Ιστορία και αθέατες όψεις της καθημερινότητας (του Θανάση Αγάθου)

0
360

του Θανάση Αγάθου(*)

 

Ο συλλογικός τόμος Κάποτε στην Ελλάδα. Συλλογικός τόμος ιστορικού διηγήματος 1900-1930, που κυκλοφορεί σε μια καλαίσθητη έκδοση (Γράφημα), αποτελεί μια πρωτότυπη συλλογή διηγημάτων που υπογράφονται από 17 νέους συγγραφείς, μέλη του δραστήριου Φιλολογικού Ομίλου Θεσσαλονίκης, και επικεντρώνονται σε κομβικά γεγονότα της πολιτικής, κοινωνικής και λογοτεχνικής ζωής της Ελλάδας κατά την κρίσιμη περίοδο 1900-1930. Ο τίτλος (Κάποτε στην Ελλάδα) αποπνέει νοσταλγία και τονίζει την τοποθέτηση των κειμένων της συλλογής στον ελλαδικό χώρο, ενώ ο υπότιτλος (Συλλογικός τόμος ιστορικού διηγήματος 1900-1930) υπενθυμίζει τη συλλογικότητα του όλου εγχειρήματος, δίνει το ειδολογικό στίγμα των κειμένων (ιστορικά διηγήματα) και το χρονικό άνυσμα στο οποίο αυτά κινούνται.

Και τα 17 διηγήματα του συλλογικού τόμου κατορθώνουν να συνδυάσουν τη μεγάλη Ιστορία με τις μικρές ιστορίες καθημερινών ανθρώπων προερχόμενων από διάφορες κοινωνικές τάξεις. Στο διήγημα του Αντώνη Ε. Χαριστού «Η αγχόνη του Παγκάλου» ο Αντώνης, νεαρός φοιτητής της Νομικής, νουθετεί τον κομμουνιστή εργάτη Παρασκευά και υπερασπίζεται μια κοπέλα από την αστυνομική αυθαιρεσία, λίγο πριν λάβει χώρα ο απαγχονισμός δύο καταχραστών του δημοσίου χρήματος, του αντισυνταγματάρχη του Στρατού Διονυσίου Δρακάτου και του ομοιόβαθμού του της Χωροφυλακής Ιωάννης Ζαφειρόπουλου (26 Νοεμβρίου του 1925). Στο διήγημα του Αγγελή Μαριανού «Ο Νικολής» ο επώνυμος ήρωας, γιός νεκρού ήρωα της Μικρασίας, ανδρώνεται και διαμορφώνει εθνική συνείδηση διαβάζοντας τη φημισμένη εφημερίδα Καμπάνα της Μυτιλήνης και γνωρίζοντας προσωπικά τον Στράτη Μυριβήλη και τον Ηλία Βενέζη. Στο «Απώλειες Σεισμού» της Μαρίας Γώγογλου, η Αναστασία, καθώς πρέπει κόρη συνταξιούχου γυμνασιάρχου, βλέπει το όνειρο των αρραβώνων της να καταρρέει, τη μέρα (30 Αυγούστου 1926) που σημειώνεται ο ισχυρός σεισμός με επίκεντρο τη Σπάρτη, που γίνεται αισθητός και στην πρωτεύουσα. Στο διήγημα «Στο καπηλειό» του Κώστα Λίχνου, ο Κωνσταντής ξεχνά τις σκληρές συνθήκες της υποβαθμισμένης ζωής του στο καπηλειό, αλλά πείθεται από τον συνειδητοποιημένο κομμουνιστή Ηλία να συμμετάσχει στη διαδήλωση της Ένωσης Τεχνιτών-Εργατών Τσιμέντου Ελευσίνος στις 5 Μαρτίου 1929, διαδήλωση ενάντια στο Ιδιώνυμο, τον νόμο του Βενιζέλου που απαγορεύει τον συνδικαλισμό. Στο «Είχαμε λίγο ουρανό» του Ευστράτιου Τζαμπαλάτη ένας νεαρός εργάτης του εργοστασίου της καπνοβιομηχανίας Ματσάγγου του Βόλου, θιασώτης του Κροπότκιν, του Μπακούνιν και του Μαλατέστα, θα δει το ρομαντικό όραμα της αναρχικής ουτοπίας να διαλύεται από τις δυνάμεις της Χωροφυλακής τη σκληρή απεργιακή νύχτα του Φεβρουαρίου του 1909. Στο «Για μια στιγμή…» της Ρόζας Παυλιώτη, η όμορφη Αθηνά, παρά την αντίθετη γνώμη του αστικού οικογενειακού περιβάλλοντός της, κάνει τα αδύνατα δυνατά για να λάβει μέρος στα καλλιστεία του 1930, όπου θα αναδειχτεί «Μις Ελλάς» η Αλίκη Διπλαράκου. Το διήγημα της Αφροδίτης Διαμαντοπούλου «Ο τελευταίος περίπατος» παρουσιάζει τη δολοφονία του Βασιλέως Γεωργίου του Α΄ στις 18 Μαρτίου 1913 στη Θεσσαλονίκη από την οπτική γωνία του δολοφόνου του, του Αλέξανδρου Σχινά. Στο «Ανηδονία στο επίκεντρο του κόσμου» ο Γιώργος Ορφανίδης σκιαγραφεί τη συνάντηση της Μίρκας, μιας κοσμικής Ιταλίδας, και του Νικόλα, ενός Έλληνα στρατιώτη, στις 16 Μαΐου 1919, τη μέρα που ο ελληνικός στρατός αποβιβάζεται στη Σμύρνη. Στο διήγημα του Γιάννη Σταθάκου «Ο στάβλος» ένας ταπεινός ανθρωπάκος, με αφορμή μια πληγή στο πόδι του, επισκέπτεται το νοσοκομείο Συγγρού την επαύριο των εκλογών της 19ης Αυγούστου 1928, που αναδεικνύουν νικητή τον Ελευθέριο Βενιζέλο. Στο «Δολοφονία Δηλιγιάννη, ραγίσματα στο γυαλί» η Μαρία Μπουρμά επικεντρώνεται στον Μάνο, έναν φτωχοδιάβολο χαρτοπαίκτη που προετοιμάζεται να μαχαιρώσει τον πρωθυπουργό Θεόδωρο Δηλιγιάννη, πολέμιο των χαρτοπαικτικών λεσχών, για να διαπιστώσει ότι τον προλαβαίνει ο διαβόητος Κωσταγερακάρης, ο οποίος δολοφονεί τον Δηλιγιάννη στις 31 Μαΐου 1905 στις σκάλες της Βουλής. Στο «Φόνος εξ αμελείας» της Μαρίας Γρ. Καραθανάση, η Ανθή, νεαρή γιατρός των γυναικείων φυλακών Αθηνών και αρθρογράφος στην Εφημερίδα των Κυριών, και ο Γρηγόρης, αρχισυντάκτης στην εφημερίδα Εμπρός, λάτρεις του νεοφερμένου στην Αθήνα αυτοκινήτου, γίνονται αυτόπτες μάρτυρες του πρώτου τροχαίου δυστυχήματος στην Ελλάδα, που λαμβάνει χώρα στη λεωφόρο Συγγρού, στο ύψος του Φιξ, στις 4 Μαρτίου 1907, όταν τα αυτοκίνητα που οδηγούν ο Πρίγκηπας Ανδρέας και ο βουλευτής Φθιώτιδος Νικόλαος Σιμόπουλος συντρίβουν την 25χρονη Ευφροσύνη Βαμβακά. Στο διήγημα «Αλκυών» η Παναγιώτα Παπαδοπούλου σκιαγραφεί το πορτραίτο ενός φτωχού νέου που θεωρεί πρότυπό του τον Εμμανουήλ Αργυρόπουλο, τον πρώτο Έλληνα αεροπόρο, και μαγεύεται από την άφιξη του ιδιωτικού σκάφους του στην Αθήνα. Στην «Αυλαία» της Ελένης Α. Σακκά ο Δημήτρης, φέρελπις φοιτητής Φιλολογίας, επιστρέφει από το Παρίσι στην Αθήνα το 1903 και εμπλέκεται στα Ορεστειακά, τα επεισόδια που ξεσπούν στην Αθήνα από τις 6 μέχρι τις 9 Νοεμβρίου του 1903, με αφορμή την παράσταση της Ορέστειας, που ανεβαίνει στο Βασιλικό Θέατρο, με μια πεζή μετάφραση σε συντηρητική δημοτική του Γεωργίου Σωτηριάδη, προκαλώντας την οργή των γλωσσοαμυντόρων, που υποκινούνται από τον Γεώργιο Μιστριώτη, Καθηγητή Γλωσσολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών. Στο διήγημα της Μάντυ Τσιπούρα «Όταν τα όνειρα ακολουθούν τα δικά τους μονοπάτια…» η Φιλιώ γράφεται στη γυναικεία αθλητική ομάδα στίβου του Πανιωνίου και ετοιμάζεται να λάβει μέρος στο Α΄ Πανελλήνιο Πρωτάθλημα Στίβου Γυναικών, που διεξάγεται τον Οκτώβριο του 1931 στο Παναθηναϊκό Στάδιο της Αθήνας. Στο διήγημα «Το στίγμα του 7» της Νατάσας Χασάκιοϊλη, ο Αναστάσης, ένας ώριμος άντρας, επισκέπτεται το λωβοκομείο Χίου, τον χώρο όπου εισήχθη η προσβεβλημένη από λέπρα μητέρα του τη χρονιά που κατέπλευσε το θωρηκτό Αβέρωφ στο Φάληρο (1911) και όπου ο ίδιος γεννήθηκε και πέρασε τα παιδικά και εφηβικά του χρόνια. Στο «Μια γλωσσική διαφωνία» ο Σταύρος Παπαγιάννης εκθέτει τις διαφωνίες των μελών μιας φοιτητικής συντροφιάς γύρω από το θέμα της δημοσίευσης από την εφημερίδα Ακρόπολις των Ευαγγελίων μεταφρασμένων στη δημοτική και την εμπλοκή τους στα Ευαγγελικά, τα αιματηρά επεισόδια που σημαδεύουν την Αθήνα στις 8 Νοεμβρίου του 1901. Και στο «Η ζωή μου στη Σμύρνη, ένας μπόγος αναμνήσεις» του Δημήτρη Καραγεωργίου, ο Νικόλας θυμάται την Καταστροφή της Σμύρνης το φθινόπωρο του 1922, τον ξεριζωμό του ίδιου και της μητέρας του, την επιβίβασή τους σε ένα πλοίο, μαζί με άλλους πρόσφυγες, και την άφιξή τους στη Θεσσαλονίκη.

Ένας μικρόκοσμος λοιπόν, μια ανθρωπογεωγραφία που αντικατοπτρίζει τα ήθη, τα πάθη, τους αγώνες, τις επιθυμίες, τη χαρά, την οδύνη μιας ολόκληρης εποχής. Εργάτες, αστοί και αστές, έμποροι, γιατροί, δημοσιογράφοι, φοιτητές, πρόσφυγες, άνθρωποι του περιθωρίου, μάρτυρες των σημαντικών και λιγότερο σημαντικών ιστορικών γεγονότων, άνθρωποι που κινούνται πρωτίστως στην Αθήνα, κέντρο των εξελίξεων, αλλά και στη Θεσσαλονίκη, στον Βόλο, στη Μυτιλήνη, στη Χίο, στη Σμύρνη.

Από διήγημα σε διήγημα οι αφηγηματικοί τρόποι και το ύφος ποικίλλουν, ανάλογα με τη δυναμική του/της κάθε συγγραφέα. Πίσω, ωστόσο, από κάθε διήγημα φαίνεται η υπεύθυνη προεργασία που έχει προηγηθεί, η σοβαρή ιστορική έρευνα και η δημιουργική αξιοποίηση των εφημερίδων της εποχής, αφού εντοπίζονται πολυάριθμες αναφορές σε εφημερίδες όπως το Εμπρός, η Ακρόπολις, ο Ριζοσπάστης ή η Πατρίς. Τα διηγήματα λειτουργούν παραπληρωματικά, ως κομμάτια ενός μωσαϊκού, που ανασυνθέτει με εντυπωσιακή ιστορική πιστότητα και ακρίβεια, μια τριακονταετία πλούσια σε εξελίξεις, σημαδεμένη από τους Βαλκανικούς Πολέμους, τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, τη διεύρυνση των ελληνικών συνόρων, την επικράτηση της Μεγάλης Ιδέας, τη διαμάχη Βενιζέλου-Κωνσταντίνου, τη Μικρασιατική Εκστρατεία, την Καταστροφή και το τεράστιο κύμα προσφυγιάς που ακολούθησε, τη συγκρότηση της αστικής τάξης, τους εργατικούς αγώνες και τη διαμόρφωση της εργατικής τάξης, τις πρώτες εκφράσεις του γυναικείου κινήματος. Πολιτικοί που διαδραμάτισαν καθοριστικό ρόλο στα δρώμενα, όπως ο Θεόδωρος Δηληγιάννης, ο Ελευθέριος Βενιζέλος, ο Θεόδωρος Πάγκαλος, ο Αλέξανδρος Ζαΐμης, ο Γεώργιος Κονδύλης διασταυρώνονται με πνευματικούς ανθρώπους του μεγέθους του Κωστή Παλαμά, του Γεωργίου Σουρή, του Στράτη Μυριβήλη και του Ηλία Βενέζη, με πανεπιστημιακούς δασκάλους όπως ο Γεώργιος Σωτηριάδης και ο Γιώργος Μιστριώτης και με ηθοποιούς όπως η Μαρίκα Κοτοπούλη.

Κάποια από τα διηγήματα εντάσσονται στην κατηγορία της αστικής ηθογραφίας, θυμίζοντας, για παράδειγμα, Γρηγόριο Ξενόπουλο, ενώ άλλα δείχνουν επιδράσεις από την κοινωνιστική πεζογραφία του Κωνσταντίνου Θεοτόκη ή την προλεταριακή πεζογραφία του Δημοσθένη Βουτυρά και του Πέτρου Πικρού. Υπό αυτήν την έννοια, η συγκεκριμένη συλλογή είναι δυνατόν να αντιμετωπιστεί και ως ένας φόρος τιμής στη νεοελληνική πεζογραφία των πρώτων τριών δεκαετιών του εικοστού αιώνα, περίοδο έντονης κινητικότητας και μεταβατικότητας, ανάμεσα στην ηθογραφία της γενιάς του 1880 και τη σαρωτική έλευση της γενιάς του 1930.

Οι πεζογράφοι που συνεργάστηκαν στον τόμο κέρδισαν το στοίχημά τους να δώσουν την αύρα μιας φορτισμένης, έντονα μεταιχμιακής φάσης της ελληνικής Ιστορίας, μέσα από την αθέατη καθημερινότητα των απλών, άσημων ανθρώπων, ενώ, ταυτόχρονα αφήνουν ελπίδες για το λογοτεχνικό τους μέλλον, αφού ο καθένας και η καθεμία δίνει το προσωπικό του υφολογικό και ιδεολογικό στίγμα, χωρίς η συλλογή να χάνει τη συνοχή και τη συνεκτικότητά της.

(*) Ο Θανάσης Αγάθος είναι Αναπληρωτής Καθηγητής Νεοελληνικής Φιλολογίας στο Τμήμα Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών.

Φιλολογικός Όμιλος Θεσσαλονίκης, Κάποτε στην Ελλάδα. Συλλογικός τόμος ιστορικού διηγήματος 1900-1930, Γράφημα, Θεσσαλονίκη 2022, σελ. 326.

 

 

 

Προηγούμενο άρθροΜΚΧ, το παρόν ως προκαταβολή του μέλλοντος (της Βαρβάρας Ρούσσου)
Επόμενο άρθροΟι λέξεις έχουν Ιστορία  (της Μαρίζας Ντεκάστρο)

ΑΦΗΣΤΕ ΜΙΑ ΑΠΑΝΤΗΣΗ

εισάγετε το σχόλιό σας!
παρακαλώ εισάγετε το όνομά σας εδώ