Επιμέλεια αφιερώματος : Χρύσα Σπυροπούλου.
Μέρος Α: Γράφουν Εύα Καραϊτίδη, Φίλιππος Φιλίππου, Αστέρης Χουλιάρας.
Για τον συγγραφέα αστυνομικών ιστοριών και μεταφραστή Γ.Νίκα (Νίκο Καταπόδη)
Ένας σημαντικός συγγραφέας αστυνομικών, και όχι μόνο, ιστοριών έφυγε πρόσφατα από τη ζωή Πολύπλευρο ταλέντο, πολυσχιδής προσωπικότητα ο Γ. Νίκας, όπως ήταν το λογοτεχνικό ψευδώνυμο του πρέσβη Νίκου Καταπόδη(1925-2018)- υπήρξε ο πρώτος πρέσβης της χώρας μας στο Πεκίνο, το 1972-, ασχολήθηκε επίσης με την μετάφραση απαιτητικών κειμένων, πεζογραφίας και ποίησης. Γνώριζε όσο λίγοι την παγκόσμια λογοτεχνία, αγαπούσε την κλασική μουσική και τον κινηματογράφο, τον στίβο αλλά και…. τον Ολυμπιακό.
Όταν υπηρέτησε σε διάφορα πόστα της χώρας στις Η.Π.Α, τη δεκαετία του ’60 και ’70, άρχισε να γράφει, κυρίως, αστυνομικές ιστορίες στα αγγλικά, οι οποίες μεταφράστηκαν από τον ίδιο και εξεδόθησαν από τις εκδόσεις Πατάκη και Νεφέλη. Αργότερα βιβλία του κυκλοφόρησαν από τον Ποταμό και τον Ζαχαρόπουλο. Η Απόπειρα, όμως, ήταν το πρώτο μυθιστόρημά του που κυκλοφόρησε από την Εστία το 1994, μια ιστορία που αναφέρεται στο πώς πέντε άτομα αποφασίζουν να δολοφονήσουν ένα δικτάτορα στην Ελλάδα. Ο σχεδιασμός αλλά και η εκτέλεση του εγχειρήματος γίνονται ταυτοχρόνως και το μέσον για την απόκτηση της αυτογνωσίας. Όπως σημειώνει ο συγγραφέας, το έργο αυτό, που δεν το κατέτασσε στα αστυνομικά του, γράφτηκε το 1973 και ήταν επηρεασμένο από τις πολιτικές συνθήκες της εποχής, όπως τους ανταγωνισμούς Ανατολής- Δύσης, την δικτατορία στην Ελλάδα, το πάγωμα της σύνδεσης της Ελλάδας με την ΕΟΚ.
Ακολουθούν οι νουβέλες Μαύρη Αφροδίτη, Μια Αφροδίτη για τα Ιμαλάια, Ένα σχεδόν τέλειο έγκλημα, Σε πιστεύω μωρό μου, Φάτσα νυφίτσας, η συλλογή τριών εκτενών διηγημάτων υπό τον τίτλο Ρέκβιεμ για έναν πρέσβυ, το Ταξίδι στην κόλαση, οι συλλογές διηγημάτων One million dollars και Τσακ Ντελαμάρ, ενώ τελευταία, το 2015, κυκλοφόρησε το μυθιστόρημά του Το κίτρινο καλοκαίρι που δεν ανήκει, όμως, στα αστυνομικά, αντιθέτως είναι πιο κοντά στην Απόπειρα. Στα Σκόρπια φύλλα της διπλωματικής μου ζωής, που κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Ποταμός με χιούμορ και ευστοχία περιγράφονται περιστατικά που σημάδεψαν την διπλωματική του καριέρα, ενώ με χάρη και ευγένεια σχολιάζει πικρές στιγμές της πρόσφατης ιστορίας ή αναφέρεται σε γνωστά πρόσωπα της πολιτικής ζωής.
Εκτός από την Απόπειρα και εν μέρει Το κίτρινο καλοκαίρι, όλες οι ιστορίες του Γ. Νίκα διαδραματίζονται στις Η.Π.Α., όπου έζησε πολλά χρόνια υπηρετώντας σε διάφορα πόστα της χώρας. Η λογοτεχνία της, η ατμόσφαιρά της, ο κινηματογράφος, ο αστικός τρόπος ζωής, οι μεγάλοι εκπρόσωποι του αστυνομικού είδους του δίνουν όλα τα καλά υλικά για να γράψει τις αστυνομικές του περιπέτειες με τον δικό του ιδιαίτερο τρόπο, που χαρακτηρίζεται από το λεπτό χιούμορ και την ειρωνεία. Η νουβέλα του Μικρή άνοιξη, που περιλαμβάνεται στη συλλογή Ρέκβιεμ για έναν πρέσβυ, Πατάκης, έχει επιρροές, και κατά την άποψη του ίδιου του συγγραφέα, από την Eroica του Κοσμά Πολίτη.
Οι μεταφράσεις του από τα αγγλικά, τα γαλλικά, τα γερμανικά και τα ισπανικά είναι πάρα πολλές, θα ξεχωρίσω όμως μερικές από αυτές. Το δίτομο μυθιστόρημα Οι Τιμπώ του Γάλλου νομπελίστα συγγραφέα Ροζέ Μαρτέν Ντυ Γκάρ, Εστία, οι Ξένοι Λυρικοί, Ποταμός, και τα Ποιήματα του T.S.Eliot, Εστία. Καθώς και την αστυνομική ιστορία του Ed McBain, Όλη η παρέα είν’ εδώ, που κυκλοφόρησε σε μετάφρασή του από τις βραχύβιες εκδόσεις opus magnum.
Χρύσα Σπυροπούλου
Η Εύα Καραϊτίδη θυμάται
O κύριος Καταπόδης: ένας ευπατρίδης. Πάντοτε ευγενής, χαμογελαστός, καυστικός, ευρυμαθής χωρίς επίδειξη, παθιασμένος αναγνώστης και γνώστης της παγκόσμιας λογοτεχνίας, την οποία με πάθος μετέφερε –ως πάρεργο- σε μια ρέουσα και απολαυστική νεοελληνική. Αυτοδίδακτος και σπάνιας καλλιέργειας μεταφραστής.
Οι επισκέψεις του στο γραφείο της Μάνιας Καραϊτίδη, στο κόκκινο καμαράκι τής οδού Σόλωνος, ήταν απόλαυση για όλους μας. Για μας, που τη δεκαετία του ’90 εργαζόμασταν στον 5ο όροφο της πολυκατοικίας, ήταν μια ευκαιρία για διάλειμμα ανακουφιστικό, για να καπνίσουμε, ακούγοντας πιο πολύ αλλά και συμμετέχοντας σε συζητήσεις και σε διαξιφισμούς μεταξύ των επισκεπτών της. Για την ίδια, μια συνεχής, ευχάριστη ροή ανταλλαγών για όλα τα θέματα του κόσμου και του πολιτισμού. Παρελθόντα, παρόντα και μέλλοντα.
Πολιτικοί, κυρίως όμως συγγραφείς, άνθρωποι του θεάτρου, μεταφραστές, λογής φίλοι, μπαινόβγαιναν για μια καλημέρα, για έναν καφέ, ένα τσίπουρο, μια γρίνια ή μια επίδειξη γλωσσομάθειας και ρητορικής. Ο κύριος Καταπόδης, πατώντας στέρεα σε όλα τα επίπεδα -του ρεαλισμού λόγω επαγγέλματος και της φαντασίας λόγω επιλογής- είχε άποψη πολύτιμη για όλα.
Ως μεταφραστής (υπογράφοντας με τα λογοτεχνικά αρχικά του Ν.Κ.) μας χάρισε τον πρώτο Ισιγκούρο στα ελληνικά, μας χάρισε μερικά από τα πρώτα βιβλία της Άτγουντ στα ελληνικά και το δίτομο κολοσσιαίο έργο του Ροζέ Μαρτέ ντυ Γκαρ, τους Τιμπώ. Και Τ.Σ. Έλιοτ, επίσης. Αντιλαμβάνεται κανείς την έκταση, το βάθος και το φάσμα των ικανοτήτων του. Ανακαλώ εδώ από μνήμης και μπορεί να ξεχνώ ή να παραλλάσσω την αλήθεια.
Ταχυδακτυλουργικά, ο κύριος Καταπόδης πέρασε έπειτα ως συγγραφέας στο αστυνομικό μυθιστόρημα, με το λογοτεχνικό ψευδώνυμο Γ. Νίκας.
Μας λείπει βέβαια, από καιρό. Το πιθανότερο είναι ότι δεν του λείπουμε εμείς, αφού μπορεί να κουβεντιάζει ανενόχλητος και απερίσπαστος με τη φίλη του την «κυρία Καραϊτίδη» (ποτέ δεν μίλησαν στον ενικό), με τον Παύλο Μάτεσι, τον Γιάννη Βαρβέρη, τον Άγγελο Βλάχο, τον Κώστα Γεωργουσόπουλο, τον Χρήστο Χωμενίδη, τον Φαίδωνα Ταμβακάκη, για να μνημονεύσω μερικούς από τους τακτικότερους θαμώνες της Σόλωνος 60.
Ας με συγχωρήσουν όσοι μου διέφυγαν, κι ας πιούν ένα κρασί στη μνήμη του.
Ο Φίλιππος Φιλίππου για το βιβλιο του Γ. Νίκα Η απόπειρα, ένα πρωτοποριακό αστυνομικό μυθιστόρημα
Ο Γ. Νίκας είναι από τους πρώτους μετά το Γιάννη Μαρή Έλληνες συγγραφείς που καλλιέργησαν την αστυνομική λογοτεχνία. Η έκδοση το 1994 του μυθιστορήματός του Η απόπειρα (Εστία), έργο που γράφτηκε το 1973, υπό τις πολιτικές συνθήκες εκείνης της εποχής, εσωτερικές και εξωτερικές, όπως γράφει ο ίδιος σε σχετική σημείωση στο βιβλίο, δείχνει την έφεσή του προς το συγκεκριμένο λογοτεχνικό είδος που σήμερα έχει βγει πλέον από το περιθώριο και αντιμετωπίζεται με διάθεση επαναξιολόγησης. Τότε, λοιπόν, υπήρχε δικτατορία στην Ελλάδα, πάγωμα της συμφωνίας σύνδεσης Ελλάδας –ΕΟΚ, ανταγωνισμός Ανατολής-Δύσης με πλαίσιο της την αναμέτρηση ΝΑΤΟ-Συμφώνου της Βαρσοβίας.
Η πρόθεσή του δεν ήταν να γράψει ένα αστυνομικό-πολιτικό μυθιστόρημα με την καθιερωμένη έννοια του όρου αλλά μέσω της πλοκής να δείξει τη συμπεριφορά μιας ομάδας ατόμων απέναντι σε κάποια περιστατικά που τα ίδια προκάλεσαν –αυτά που καθόρισαν την μοίρα τους. Πρόκειται για πέντε ανθρώπους, οι οποίοι αποφασίζουν την δολοφονία ενός δικτάτορα στην Ελλάδα. Η δράση τους αρχίζει στην περιοχή της πλατείας Κάνιγγος και των Εξαρχείων, όταν δημιουργούνται αντιστασιακές οργανώσεις και γίνονται βομβιστικές επιθέσεις κατά κυβερνητικών κτιρίων, και ολοκληρώνεται κάπου στους Αμπελοκήπους, όπου ο πρόεδρος της δημοκρατίας πέφτει νεκρός.
Η δολοφονική ενέργεια γίνεται όταν το δικτατορικό καθεστώς έχει πάρει μερικά ριζοσπαστικά μέτρα, όπως την έξοδο από το ΝΑΤΟ και την εθνικοποίηση των ξένων εταιρειών. Η σχεδίαση και η εκτέλεση του εγχειρήματος είναι ένα μεγάλο βήμα προς την αυτογνωσία των εκτελεστών, κάτι που τελικά τους οδηγεί στην αυτοκαταστροφή. Πάντως, η υπόθεση είναι λιγάκι σκοτεινή, καθώς σε αυτήν ενδεχομένως έχουν εμπλακεί και πράκτορες μυστικών υπηρεσιών. Έτσι, στο τέλος του μυθιστορήματος διαβάζουμε πως το ιταλικό κομμουνιστικό κόμμα με ανακοίνωσή του διαψεύδει ότι είχε οποιαδήποτε ανάμιξη στη δολοφονία, την οποία απέδιδε στην CIA.
Μπορεί ο ίδιος ο συγγραφέας να μην ήθελε να ενταχθεί το μυθιστόρημα στην αστυνομική λογοτεχνία, ίσως επηρεασμένος από την αρνητική στάση των κριτικών απέναντι σε αυτήν, ωστόσο η δομή και τα στοιχεία, που το απαρτίζουν, παραπέμπουν ακριβώς σε αυτήν. Εξάλλου, μέσα στο κείμενο γίνονται αναφορές στην αστυνομική λογοτεχνία, στον Ντάσιελ Χάμετ και τον Ρείμοντ Τσάντλερ, την Άγκαθα Κρίστι, τον Έλερι Κουίν, τον Πόε, τον Άρθουρ Κόναν Ντόιλ και τον Γκαστόν Λερού. Μάλιστα, ένας από τους ήρωες εκφράζει την άποψη ότι ακόμα δεν έχει γραφτεί το αστυνομικό μυθιστόρημα που «θ’ αποτελέσει την κοινωνική κριτική της εποχής μας». Κι όλα αυτά, το 1973, δυο χρόνια μετά την εμφάνιση στη Γαλλία του μυθιστορήματος Υπόθεση Ν’ Γκούστρο του Ζαν-Πατρίκ Μανσέτ, του δημιουργού του νέου γαλλικού αστυνομικού μυθιστορήματος που άνοιξε το δρόμο για το σύγχρονο αστυνομικό μυθιστόρημα, το λεγόμενο και μεσογειακό, που βεβαίως είναι πρωτίστως κοινωνικό και πολιτικό.
Ο Αστέρης Χουλιάρας, Καθηγητής στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Διεθνών Σχέσεων του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου για το βιβλίο του Ν.Καταπόδη , Σκόρπια φύλλα της διπλωματικής μου ζωής, εκδόσεις Ποταμός, 2004
Δεν είναι τυχαίο ότι πολλοί μεγάλοι λογοτέχνες που κέρδισαν το βραβείο Νομπέλ (όπως ο Γιώργος Σεφέρης, ο Πάμπλο Νερούδα, ο Οκτάβιο Παζ και ο Ιβο Αντριτς) ήταν διπλωμάτες. H σύνταξη υπηρεσιακών εκθέσεων και αναφορών είναι μια διαρκής άσκηση στο γράψιμο. Και τα ταξίδια και η παραμονή σε άλλες χώρες μια πολύτιμη πηγή εμπειριών. Επιπρόσθετα μερικές διπλωματικές αποστολές προσφέρουν τον ελεύθερο χρόνο για διαλογισμό και συγγραφή. Οι εν ενεργεία διπλωμάτες όταν γράφουν, γράφουν μόνο μυθιστορήματα και ποιήματα. Λίγοι είναι αυτοί που καταφέρνουν να πάρουν την υπηρεσιακή άδεια για άλλου τύπου πονήματα (ο Βρετανός Ρόμπερτ Κούπερ – γκουρού της κυβέρνησης Μπλερ – αποτελεί εξαίρεση). Οταν όμως συνταξιοδοτηθούν, τα πράγματα αλλάζουν. Τα απομνημονεύματα αφυπηρετησάντων πρέσβεων (όπως του Αγγελου Βλάχου και του George F. Kennan) είναι συχνά πολύτιμες πηγές για τους ιστορικούς και εξαιρετικά χρήσιμα αναγνώσματα για πολιτικούς επιστήμονες και διεθνολόγους.
Το μικρό βιβλίο του πρέσβη Νίκου Καταπόδη είναι πολύ προσωπικό. Έχει αναμφίβολη λογοτεχνική αξία και (κάπως μικρότερο) ιστορικό ενδιαφέρον. Πάνω απ’ όλα είναι μια γοητευτική αφήγηση. Ο χρονικός ορίζοντας είναι ευρύς, καλύπτοντας μια περίοδο τριών δεκαετιών ενεργούς υπηρεσίας. Το γεωγραφικό εύρος είναι επίσης εντυπωσιακό: από το Μεξικό και το Βέλγιο ως το Κάιρο και την Κίνα. Το βιβλίο είναι μια σειρά από ενδιαφέρουσες προσωπικές εμπειρίες που ακολουθούν μια χρονολογική σειρά αλλά χωρίς έναν συνεκτικό ιστορικό ιστό: όπως άλλωστε υπονοεί και ο τίτλος («μικρή λογοκλοπή» από τον Δροσίνη, σημειώνει ο Καταπόδης) το βιβλίο δεν βασίζεται σε κάποιο ιδιωτικό ημερολόγιο ή αρχείο. «Οσα έγραψα» τονίζει ο συγγραφέας «τα έγραψα από μνήμης» (σελ. 9). Τα πρόσωπα που ο Καταπόδης γνώρισε αρκούν για να πείσουν τον αναγνώστη για το ενδιαφέρον που έχει το βιβλίο του: ποικίλουν από τον βασιλιά της Λιβύης Ιντρίς και τον Σομόζα της Νικαράγουας ως τον Χουάν Κάρλος της Ισπανίας και τον Τζορτζ Μπους (πατέρα). Ο Καταπόδης γράφει απολαυστικά: λιτά αλλά περιεκτικά, με εύστοχα σχόλια, κριτική διάθεση και μια θαυμάσια αίσθηση του χιούμορ – το τελευταίο είναι κάτι που λείπει από πολλούς έλληνες συγγραφείς. Δύο παραδείγματα, ένα για τόπο και ένα για πρόσωπο: μπροστά στην Τεγκουσιγκάλπα (πρωτεύουσα της Ονδούρας), σημειώνει ο συγγραφέας, «η Λαμία φάνταζε σαν κοσμοπολίτικη μεγαλούπολη» (σελ. 87) και «η ομιλία του Κάστρο διήρκεσε περί το τετράωρο, δηλαδή λιγότερο του συνήθους γι’ αυτόν» (σελ. 98).
Ο Καταπόδης είναι υπέροχος αφηγητής. Το 1953 η Ελλάδα είχε υπογράψει συμφωνία με τη Λιβύη για την αγορά αμνών με αντάλλαγμα χορήγηση αδειών σε ελληνικά αλιευτικά. Αν και η Ελλάδα δεν εφάρμοσε τη συμφωνία, ο Καταπόδης κατάφερε το 1955 να πείσει τους Λίβυους να δώσουν τις άδειες στα ελληνικά αλιευτικά με την υπόσχεση της εκπλήρωσης των υποχρεώσεών μας στο αμέσως προσεχές μέλλον. «Το έτος εκείνο» γράφει ο συγγραφέας, «δεν εισαγάγαμε ούτε έναν επί πλέον τόνο αμνών». Και συμπληρώνει αμέσως μετά: «Ευτυχώς, εν τω μεταξύ είχα φύγει από την Τρίπολη» (σελ. 17). Εξαιρετική επίσης είναι και η αφήγηση ενός περιστατικού με έναν αργόμισθο κλητήρα στην ελληνική πρεσβεία στο ΝΑΤΟ, ο οποίος αφού απολύθηκε άρχισε να απειλεί τη σύζυγο του πρέσβη για να καταλήξει στα κρατητήρια των γαλλικών μυστικών υπηρεσιών! (σελ. 24) Σχεδόν σε όλα τα μέρη του κόσμου, συμπεραίνει ο συγγραφέας, «οι υπηρεσίες ασφαλείας λειτουργούν κατά τον ίδιο τρόπο» (σελ. 25).
Οι τελευταίες σελίδες του βιβλίου είναι και οι πιο πολιτικές: ο Καταπόδης που είχε διοριστεί από τον Ανδρέα Παπανδρέου στη θέση του πολιτικού διευθυντή του υπουργείου Εξωτερικών ασκεί κάποια κριτική στην πολιτική παραγκωνισμού της διπλωματικής υπηρεσίας τα πρώτα χρόνια της διακυβέρνησης της χώρας από το ΠαΣοΚ. Ενδιαφέρουσα επίσης είναι και η άποψή του ότι ο φιλοσοβιετικός προσανατολισμός της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής στην περίοδο 1981-5 δεν οφειλόταν σε ιδεολογικούς λόγους. «Ο Παπανδρέου» γράφει ο Καταπόδης «προσέφερε εκδουλεύσεις στην Μόσχα με αντάλλαγμα την μη άσκηση μαχητικής αντιπολιτεύσεως εκ μέρους του KKE» (σελ. 117).
(Εφημερίδα Το Βήμα, 17.04.2005)
