσα· πρόκειται για το Η Ιστορία του Κόσμου με μια Ματιά [A Short History of the World], η οποία απευθύνεται σε παιδιά άνω των 8 ετών. Οι εκδόσεις Πατάκη δεν παρέχουν εντός τού βιβλίου καμία περαιτέρω πληροφορία για τους συγγραφείς Ruth Brocklehurst και Henry Brook, ούτε για τον εικονογράφο (που έχει ισότιμη σχεδόν συμμετοχή στο καλό αποτέλεσμα) Adam Larkum, ενώ, αντίθετα, για την μεταφράστρια Κατερίνα Σέρβη, η οποία έχει φροντίσει σωστά το κείμενό της στην ελληνική γλώσσα, υπάρχουν κάποιες, ευπρόσδεκτες, πρόσθετες βιβλιογραφικές πληροφορίες. Στην, καλαίσθητη, έκδοση περιλαμβάνονται Ευρετήριο και ξεχωριστά Χρονολόγια για κάθε ένα από τα 4 Μέρη, στα οποία έχει χωριστεί η επιλεγμένη ιστορική ύλη, δηλαδή, τον Αρχαίο κόσμο, τον Μεσαιωνικό (450-1450), τον Πρώιμο σύγχρονο κόσμο (1450-1750) και τον Σύγχρονο (μετά το 1750). Σχετικά με τις χρονολογικές ενδείξεις, ο αναγνώστης θα συναντήσει για πρώτη φορά, μάλλον, εκτός από τα γνωστά «π.Χ.» και «μ.Χ.», και το «π.Κ.Ε.» = πριν την Κοινή Εποχή, ως εναλλακτική επιλογή αντί τού π.Χ. Δεδομένου ότι το βιβλίο εκτείνεται σε λιγότερες από 150 σελίδες εικονογραφημένου κειμένου, πρόκειται, πράγματι, για «μια ματιά» σε ένα αχανές αντικείμενο μελέτης, για το οποίο, μάλιστα, θα έλεγα πως οι πολύ γρήγορα μεταβαλλόμενες κεφαλίδες δυσκολεύονται να επιτελέσουν τον διασαφητικό/ καθοδηγητικό ρόλο τους. Γενικότερα, το υλικό προς αφήγηση είναι πολύ πυκνό για ένα παιδί, ίσως ακόμη και για έναν ενήλικο, το βιβλίο, ωστόσο, μπορεί να λειτουργήσει κάλλιστα ως πλαίσιο αναφοράς και ως αφετηρία για πολλά επιμέρους αντικείμενα, όπως οι εφευρέσεις, οι Τέχνες, οι Θρησκείες, η πολιτική, η γεωγραφία, η κοινωνική ζωή, οι Επιστήμες. Αυτό, άλλωστε, είναι και το ζητούμενο.

Στο δια ταύτα: Είναι οπωσδήποτε σεβαστή η προσωπική άποψη ενός (μορφωμένου) ανθρώπου, αρκεί να σέβεται και η ίδια αυτή τα όριά της και να μην επιβάλλεται μέσω μια παντογνωστικής αφήγησης, έστω και βραβευμένης. Από την άλλη, μια πανοραμική και γρήγορη ματιά, προφανώς, δεν θα μπορούσε ποτέ να διεκδικήσει ούτε καν μια “επιγραμματική πληρότητα”, αλλά ούτε, από την άλλη πλευρά, και να προφασιστεί την αναγκαστική εκ των πραγμάτων συντομία προκειμένου να αποσιωπήσει οτιδήποτε. Επί παραδείγματι, η σφαγή των Αρμενίων εδικαιούτο μία, στιγμιαία έστω, αναφορά στο κείμενο των Ruth Brocklehurst και Henry Brook (ίσως να υπάρξει σε κάποιαν επόμενη έκδοση, αν το επιτρέψουν οι πολιτικές σκοπιμότητες), για να μην αναφερθώ (και θεωρηθώ μεροληπτική ή «ελλαδοκεντρική») στο γεγονός τής Μικρασιατικής Καταστροφής, το οποίο “καλύπτεται” από την γενική επισήμανση στο αντίστοιχο Χρονολόγιο: «1922: Ιδρύεται η Δημοκρατία τής Τουρκίας». Ας μην είμαστε και πλεονέκται! Όσο για την εξομοιωτική “συναναφορά” των Χίτλερ και Στάλιν ως δικτακτόρων, προτιμώ να μην σχολιάσω πού παραπέμπει…

info:

Χέντρικ Βίλεμ Βαν Λουν, Τζων Μέριμαν, Η Ιστορία τής Ανθρωπότητας. Από την Προϊστορία μέχρι την Ανάδυση των Εθνικών Κρατών, Τόμος Α′, Μετάφραση: Περικλής Ροδάκης, Εκδόσεις Καστανιώτη, 2009.

Χέντρικ Βίλεμ Βαν Λουν, Τζων Μέριμαν, Η Ιστορία τής Ανθρωπότητας. Από την Αμερικανική Επανάσταση μέχρι τις Αρχές τής Τρίτης Χιλιετίας, Τόμος Β′, Μετάφραση: Περικλής Ροδάκης, Κώστας Αθανασίου, Κωστής Καλογρούλης, Εκδόσεις Καστανιώτη, 2009.

Ρουθ Μπρόκλχερστ, Χένρυ Μπρουκ, Η Ιστορία του Κόσμου με μια Ματιά,Εικονογράφηση: Άνταμ Λάρκουμ, Μετάφραση: Κατερίνα Σέρβη, Πατάκης, 2018.

Σημειώσεις

[1] Απόσπασμα από σύντομη παρουσίαση της αντίστοιχης (βλ. εδώ στην σημ. 4) ελληνικής έκδοσης του βιβλίου (με την υπογραφή «Κ. Β. Μ.»), στο ένθετο Βιβλιοθήκη τής εφημ. Ελευθεροτυπία, 19.2.2010, σ. 19.

[2] Είναι πολύ πιθανόν με αυτή την Αφιέρωση ο συγγραφέας να απευθυνόταν όχι σε άντρα αλλά σε γυναίκα και, συγκεκριμένα, στην σύζυγό του Eliza Helen (Jimmie) Criswell.

[3] Σε μετάφραση του Περικλή Ροδάκη: «Στον Jimmy/ «Ποια η αξία ενός βιβλίου χωρίς εικόνες;» είπε η Αλίκη».

[4] Στην τελευταία, προσώρας, έκδοση από τον Καστανιώτη (2009) δίνονται συγκεκριμένες πληροφορίες στην ταυτότητα του βιβλίου σχετικά με τις διαδοχικές εκδόσεις τού πρωτότυπου από το 1921 μέχρι το 1999 (δεν ελήφθη, βέβαια, υπ’ όψιν η τελευταία εκδοχή του, με την επικαιροποίηση από τον Robert Sullivan, το 2014).

[5] Βλ. στο Χέντρικ Βαν Λουν, Η Ιστορία τής Ανθρωπότητας, <Νεανική Βιβλιοθήκη/ Γνώσεις>, Μετάφραση: Περικλής Ροδάκης, Εκδόσεις Καστανιώτη, (¹1988) 2002, σσ. 110-111 [ο τίτλος στην εσωτερική οικεία σελίδα διαφέρει από τον (ως άνω) τίτλο στο εξώφυλλο· το όνομα εκεί είναι γραμμένο με λατινικούς χαρακτήρες ενώ στην γενική τού τίτλου υιοθετείται ο τύπος: «[…] της ανθρωπότητος» – να σημειωθεί εδώ ότι το οριστικό άρθρο «Η» προστέθηκε στον τίτλο ύστερα από την έκδοση του Ίκαρου].

[6] Χέντρικ Βίλεμ Βαν Λουν, Τζων Μέριμαν, Η Ιστορία τής Ανθρωπότητας. Από την Προϊστορία μέχρι την Ανάδυση των Εθνικών Κρατών, Τόμος Α′, Μετάφραση: Περικλής Ροδάκης, Εκδόσεις Καστανιώτη, 2009. Χέντρικ Βίλεμ Βαν Λουν, Τζων Μέριμαν, Η Ιστορία τής Ανθρωπότητας. Από την Αμερικανική Επανάσταση μέχρι τις Αρχές τής Τρίτης Χιλιετίας, Τόμος Β′, Μετάφραση: Περικλής Ροδάκης, Κώστας Αθανασίου, Κωστής Καλογρούλης, Εκδόσεις Καστανιώτη, 2009.

(*) Η Σταυρούλα Γ. Τσούπρου είναι καθηγήτρια – σύμβουλος στο ΕΑΠ