του Δημήτρη Σαραφιανού (*)
Η Άρτεμις Ποταμιάνου επιστρέφει στην γκαλερί ΕΝΙΑ με τη νέα της έκθεση I want to be the hero of my story. Η έκθεση αποτελεί προφανή συνέχεια της έκθεσης Your history is not my story, αλλά και μια τομή σε σχέση με αυτή. Στην προηγούμενη έκθεσή η Ποταμιάνου με τα ξύλινα κλουβιά της αποτύπωνε πώς η πατριαρχία οριοθετεί τη γυναίκεια ταυτότητα: ευαισθησία και φροντίδα περιχαρακωμένη και κανοναρχούμενη από τα όρια που θέτει η κοινωνία και το ανδρικό βλέμμα. Εδώ, η μορφή του κλουβιού μπορεί να μην κυριαρχεί, όμως το συρματόπλεγμα είναι το κόκκινο νήμα που συνδέει όλα τα έργα.
Κι αν κανείς αναρωτιέται τι είδους κόκκινο είναι αυτό το νήμα, από τα πρώτα έργα η απάντηση κραυγάζει στο πρόσωπό μας: πάνω στο συρματόπλεγμα («Which side are you on? Fences») έχουν αποτυπωθεί με αιμάσσουσα γραφή τα ποιητικά σπαράγματα της Έμιλυ Ντίνκινσον, που καυτηρίασε τη θέση της γυναίκας στον πατριαρχικό εγκλεισμό της. Μια γραφή λεπταίσθητη, υφαντική, αλλά και μια γραφή-κραυγή που αιμορραγεί, καθώς πέφτει πάνω στο συρματόπλεγμα. Μια γραφή που προβάλλεται επάνω στην εικόνα μας με τους καθρέπτες του έργου αλλά και πάνω στο σώμα μας με τις σκιές του συρματοπλέγματος στο χώρο.
Από τα πιο δυνατά έργα της έκθεσης οι τσιμεντένιες πλάκες όπου πακτώνεται η ταυτότητα κάθε γυναίκας. Εδώ το πλέγμα είναι το σταθεροποιητικό στοιχείο του τσιμέντου, άρα και της κάθε ταυτότητας. Πλην όμως ο υπέρτιτλος των έργων, «Silent Revolt», δείχνει προς τις καθημερινές σιωπηλές επαναστάσεις των γυναικών.
Το έργο «May» αποτελεί αφιέρωμα στην εμβληματική μορφή της designer May Morris, τα σχέδια της οποίας θεωρήθηκαν ως δημιουργίες του πατέρα της. Εδώ το σύρμα φαίνεται να απουσιάζει. Αν όμως ρίξει κανείς μια ματιά στο εξώφυλλο του εξαιρετικού καταλόγου, συνειδητοποιεί ότι το ίδιο το μοτίβο της ταπετσαρίας συγκροτεί ένα μοτίβο συρματοπλέγματος, έναν καθημερινό ready made εγκλεισμό. Κι εδώ όμως τα πουλιά του σχεδίου βρίσκονται έξω από τα κλουβιά τους. Ας μην ξεχνάμε, άλλωστε, ότι όταν αρνήθηκαν στη Μay Morris να γίνει μέλος της Art Workers Guild, εκείνη ίδρυσε την Women’s Guild of Art.
Αξίζει πραγματικά κανείς να εντρυφήσει στον κατάλογο και στα υπέροχα κείμενα της Φαίης Τζανετουλάκου και της Ντέλιας Ποταμιάνου, που γεννούν γόνιμους προβληματισμούς. Ας σταθούμε στην αναφορά της Τζανετουλάκου στην κριτική της κριτικής δύναμης του Καντ. Στο πλαίσιο μιας έκθεσης τόσο ξεκάθαρα φεμινιστικής, αποκτά ένα ιδιαίτερο νόημα η διάκριση μεταξύ της στιβαρής, αντικειμενικά καθολικής, όσο και άδειας από περιεχόμενο, ηθικής κατηγορικής προσταγής (πράττε ως εάν ο κανόνας της πράξης σου να ήταν παγκόσμιος ηθικός νόμος) και της πιο ευέλικτης διαρκούς αναζήτησης ενός κανόνα για τη διατύπωση αισθητικών κρίσεων, κρίσεων που διεκδικούν μια υποκειμενική καθολικότητα και οδηγούν –κατά τον Καντ πάντα– στην ηδονή που παράγεται από το ζωηρό παιχνίδι των νοητικών λειτουργιών
Είναι η αισθητική ένας κατεξοχήν τόπος με θηλυκά χαρακτηριστικά, εκεί όπου οι γυναίκες μπορούν να δράσουν πιο ελεύθερα (ή, πιο σωστά, όπου τους επιτρέπονται περισσότερες ελευθερίες) εν σχέσει προς τον αυστηρά πατριαρχικό τόπο του Νόμου;
Μια ματιά στο επόμενο έργο της Ποταμιάνου («The Supper») μας δίνει την απάντηση. Πίσω από ένα τοίχο από σακιά προβάλλονται οι μορφές των καλλιτέχνιδων που η θέση τους στο χώρο της τέχνης αμφισβητήθηκε και περιθωριοποιήθηκε. Τοίχος πίσω από τον οποίο χτίζονται όσες τόλμησαν να εκτεθούν στον καλλιτεχνικό χώρο; Τοίχος-προστασία από την πατριαρχική πλημμυρίδα; Ή τοίχος-οδόφραγμα πίσω από το οποίο ανεμίζουν οι καλλιτέχνιδες τις αυτοπροσωπογραφίες τους, διεκδικώντας την θέση τους και την αναγνώρισή τους;
Όπως ορθά επισημαίνει η Τζανετουλάκου, δεν είναι η αναζήτηση του κανόνα που θεμελιώνει την αξίωση εγκυρότητας της αισθητικής κρίσης αλλά η απουσία του. Η τέχνη είναι ένα πεδίο συγκρούσεων, αναζήτησης της ουσίας και διεκδίκησης της ταυτότητας και της ηγεμονίας.
Αυτό άλλωστε ισχύει και για το πεδίο του Νόμου. Το αίτημα της αυτονομίας και της ελευθερίας του προσώπου δεν μπορεί να υλοποιηθεί σε μια εκμεταλλευτική κοινωνία όπου πίσω από τη φαινομενικά ελεύθερη βούληση λειτουργεί ο κοινωνικός καταμερισμός της εργασίας και όπου ο εκμεταλλευόμενος χρησιμεύει ως μέσο για την αύξηση του πλούτου (σε αντίθεση με κάθε καντιανή κατηγορική προσταγή). Μόνο με τη συνδημιουργικότητα, με τον συλλογικό έλεγχο της κοινωνικής παραγωγής και της κοινωνικής αναπαραγωγής ανθρώπων, που σήμερα βαρύνει μόνο τις γυναίκες, μπορεί να κατακτηθεί η αυτονομία του καθενός, σε μια συνθήκη που επαναπροσδιορίζει βέβαια και τη σχέση του Εγώ με τον Άλλο, καθώς το άτομο δεν μπορεί πλέον να αντιλαμβάνεται τον εαυτό του ως το Υποκείμενο, αλλά ως ένα συνειδητό μέρος μιας ευρύτερης ολότητας.
Το αίτημα της ισότητας θα οδηγεί πάντα σε ανισότητες, αφού δεν λαμβάνει υπόψη τις ιδιαιτερότητες κάθε ατόμου. Μόνο σε μια κοινωνία που θέτει στο επίκεντρο τη διαφορά και όχι την ταυτότητα, τη φροντίδα και όχι τον καταναγκασμό, την ανάγκη και όχι την παραγωγικότητα μπορεί το αίτημα να αποκτήσει πραγματικό περιεχόμενο.
Τέλος, όπως θα ’λεγε κι ο Χορκχάιμερ, το αίτημα για κοινωνική δικαιοσύνη δεν μπορεί να επιλυθεί όσο υπάρχει σπάνη των αγαθών. Μόνο με το ξεδίπλωμα όλων των δημιουργικών δυνατοτήτων κάθε ατόμου, σε μια μη ανταγωνιστική διαδικασία κοινωνικής συνεργασίας, θα μετασχηματισθούν οι όροι της διανομής του παραγόμενου κοινωνικού προϊόντος, αλλά και οι όροι με τους οποίους γεννιούνται οι ίδιες οι κοινωνικές ανάγκες.
Δεν χρειάζεται λοιπόν να αναζητούμε το ξεπέρασμα του Νόμου μέσα από τη μεταφορά του μοντέλου της κριτικής της κριτικής δύναμης στην κριτική του πρακτικού λόγου (στη μετατροπή του Νόμου σε νόμο ή σε κάποια μορφής soft law, όπως οι κώδικες δεοντολογίας), αλλά να ανοιχτούμε στο πεδίο της διαπάλης, που μας επιτρέπει να δώσουμε και στα κοινωνικά αιτήματα και στα έργα τέχνης και στον τεχνοκριτικό λόγο, τη δύναμη, την ένταση και την αγωνιστική φόρτιση που απαιτεί η εποχή μας. Κι αυτό κάλλιστα μπορεί να παίρνει τις πιο λεπταίσθητες μορφές, όπως αυτές που δίνει η Ποταμιάνου στα έργα της.
Miss Havisham uncaged?
Στο τέλος της προηγούμενης έκθεσής της η Ποταμιάνου αποτύπωνε τη δυστοπική, αλλά και δυσμορφική, υιοθέτηση του ανδρικού προτύπου ως μια στρατηγική της γυναίκας να ξεφύγει από την πατριαρχική συνθήκη. Στρατηγική που σταματάει στη «γυάλινη οροφή» και δεν οδηγεί εντέλει στη χειραφέτηση, αλλά στην αποδοχή των εξουσιαστικών προτύπων. Στον αναδιπλασιασμό της σκληρότητας, του κυνηγητού της επιτυχίας, αλλά και του άγχους για τη διατήρησή της σε ένα εχθρικό περιβάλλον. Εδώ, η έκθεση τελειώνει με μια σημαίνουσα απουσία («Gilt Cage»): πού είναι η κάτοικος του ερειπωμένου πολυτελούς κλουβιού, με τα βαμβακερά καλύμματα και τα βέλα που παραπέμπουν σε ιστούς αράχνης; Μήπως έχει συρρικνωθεί σε μια αδιόρατη μορφή κούκλας, καλυμμένη από πέπλα; Ή μήπως έχει έρθει η ώρα για μεγαλύτερες προσδοκίες, καθώς εντέλει το κεφαλαίο Α (Άρτεμις; Αρτεμισία; Άλλη;), που συνιστά τη σκιά του κλουβιού, προβάλλεται στον τοίχο έξω από το κλουβί.
Και βέβαια με αυτό τον τρόπο τίθεται ένα νέο ανοικτό ερώτημα: θα είναι εφικτό σε μια επόμενη έκθεση (και όχι μόνο) να προσδιοριστεί η γυναικεία ταυτότητα χωρίς το κλουβί της; Χωρίς να το ενοικεί, να το αντιμάχεται ή να ξεφεύγει από αυτό; Ένα απόλυτα κρίσιμο ερώτημα, αφού μας αφορά όλους. Γιατί, όπως ορθά επισημαίνει η Ποταμιάνου, το ερώτημα «Which side are you on?» δεν αναρωτιέται μόνο σε ποια πλευρά στρατεύεσαι, αλλά και σε ποια πλευρά (του κλουβιού) είσαι.
(*) Ο Δημήτρης Σαραφιανός είναι νομικός και κριτικός τέχνης, επικεφαλής του «Λόφος art project». Το «Λόφος art project» είναι μια νέα πρωτοβουλία που αποσκοπεί στην ανάδειξη των έργων του Πάνου Σαραφιανού (www.panossarafianos.gr) και της Μαίρης Χατζηνικολή (www.maryhatzinikoli.gr), καθώς και στη δημιουργία ενός χώρου εκθέσεων και εκδηλώσεων (στην οδό Βελβενδού 39, στην Κυψέλη), όπου θα συναντιέται η τέχνη με τη ζωή.
info
Άρτεμις Ποταμιάνου, I want to be the hero of my story
ENIA Gallery, Μεσολογγίου 55, Πειραιάς
Διάρκεια: 20 Οκτωβρίου 2023 – 16 Μαρτίου 2024
Ώρες λειτουργίας: Πέμπτη – Παρασκευή 12.00-20.00, Σάββατο 12.00-16.00