του Κωνσταντίνου Ηροδότου (*)
Ο εορτασμός των 200 χρόνων από την Ελληνική Επανάσταση προκάλεσε έναν εκδοτικό πυρετό. Ωστόσο, το πεδίο του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, που παλαιότερα υπήρξε ανθηρό, φαίνεται πως τα τελευταία χρόνια ερευνητικά ερημώνει. Λίγες σχετικές νέες μελέτες παρήχθησαν τελευταία και ακόμη λιγότερες συνοδεύονταν από πρωτογενή, δηλαδή αρχειακή, έρευνα. Η Ίλια Χατζηπαναγιώτη-Sangmeister, με το έργο της Η «άδηλος» ιστορία του ιατροφιλόσοφου Ευστάθιου, μας καλεί να ξαναδιαβάσουμε τον Νεοελληνικό Διαφωτισμό υπό ένα μικροϊστορικό πρίσμα. Έχοντας ήδη εκδώσει ένα σημαντικό έργο για τον τεκτονισμό και τη σημασία του, στο νέο βιβλίο της επικεντρώνεται στην επιστήμη της Ιατρικής και το ιατρικό επάγγελμα στα προεπαναστατικά και τα πρώτα μετεπαναστατικά χρόνια.
Η Χατζηπαναγιώτη-Sangmeister ανασύρει από τη λήθη έναν «ιατροφιλόσοφο» που έζησε στη στροφή του 18ου προς τον 19ο αι. και που δεν ήταν μέχρι τώρα γνωστός παρά μόνον ως όνομα: Ευστάθιος Αθανασίου. Κατόπιν μιας εντυπωσιακής, μακράς και εξονυχιστικής έρευνας εντόπισε την αλληλογραφία του με έναν βιβλιοπώλη και εκδότη της Χάλλης στη Γερμανία, όπου σπούδασε ο Αθανασίου, καταγραφές του σε λευκώματα συμφοιτητών του και πλήθος άλλων τεκμηρίων, στη Χάλλη, τη Βιέννη, αλλά και το Ιάσιο, όπου άφησε την τελευταία του πνοή. Όλο αυτό το διάσπαρτο υλικό έδωσε στη συγγραφέα τη δυνατότητα να ανασυστήσει κριτικά τον βίο και το έργο του Αθανασίου. Η «άδηλος» ιστορία του «ιατροφιλοσόφου» πήρε έτσι τη μορφή μιας μικροϊστορίας του Νεοελληνικού Διαφωτισμού.
Ο Αθανασίου γεννήθηκε στον Τύρναβο το 1766. Μελετούσε τα φυτά, αγαπούσε τους σπόρους και καλλιεργούσε κήπους. Σπούδασε στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου της Χάλλης κοντά σε φημισμένους καθηγητές. Εντάχθηκε ως φοιτητής στο τεκτονικό δίκτυο της πόλης το 1791. Συμφοιτητής του υπήρξε ο Κυριάκος Πολύζος, ένας κατοπινός σύντροφος του Ρήγα Βελεστινλή στη Βιέννη. Ο Πολύζος είχε καταδώσει τον Αθανασίου στο εμπορικό δίκτυο του Τυρνάβου που χρηματοδοτούσε τις σπουδές του ως αρνητή της ορθόδοξης πίστης, λόγω της προσχώρησής του στον τεκτονισμό. Έτσι ο Αθανασίου κατέφυγε στη Λειψία για ένα διάστημα, όπου εργάστηκε ως «οικοδιδάσκαλος». Αργότερα επέστρεψε στη Χάλλη, όπου ολοκλήρωσε τις σπουδές του και αναγορεύθηκε διδάκτωρ Ιατρικής το 1794. Το αντικείμενο της διατριβής του, η οποία εκδόθηκε, ήταν η φυσιολογία και οι θεραπευτικές ιδιότητες της σκίλλας της παραλίου (scilla maritima), ενός μεσογειακού φυτού. Ο Αθανασίου δεν ήταν δεινός γνώστης της αρχαιοελληνικής γραμματείας, έτρεφε, όμως, ιδιαίτερη αγάπη για τη σύγχρονή του γερμανική λογοτεχνία, για την οποία συχνά συνομιλούσε με τους συμφοιτητές του. Εντάχθηκε στην «Εταιρεία Μελέτης της Φύσης», ενώ έζησε τις φοιτητικές αναταραχές που συνέβησαν στη Χάλλη, στον απόηχο της Γαλλικής Επανάστασης. Τα φοιτητικά λευκώματα, αλλά και διάφορες μαρτυρίες συμφοιτητών του ανασυνθέτουν το κλίμα της επαναστατικής ώσμωσης, και μας μεταφέρουν ό,τι είναι πολύ δύσκολο να συλληφθεί από την έρευνα, το ιδιαίτερο κλίμα, την ατμόσφαιρα των δρόμων και των παρεών, τη θερμοκρασία μιας ορισμένης εποχής. «Η φιλία διευρύνει την καρδιά/ δεν γνωρίζει τάξεις/ και κάνει όλη την ανθρωπότητα ίση!», γράφει ο Ευσταθίου σε κάποιο φοιτητικό λεύκωμα.
Αργότερα τα βήματά του τον οδηγούν στη Βιέννη, κατά την εποχή όπου δρα ο κύκλος του Ρήγα. Εκεί παρακολουθούμε τους αξιοπερίεργους βηματισμούς του παλαιού του συμφοιτητή, Πολύζου, ένα χρόνο πριν από τη σύλληψη και την εκτέλεση του Ρήγα και των συντρόφων του. Ο Ευσταθίου, στη συνέχεια, μεταβαίνει στο Ιάσιο, όπου συμμετέχει στις δημοκρατικές εξεγέρσεις του 1799, μαζί με τον Πολύζο, με τον οποίο οι σχέσεις του είχαν αποκατασταθεί. Για το θαμπό, αν όχι σκοτεινό, μέχρι σήμερα πρόσωπο του Πολύζου, η συγγραφέας ετοιμάζει ειδική μελέτη. Ο Ευσταθίου εγκαθίσταται μόνιμα στο Ιάσιο. Πιθανώς λόγω του «παραβατικού» παρελθόντος του αναγκάζεται να αλλάξει το επώνυμό του σε «Rolla». Παντρεύεται και γίνεται το 1805 «γιατρός της πόλης», δηλαδή δημόσιος γιατρός. Όπως προκύπτει από τη, συχνά αποκαλυπτική, αλληλογραφία του με τον βιβλιοπώλη της Χάλλης, η διάθεσή του είναι μελαγχολική. Το Ιάσιο δεν του ταιριάζει. Δεν φαίνεται ικανοποιημένος από τον γάμο του, ενώ αναπολεί τα φοιτητικά του χρόνια. Φροντίζει ωστόσο τα παιδιά που αποκτά, ένα αγόρι και δύο κορίτσια. Μεριμνά ιδιαίτερα για τη διαπαιδαγώγησή τους, όπως φαίνεται από τα βιβλία που παραγγέλνει. Ιδιαίτερη ευχαρίστηση βρίσκει στον κήπο του. Ασχολείται με τους σπόρους, με την εξημέρωση και την καλλιέργεια των φυτών. Οι λίστες με τα βιβλία που παραγγέλνει μας δίνουν μια εικόνα της βιβλιοθήκης του, αλλά και των ειδικότερων αναγνωστικών ενδιαφερόντων του, καθώς φροντίζει ανελλιπώς να ενημερώνεται για τις εξελίξεις της ιατρικής.
Ο Αθανασίου το 1812 πρωτοστατεί στην ίδρυση ελληνικού τυπογραφείου στο Ιάσιο. Το 1818 θα συνοδεύσει ένα νεαρό αριστοκράτη της πόλης σε ένα επιμορφωτικό ταξίδι στο Παρίσι, όπου θα συναντήσουν, μεταξύ άλλων, τον Αδαμάντιο Κοραή και θα ενημερωθούν για τις νέες παιδαγωγικές μεθόδους που θα τεθούν έπειτα σε εφαρμογή στη μολδαβική πρωτεύουσα. Το 1819 ο παλαιός φοιτητής και διδάκτορας της Χάλλης μυείται στη Φιλική Εταιρεία. Η δράση του αναφέρεται με προσεκτικό τρόπο στον Λόγιο Ερμή. Στο ελληνικό τυπογραφείο του Ιασίου εκδίδονται επαναστατικά ποιήματα και επαναστατικές προκηρύξεις του Αλέξανδρου Υψηλάντη.
Το 1830 η κόρη του Αθανασίου εγκαταλείπει τον νόμιμο σύζυγό της και παντρεύεται ένα υψηλόβαθμο στέλεχος του ρωσικού στρατού, ενώ ο γιος του, έχοντας σκοτώσει σε μια μονομαχία πιθανώς έναν επίζηλο αντεραστή, εγκαταλείπει τις σπουδές του στο Μόναχο και επιστρέφει στο Ιάσιο, όπου θα ακολουθήσει λαμπρή πολιτική καριέρα. Το ίδιο έτος ο Αθανασίου συγκροτεί μια αναγνωστική λέσχη για τα ιατρικά έντυπα της εποχής. Η λέσχη θα μετεξελιχθεί στην «Ιατρο-φυσιοδιφική Εταιρεία» του Ιασίου, η οποία έπαιξε καθοριστικό ρόλο για την εδραίωση της μοντέρνας Ιατρικής στα Βαλκάνια. Το επόμενο έτος το Ιάσιο πλήττεται από επιδημία ασιατικής χολέρας. Ο Αθανασίου, ως «γιατρός της πόλης», σπεύδει να φροντίσει τους ασθενείς, προσβάλλεται και ο ίδιος, όμως, από τη νόσο και πεθαίνει, αφήνοντας στους κληρονόμους του μια από τις μεγαλύτερες ιδιωτικές ελληνικές βιβλιοθήκες της εποχής.
Η μελέτη της Χατζηπαναγιώτη-Sangmeister για τον Αθανασίου αποτελεί την πρώτη μικροϊστορία ενός «ιατροφιλοσόφου» του Νεοελληνικού Διαφωτισμού και ένα από τα λίγα μικροϊστοριογραφικά εγχειρήματα για την Ιατρική της περιόδου του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού. Τα πάμπολλα θραύσματα, από τα οποία προκύπτει συμπαγής η αφήγηση της ζωής του λησμονημένου Αθανασίου, οδηγούν τον αναγνώστη πέρα από τη συνήθη θεματική κατάτμηση της έρευνας, σε μια σύνθετη προσέγγιση του φαινομένου του Νεοελληνικού Διαφωτισμού. Η εξέλιξη των ιατρικών ιδεών ανακλάται στην υπό διαμόρφωση και υπό διεκδίκηση δημόσια σφαίρα της φοιτητικής νεολαίας της Χάλλης και από εκεί διαθλάται στην περιπετειώδη διαδρομή του Αθανασίου στη Βιέννη, το Ιάσιο και το Παρίσι. Τα επιστημονικά, τα φοιτητικά, τα τεκτονικά, τα κοινωνικά, τα οικονομικά, τα πολιτισμικά και τα επαναστατικά δίκτυα ξεδιπλώνονται σταδιακά μαζί με τα βήματα της ζωής του Αθανασίου. Η «άδηλος» ιστορία μας καλεί, τελικά, μέσα από τους σπόρους του Αθανασίου, να σκεφτούμε εκ νέου το κλασικό σχήμα ανάγνωσης του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, τη «μεταφορά» των ιδεών και, επιπλέον, να επανεξετάσουμε με κριτική διάθεση τις θεωρητικές προσεγγίσεις για την Ιατρική όχι μόνο του Ελληνικού, αλλά και του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού.
(*) Ο Κωνσταντίνος Ηροδότου διδάσκει στο Τμήμα Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Αθηνών.
Ίλια Χατζηπαναγιώτη-Sangmeister, Η «άδηλος» ιστορία του ιατροφιλόσοφου Ευστάθιου, Επιστήμη και νεωτερικές ιδέες στη νοτιοανατολική Ευρώπη του όψιμου Διαφωτισμού, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2021
Βρες το εδώ
