Επιμέλεια: Γιάννης Ν. Μπασκόζος
Τα κόμικς, συνδεδεμένα παλιότερα με εικονογραφημένα περιοδικά που αρκετοί τα τοποθετούσαν στα όρια της παρα-κουλτούρας, γνωρίζουν τα τελευταία χρόνια στη χώρα μας μια παραγωγική άνοιξη. Και μόνο το γεγονός της δημιουργίας της «Ελληνικής Ακαδημίας Κόμικς» σηματοδοτεί ότι ο χώρος γίνεται πιο συνεκτικός, πιο οργανωμένος, πιο αποφασιστικός. Η άνοιξη των κόμικς που ζούμε τα τελευταία χρόνια οφείλεται σε μεγάλο βαθμό σε μερικές σημαντικές εκδοτικές επιτυχίες (Logicomix, Αϊβαλί κ.ά), τα οποία βραβεύτηκαν εδώ και στο εξωτερικό, μεταφράστηκαν σε πολλές γλώσσες και μετέφεραν στον κόσμο που αγνοούσε τα κόμικς την ύπαρξη μιας ομάδας παθιασμένων με το σχέδιο και το σενάριο δημιουργών.
Η επιρροή των κόμικς, ιδιαίτερα στον νεαρόκοσμο, οφείλεται επιπροσθέτως και στη διοργάνωση των περίφημων Commicdom (Φεστιβάλ Κόμικς), πρώτα στην Αθήνα και μετά σε όλη την Ελλάδα, που σαν ένα ρεύμα απλώθηκε με ταχύτατους ρυθμούς. Το ρεύμα αυτό ακολούθησαν και οι μεγάλοι εκδοτικοί οίκοι, που διείδαν σε αυτό μια νέα τάση που φέρνει νέους κοντά στα βιβλιοπωλεία. Έτσι είδαμε μιαν ανάπτυξη του ελληνικού κόμικ με πρωτότυπα σχέδια και σενάρια. Πολλά από αυτά στηρίχτηκαν σε προϋπάρχοντα λογοτεχνικά κείμενα, συνδέοντας έτσι την τέχνη του κόμικ με αυτή της λογοτεχνίας, ενώ πολλά μεταφέρθηκαν στη μικρή αλλά και στη μεγάλη οθόνη. Ξεχωριστή σημασία σε αυτό το ρεύμα προς τα κόμικς είχαν και τα κοινωνικά δίκτυα, τα οποία αγκάλιασαν αυτά τα σύντομα εικονίδια που ταιριάζουν πολύ σε μια γενιά που συνομιλεί με εικόνες.
(*) Οι δύο συνεντεύξεις και το κείμενο που ακολουθεί δημοσιεύτηκαν στον τόμο Ο ΕΠΙΛΟΓΟΣ που περιέχει τον πολιτιστικό απολογισμό του 2023.
Αλέκος Παπαδάτος: Το κόμικ έγινε αποδεκτό ως mainstream ανάγνωσμα
Ο Αλέκος Παπαδάτος είναι ένας έλληνας συγγραφέας κόμικ και εικονογράφος, γνωστός από το παγκόσμιο best seller Logicomix, ένα graphic novel που γράφτηκε από τον Απόστολο Δοξιάδη και τον Χρήστο Παπαδημητρίου. Στη συνέντευξη που ακολουθεί κάνει μια πρώτη εκτίμηση για το πού βαδίζει το κόμικ στην Ελλάδα.
Ποιες είναι οι βασικές τάσεις στην ελληνική αγορά κόμικ στην Ελλάδα;
Δεν είμαι πολύ σίγουρος για τις τάσεις. Οι εκδότες και οι βιβλιοπώλες έχουν πιο καθαρή εικόνα της αγοράς από εμάς τους δημιουργούς. Πάντως από το 2008 τα λεγόμενα graphic novels έχουν πάρει την πάνω βόλτα. Αν μπορεί να θεωρηθεί δείκτης και η προσέλευση στο ετήσιο Comicdom Con, που έχει αυξηθεί κατά πολύ τα τελευταία χρόνια, επιβεβαιώνεται το ενδιαφέρον της νέας γενιάς για το μέσον. Θα πρόσθετα ότι όλο και περισσότεροι νέοι στρέφονται στο αφηγηματικό σχέδιο ως καλλιτεχνική έκφραση και δημιουργία, είτε είναι 2D animation είτε κόμικς. Σε επίπεδο δημιουργίας επομένως υπάρχει μια ορμή αυτή τη στιγμή. Εύχομαι να βρει η νέα γενιά ανταπόκριση και στήριξη από τις σχολές και τους εκδότες, για το κόμικ τουλάχιστον, μιας και στο animation τα πράγματα είναι σαφώς πιο προχωρημένα επαγγελματικά και καλλιτεχνικά ήδη από χρόνια.
Έχει αλλάξει κάτι στη συνείδηση των αγοραστών κόμικ;
Το κοινό διευρύνεται. Τα τελευταία δέκα-δώδεκα χρόνια το κόμικ γίνεται αποδεκτό ως mainstream ανάγνωσμα, κάτι που είναι μεγάλη αλλαγή. Βοηθάει και η εισροή ξένων μεταφρασμένων, που ως επί το πλείστον είναι καλοδουλεμένα έργα, με ενδιαφέρουσες θεματικές κατευθύνσεις και μάλιστα εκτός του αμερικάνικου ή του βέλγο-γαλλικού κατεστημένου. Σιγά σιγά τα γούστα εκλεπτύνονται, έχει αναπτυχθεί η διάκριση ανάμεσα στην καλή και την κακή δουλειά από το κοινό. Μοιάζει πολύ αυτό με τα πρώτα βήματα του κινηματογράφου στην Ελλάδα του ‘60 προς ένα κοινό όλο και πιο ψυλλιασμένο.
Social media: παίζουν κάποιον ρόλο στη διάδοση των κόμικ;
Τα σόσιαλ είναι ένα καλό επικοινωνιακό εργαλείο για το κόμικ, όπως και για τα πάντα. Αυτό που μ’ αρέσει ιδιαίτερα είναι το πως οι νέοι χρησιμοποιούν τα σόσιαλ για αλληλοβοήθεια, με εμπνευστικά tutorials και για αλληλοϋποστήριξη. Από την άλλη, επωφελούνται στο έπακρον από τις δημοσιεύσεις τους τα μηχανάκια της τεχνητής νοημοσύνης, πιθανότατα πρόκειται για ένα δωρεάν πλούσιο τάισμα των μηχανών σε καθημερινή βάση. Αλλά πώς αλλιώς θα γίνει; Προς το παρόν τα δίνουμε όλα δωρεάν στα ρομπότ και κάποια στιγμή θα μπούνε νόμοι και όρια.
Το περιεχόμενο των κόμικ έχει αλλάξει τα τελευταία χρόνια;
Τα θέματα έχουν διευρυνθεί στα κόμικ. Έχουμε πολλά νέα έργα γύρω από ενδιαφέρουσες προσωπικές ιστορίες, βιογραφίες, διασκευές από την ελληνική λογοτεχνία (πολύ καλοφτιαγμένες), έχουμε κι άλλα που είναι εμπνευσμένα από την ιστορία, τη φιλοσοφία και την τέχνη. Πάει πια η μονοκαλλιέργεια με το σκέτο καλαμπούρι ή με τους φουσκωτούς, αν κι εγώ με αυτά μεγάλωσα…
Ποια είναι η σχέση λογοτεχνίας και κόμικ;
Αν και η ερώτηση μας επιτρέπει να πάμε σε πολλές διαφορετικές κατευθύνσεις, ένα είναι το σίγουρο: οι εκδότες αγαπούν τη μεταφορά λογοτεχνικών έργων σε κόμικ για εμπορικούς λόγους, κι έτσι έμμεσα ανεβάζουν το μέσον στην εκτίμηση του μη κομιξόφιλου κοινού, που μας συμφέρει όλους. Βέβαια, η λογοτεχνία είναι μια άλλη, τελείως άλλη τέχνη. Είναι η τέχνη του λόγου, δεν είναι; Όχι του σχεδίου με λόγο μαζί. Την εικόνα τη φανταζόμαστε δια του λόγου, δεν τη βλέπουμε ζωγραφιστή. Στον νου του αναγνώστη το διάβασμα σκέτου κειμένου έχει άλλη εσωτερική αντιληπτική, νοητική διεργασία από αυτήν που συντελείται στην ανάγνωση του κόμικ, που έχει και κείμενο και εικόνα μαζί κι όπου ο συνδυασμός τους παράγει ένα άλλο βίωμα, κάτι τρίτο, το οποίο ούτε η λογοτεχνία το έχει, ούτε ο κινηματογράφος, ούτε το προφορικό storytelling, ούτε το θέατρο σκιών, ούτε το animation, ούτε το φωτορομάντζο. Το κόμικ είναι μια αυτοτελής (δεν ξέρω αν ο όρος είναι σωστός) τέχνη, που δεν χρειάζεται να συγκρίνεται με καμιάν άλλη. Συμβάλλει κι αυτή στη διαμόρφωση της κουλτούρας μας και μας διασκεδάζει, όπως κάθε άλλη.
**
Λεωκράτης Ανεμοδούρας: Είμαστε ακόμα σε ένα εμβρυακό στάδιο χτισίματος μιας αγοράς
Ο Λεωκράτης Ανεμοδούρας είναι εγγονός του δημοσιογράφου και συγγραφέα Στέλιου Ανεμοδουρά, εκδότη πληθώρας τίτλων κόμικς (Μικρός Ήρως, Μπλεκ, Ζαγκόρ, Σούπερ Κατερίνα κ.ά.). Σήμερα επανεκδίδει τα παλιά τεύχη, αλλά προσανατολίζεται και στην παραγωγή νέων κόμικς. Είναι Πρόεδρος της νεοσύστατης Ελληνικής Ακαδημίας Κόμικς.
Ποιοι είναι οι στόχοι της Ελληνικής Ακαδημίας Κόμικς;
Ο φορέας αυτός δημιουργήθηκε από την ανάγκη αναβάθμισης της ελληνικής σκηνής κόμικς. Παλαιότερα και άτυπα, η Ελληνική Ακαδημία Κόμικς διοργάνωνε τα Ελληνικά Βραβεία Κόμικς στα πλαίσια του φεστιβάλ Comicdom. Ο φορέας, με τη σημερινή του μορφή, έχει σαν στόχο την προώθηση και καθιέρωση της 9ης Τέχνης, την προώθηση και ενίσχυση του έργου των Ελλήνων δημιουργών αλλά και την εκπαίδευση του κοινού σχετικά με τα κόμικς. Η Ελληνική Ακαδημία Κόμικς απέκτησε επίσημη μορφή στα τέλη του προηγούμενου χρόνου και έως τώρα, εκτός από Ελληνικά Βραβεία, έχει διοργανώσει άλλες 2 δράσεις με ιδιαίτερη επιτυχία: Μία συζήτηση με τους Yves Schlirf (Εκδότης Dargaud), Vittorio Giardino (ιταλός κομίστας) και Νίκο Τσουκνίδα (έλληνας κομίστας) με επίκεντρο τους νικητές των ελληνικών βραβείων κόμικς 2022 τον περασμένο Δεκέμβριο και την πρόσφατη εκδήλωση στα πλαίσια του 51ου Φεστιβάλ Βιβλίου με τίτλο Ελληνικά Κόμικς – Εντός και Διεθνώς.
Έχει αυξηθεί το ενδιαφέρον του ελληνικού κοινού για τα κόμικς;
Χωρίς να έχει γίνει κάποια τρομακτική έκρηξη, φαίνεται ότι έχει αυξηθεί. Ένας δείκτης αυτής της επιτυχίας είναι τα φεστιβάλ κόμικς πανελλαδικά, που έχουν πολλαπλασιαστεί και παράλληλα μεγαλώσει. Όταν μιλούσαμε για 3-4 φεστιβάλ την περασμένη δεκαετία, πια μιλάμε για πάνω από 15, με την προσέλευση του κόσμου να είναι συνεχώς ανοδική. Στην ίδια λογική αυξάνονται οι σχολές και τα σεμινάρια σχεδίου αλλά και μία πολύ σημαντική κατηγορία εκδόσεων, οι αυτοεκδόσεις, οι αυτόνομες δηλαδή προσπάθειες των ελλήνων καλλιτεχνών να δημιουργήσουν κόμικς. Ταυτόχρονα, μεγάλοι εκδοτικοί οίκοι (Πατάκης, Καστανιώτης, Μεταίχμιο, Ψυχογιός κ.λπ.) εκδίδουν πια σταθερά graphic novels κάθε χρόνο. Οι αναγνώστες έχουν στρέψει λοιπόν δειλά το βλέμμα τους προς τα κόμικς. Να πούμε ότι στη Γαλλία, μια παραδοσιακά πλούσια σε παραγωγή κόμικς χώρα, το ποσοστό των κόμικς σε σχέση με τη συνολική βιβλιοπαραγωγή είναι 25%. Είναι ένα πραγματικά εντυπωσιακό νούμερο και, σαφώς, δεν μπορούμε να έχουμε παρόμοιες απαιτήσεις στη χώρα μας. Ωστόσο, πιστεύω ότι υπάρχει το ταλέντο για να γίνουν σπουδαίες δουλειές, που θα τραβήξουν το ενδιαφέρον των Ελλήνων αναγνωστών.
Οι παλιοί αναγνώστες των κόμικς (Κλασικά εικονογραφημένα, Μίκυ Μάους κ.ά.) γίνονται αναγνώστες των σύγχρονων κόμικς;
Καταρχάς να τονίσουμε ότι όταν λέμε κόμικς είναι κάτι πολύ γενικό και περιλαμβάνει από Μίκυ Μάους, μέχρι μάνγκα, λογοτεχνία σε κόμικς αλλά και πιο ενήλικα κόμικς. Όλοι διαβάζαμε κόμικς όντας παιδιά τις περασμένες δεκαετίες πριν το ’90. Ήταν κομμάτι της καθημερινότητάς μας και πιστεύω ότι η πλειοψηφία διάβαζε πληθώρα τίτλων όπως Μίκυ Μάους, Ποπάυ, Αγόρι, Μπλεκ, Κατερίνα, Κλασικά Εικονογραφημένα. Για την τότε εποχή τα κόμικς ήταν ένα ελαφρύ ανάγνωσμα ή τουλάχιστον έτσι το αντιμετώπιζε το ευρύ κοινό. Τα πράγματα βέβαια έχουν αλλάξει πολύ από τότε. Για τη σημερινή ψηφιακή εποχή, που η αναγνωστικότητα, ιδιαίτερα στις μικρές ηλικίες, έχει μειωθεί σημαντικά, πιστεύω πολλοί γονείς θα χοροπηδούσαν αν τα παιδιά τους διάβαζαν κόμικς! Θα έλεγα λοιπόν, για να απαντήσω και στην ερώτησή σας, ότι από εκείνο το κοινό, ένας σχετικά μικρός αριθμός -τους υπολογίζουμε 10.000- συνεχίζει να είναι τακτικός αναγνώστης κόμικς διαφόρων ειδών όπως υπερηρωικά, ντισνεϊκά, graphic novels, ενήλικα, ιστορικά, βιογραφικά αλλά και ξένα.
Ποιες είναι οι βασικές τάσεις στην ελληνική αγορά των κόμικς;
Σε μία από τις εκδηλώσεις που σας προανέφερα, μίλησε ο εκδότης της Dargaud -ίσως της μεγαλύτερης γαλλικής εκδοτικής κόμικς- Yves Schlirf, αποτυπώνοντας την κατάσταση της ελληνικής αγοράς κόμικς. Είπε, λοιπόν, ότι είμαστε σε ένα εμβρυακό στάδιο χτισίματος μιας αγοράς, κατά το οποίο καταφεύγουμε σε διασκευές γνωστών λογοτεχνικών έργων, σε καταγραφή ιστορικών γεγονότων, βιογραφιών και γενικότερα σε ασφαλείς επιλογές. Αυτές είναι και οι επιλογές των μεγάλων αλλά και μικρότερων εκδοτικών οίκων. Θα λέγαμε ότι αυτό είναι και ένα στάδιο εκπαίδευσης του κοινού σε αυτό το αφηγηματικό μέσο και κάτι τέτοιο μπορεί να επιτευχθεί μόνο εάν τα έργα πραγματεύονται γεγονότα σημαντικά και γνωστά. Αυτό δεν σημαίνει ότι παράλληλα δεν χτίζεται και μία αγορά με πρωτότυπους τίτλους, καινούργιους χαρακτήρες και νέα σύμπαντα. Προσπάθειες γίνονται πολλές, πολλές μάλιστα αυτοεκδόσεις είναι ιδιαίτερα αξιόλογες, απλά χωρίς ακόμα τεράστια δυναμική για να δημιουργήσουν σημαντικό ταρακούνημα στην αγορά.
Τώρα όσον αφορά το ξενόφερτο (μεταφρασμένο) κόμικς, αυτό είναι διαμοιρασμένο σε διάφορα είδη, όπως προαναφέραμε. Εκείνο πάντως που έχει κάνει αίσθηση τα τελευταία χρόνια και είναι βέβαια μια παγκόσμια τάση, είναι τα μάνγκα, τα γιαπωνέζικα δηλαδή κόμικς, που βρίσκουν ιδιαίτερη απήχηση στο νεανικό κοινό.
**
Δημοσθένης Παπαμάρκος : Η τέχνη του κόμικ και οι αναγνώστες
O Δημοσθένης Παπαμάρκος είναι συγγραφέας και σεναριογράφος κόμικ. Σε μια παρέμβασή του για τα κόμικ σχολιάζει τα εξής:
Γνωρίζω ότι όλοι παραπονιούνται ότι τα κόμικς δεν έχουν μεγάλο αναγνωστικό κοινό. Στην Ελλάδα προσπαθούμε να σπάσουμε τον τοίχο που χωρίζει τη λογοτεχνία από το κόμικ. Δεν υπάρχουν συνταγές γι’ αυτό. Το κοινό διαμορφώνεται μέσα από την τριβή του με αυτήν την τέχνη και διευρύνεται ή ανακατευθύνεται σε σχέση με το είδος κόμικ με το οποίο θα έρθει σε επαφή και θα τον συγκινήσει.
Σήμερα υπάρχουν πολλών ειδών κόμικς που απευθύνονται σε πολύ διαφορετικούς αναγνώστες, το κόμικ έχει πια για αρκετούς αναγνώστες νομιμοποιηθεί ως μια σοβαρή τέχνη όπως η λογοτεχνία, ο κινηματογράφος και οι άλλες τέχνες.
Το Logicomix και η επιτυχία του, διεθνώς και στη χώρα μας, ήταν μια σημαντική τομή, ειδικά για το ευρύ κοινό που είχε μια αμηχανία απέναντι στο κόμικ, που νόμιζε ότι είναι μόνον για παιδιά. Το κοινό αυτό συνειδητοποίησε ότι το να διαβάζει κόμικς δεν είναι μια ένοχη απόλαυση αλλά μια συνειδητή σχέση με μια τέχνη. Σε αυτό έχουμε βελτιωθεί ουσιαστικά, ίσως πιο αργά από ό,τι θα θέλαμε, αλλά τα πράγματα έχουν αλλάξει.
Για το αν ο καλλιτέχνης πρέπει να ακολουθεί ένα ρεύμα δημοφιλές στο κοινό ή όχι; Κατά τη γνώμη μου το κοινό ακολουθεί μια τάση, αλλά η τάση διαμορφώνεται από τα παραγόμενα καλλιτεχνικά προϊόντα. Είναι λάθος να κυνηγάς το γούστο του κοινού. Π.χ. είναι πολύ δημοφιλή τα manga. Αν προσπαθήσεις να δημιουργήσεις ελληνικά μάνγκα θα ευχαριστήσεις ένα κοινό περιορισμένο, αλλά πώς θα πείσεις ότι θέλεις να δημιουργήσεις κάτι καινούργιο και να απευθυνθείς σε μεγαλύτερο κοινό; Όταν θέλω να γράψω ένα κόμικ δεν σκέφτομαι το κοινό, σκέφτομαι αυτό που θέλω να πω. Έτσι κι αλλιώς είναι δύσκολο να πεις (γράψεις, σχεδιάσεις) την ιστορία που θέλεις να πεις, και γίνεται δυσκολότερο αν θέλεις να την προσαρμόσεις στους φαν. Αυτοί είναι περίπου 5000 άνθρωποι και ο καθένας περιμένει κάτι διαφορετικό. Δεν μπορείς, και να θέλεις, να τους ικανοποιήσεις.
Ο δημιουργός δημιουργεί για τον εαυτό του πρώτα. Πρόκειται για μια επώδυνη εργασία, απαιτεί χρόνο και κόπο. Με ενδιαφέρει πρώτα η ανάπτυξη της ιδέας, αυτό είναι το βασικό κίνητρο. Ακολουθεί η δημιουργία του σεναρίου και κατόπιν η συνεργασία με τον σχεδιαστή. Μετά πρέπει μελετηθούν διάφορα προβλήματα, όπως η σχέση λόγου/σκίτσου ή άλλα σχεδιαστικά προβλήματα.
Σημειώνω ακόμα ότι τα φεστιβάλ κόμικς είναι σημαντικά μιας και εκεί, πέρα από το εμπορικό ενδιαφέρον, εμφανίζεται η νέα γενιά. Επίσης εκεί μπορείς να βρεις το ταίρι σου, για παράδειγμα εγώ ως σεναριογράφος τον σχεδιαστή που μου ταιριάζει. Το φεστιβάλ, εκτός από τη διάδραση μεταξύ αναγνωστών και σχεδιαστών, λειτουργεί και ως καλλιτεχνικός διαμεσολαβητής μεταξύ των δημιουργών κόμικς, που όπως ξέρουμε είναι μια συνεργατική, ομαδική δουλειά και απαιτεί τουλάχιστον δύο για να ολοκληρωθεί.
