της Μαριάννας Τζιαντζή
Μια από τις ιδιότητες της λογοτεχνίας είναι το ξάφνιασμα που προκαλείται στον αναγνώστη. Της καλής λογοτεχνίας, εννοείται, γιατί σε πολλές περιπτώσεις απλώς μας προσφέρεται το αναμενόμενο, αυτό που κολακεύει τα στερεότυπά μας, που δεν μας βγάζει από τη βολή μας. Οι Ιστορίες ανάμεσα του Δημήτρη Οικονομίδη, που κυκλοφόρησαν το 2019 από τις εκδόσεις Τόπος, πετυχαίνουν αυτό το ξάφνιασμα. Πρόκειται για τρία αρκετά μακροσκελή διηγήματα, μικρές νουβέλες θα μπορούσαμε να τα χαρακτηρίσουμε, και ένα μικρότερο που ενδεχομένως λειτουργεί σαν επίμετρο. Όπως διαβάζουμε, πρωτογράφτηκαν, στα γαλλικά, καθώς ο συγγραφέας συνέχιζε στο Παρίσι τις σπουδές του στην ψυχιατρική. Οι τίτλοι («Κλειδί», «Εφιάλτης», «Σελίδες» και «Καθρέφτης») μονολεκτικοί αλλά όχι ενδεικτικοί του περιεχομένου των ιστοριών. Ο αναγνώστης θα χρειαστεί να προχωρήσει κάθε φορά μερικές σελίδες για να αντιληφθεί «πού το πάει» ο συγγραφέας – αν και μεγαλύτερη σημασία ίσως έχει το «πού θα το πάει» ο ίδιος, το τι θα ανακαλύψει ότι μπορεί να κρύβεται ανάμεσα στις γραμμές.
Το πρώτο διήγημα, το «Κλειδί» είναι η αφήγηση ενός πολύγλωσσου, μορφωμένου και ακαταπόνητου ταξιδιώτη, ενώ ο χρόνος δεν προσδιορίζεται. Ίσως Μεσαίωνας, ίσως Αναγέννηση, ίσως νεότεροι χρόνοι. Ο τόπος είναι κάπου στην Κεντρική Ευρώπη, ίσως και κάποιο λιμάνι της Μεσογείου. Πάντως, είναι η εποχή που οι άνθρωποι δεν μετακινούνταν με τρένο ή αυτοκίνητο και το ταξίδι είχε πολλά να τους διδάξει. Στην κατοχή του αφηγητή έχει βρεθεί ένα πανάρχαιο, βαρύ και περίτεχνο κλειδί, που είναι το μόνο που ξεκλειδώνει την πύλη ενός κάστρου που βρίσκεται ποιος ξέρει πού. Είναι το πιο πολύτιμο, το μοναδικό απόκτημά του κι ας μη γνωρίζει ο ίδιος την πρακτική χρήση του.
Στο δεύτερο διήγημα, τον «Εφιάλτη», ο χώρος και ο τόπος είναι συγκεκριμένοι. Εδώ το αντικείμενο-κλειδί είναι το ημερολόγιο της Εύας Μπράουν που το βρήκε ένας Σοβιετικός υπολοχαγός στο μπούνκερ του Βερολίνου όπου αυτοκτόνησε ο Χίτλερ και το οποίο μιλά για τους εφιάλτες που έβλεπε ο σύντροφός της. Ακολουθεί η περιπέτεια της ανάγνωσής του, της δημοσίευσης του 1989 ενός σχετικού άρθρου σε ένα περιοδικό της Ανατολικής Γερμανίας και στη συνέχεια οι συστηματικές προσπάθειες εξαφάνισης και του άρθρου και του περιοδικού.
Στο τρίτο διήγημα, ο χώρος και ο χρόνος καθορίζονται με σαφήνεια: είναι το σύγχρονο Παρίσι. Αφηγητής είναι ένας Γάλλος συγγραφέας που επιχειρεί να επαναλάβει την επιτυχία του πρώτου του βιβλίου που έτυχε θερμής υποδοχής από κοινό και κριτική. Η σύγχρονη Ελλάδα εισχωρεί στην αφήγηση μέσω ενός Γάλλου φίλου ενώ η ιστορία κλείνει με μια παιδική σκανδαλιά που ανατρέπει τα έως τότε δεδομένα.
Στο τέταρτο διήγημα, ο συγγραφέας μάς προσφέρει άλλο ένα «κλειδί» και ας μη διευκρινίζεται ποια ακριβώς πόρτα μπορεί αυτό να ανοίξει.
Ένα κοινό στοιχείο και στις τρεις ιστορίες είναι αυτό που δεν πραγματοποιείται, που μένει εκτός κάδρου, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν είναι πραγματοποιήσιμο. Το κλειδί του ταξιδευτή υπάρχει όπως κάπου υπάρχει, πρέπει να υπάρχει, το κάστρο, όπως υπάρχει και η ιστορία από το μπούνκερ του Χίτλερ που δεν έρχεται στο φως ή το λογοτεχνικό αριστούργημα που γίνεται στάχτη. Το υπαρκτό γίνεται άπιαστο, όμως και το άπιαστο μπορεί να γίνει υπαρκτό, όπως αφήνει να εννοηθεί ο συγγραφέας.
Οι Ιστορίες ανάμεσα μιλούν για πράγματα γήινα, υπαρκτά (ή που θα μπορούσα να ήταν υπαρκτά): για το χοιρινό λίπος που κάνει ένα ζευγάρι ξεχαρβαλωμένες αρβύλες να λάμπουν, για τη μυρωδιά του αίματος, του μπαρουτιού και της σκόνης στο μπούνκερ του Βερολίνου, για το άρωμα του πρωινού καφέ, για τη «σωματικότητα» της αραβικής γλώσσας, για την οδό Αθηνάς, για ένα ξεραμένο κεραυνόπληκτο δέντρο και για τις κουβέντες στην υπόγεια ταβέρνα ενός λιμανιού.
Μέσα σε αυτό το ολιγοσέλιδο βιβλίο, ο συγγραφέας δικαιώνει το επίρρημα «ανάμεσα» του τίτλου του βιβλίου. Θα ήταν κοινοτοπία να πούμε ότι προσφέρει «υλικό για σκέψη» αφού η ίδια η πραγματικότητα γύρω μας προσφέρει άφθονο υλικό και σκέψεις (ζοφερές κυρίως). Η λογοτεχνία μάς καλεί να περιπλανηθούμε στο «ανάμεσα», στο «μεταξύ» των πραγμάτων, να αντικρίσουμε με ένα άλλο βλέμμα τις ζωές των άλλων και τη δική μας. Κλειδιά, εργαλεία, δυνατότητες έχουμε… αν ξέραμε πού βρίσκεται το κάστρο και ποιον δρόμο να ακολουθήσουμε για να φτάσουμε έως εκεί, οι ιστορίες μας θα έπαυαν να μετεωρίζονται ανάμεσα στην ονειροκατασκευή και την πραγματικότητα.
Δημήτρης Οικονομίδης, Ιστορίες ανάμεσα, Τόπος
Βρες το εδώ