γράφει η Φαίη Μακαντάση (*)
Ποίηση είναι όταν ένα συναίσθημα έχει βρει τη σκέψη του και η σκέψη έχει βρει τις λέξεις. Η ποιητική συλλογή «Ύπουλη Νύχτα» είναι η συμπύκνωση των λέξεων που έχει βρει ο Αντώνης Ζαΐρης εισχωρόντας στα μονοπάτια της ανθρώπινης ψυχής και σκέψης. Ξέρετε αυτά που είναι κυρίως σκοτεινά. Κεντρική θέση στη συλλογή κατέχει η εξερεύνηση των κρυφών επιθυμιών, των φόβων, της απώλειας και της συνεχούς αναζήτησης του νοήματος μέσα από τη μνήμη, το χρόνο, την αυτοκριτική, την αναμέτρηση με την αλήθεια και την ενεργό φαντασία που έχει τη δύναμη της ολικής μεταμόρφωσης.
Κάποια στοιχεία που εγώ ξεχώρισα και θα ήθελα να μοιραστώ μαζί σας.
Η Νύχτα ως Χώρος Αυτογνωσίας
Ο τίτλος της συλλογής, «Υπουλη Νύχτα», αποκαλύπτει τον κεντρικό ρόλο της νύχτας ως συμβολικού χώρου, όπου η φαντασία, η αλήθεια και η φθορά βρίσκουν το έδαφος για να εκφραστούν ελεύθερα.
Η νύχτα, δεν είναι μόνο ένα φυσικό φαινόμενο, αλλά ένας ψυχικός χώρος, μια στιγμή του νου όπου ο άνθρωπος έρχεται αντιμέτωπος με τις πιο σκοτεινές του σκέψεις.
Στο ποίημα «Υπουλη Νύχτα», ο Αντώνης αποτυπώνει αυτή την ιδέα με τους στίχους: «Μηρυκάζεις σκέψεις / μαγειρεύεις ιδέες / απελευθερώνεις τη φαντασία / σκοτώνεις την αλήθεια».
Η νύχτα γίνεται πεδίο εσωτερικής αναζήτησης και αυτοπαρατήρησης, όπου οι σκέψεις ανακυκλώνονται και η φαντασία ξεφεύγει από τα όρια της πραγματικότητας.
Α λα Σάμουελ Μπέκετ και Νοβάλις η νύχτα και το σκοτάδι συνδέονται με τη μάχη για την ύπαρξη και την αναζήτηση νοήματος, το ίδιο συμβαίνει και στην «Υπουλη Νύχτα», όπου η αλήθεια δεν είναι ξεκάθαρη, αλλά θολή και ασταθής, και η φαντασία παίζει έναν επικίνδυνο ρόλο στην κατασκευή της πραγματικότητας.
Ο Χρόνος και η Μνήμη
Ο χρόνος είναι μια άλλη κεντρική θεματική της συλλογής, όπως εμφανίζεται και στο ποίημα «Χρόνος», όπου ο Ζαΐρης παρουσιάζει μια αμφιλεγόμενη σχέση με το πέρασμα του χρόνου-μια αμφιθυμία θα έλεγα: «Πιστεύω στο χρόνο που σταματά / γιατί δεν έχω πράγματα να κάνω / Δεν πιστεύω στο χρόνο που κυλά / γιατί πνίγει τις σκέψεις μου».
Εδώ παρατηρούμε έναν προβληματισμό γύρω από την αίσθηση της χρονικότητας, κάτι που συνδέεται άμεσα με μία πιο βαθιά φιλοσοφική ανησυχία. Ο χρόνος συχνά είναι μια βασανιστική παρουσία, κάτι που καθορίζει την πορεία της ζωής και φέρνει στο φως την αδυναμία του ανθρώπου να τον διαχειριστεί. Αποτυπώνει με ακρίβεια την ένταση ανάμεσα στο παρελθόν και το παρόν, την αδυναμία του ανθρώπου να ξεφύγει από τις αναμνήσεις και τις πληγές του χρόνου.
Αντώνη θα ήταν μια ωραία bromance με τον Τίτο Πατρίκιο όπου εκείνος θα διάβαζε το ποίημα του «Λυπημένος σε ξένο γλέντι», που φέρνει στο φως θέματα υπαρξιακής μοναξιάς και ψυχικού αδιεξόδου. Η μνήμη στην «ύπουλη νύχτα» ανακυκλώνεται, φέρνοντας στον αφηγητή μια αίσθηση απώλειας, αλλά και ανακούφισης, καθώς το παρελθόν ανασυντίθεται διαρκώς.
Η Φθορά και η αυτοκριτική
Ένα άλλο κεντρικό θέμα της συλλογής είναι η έννοια της φθοράς, όχι μόνο ως σωματική κατάπτωση, αλλά και ως ψυχική διάλυση, μιας φθοράς που έρχεται σταδιακά μέσα από τις λεπτομέρειες της καθημερινότητας, με τον Αντώνη να παλεύει με την ιδέα της αυτοκαταστροφής, αλλά και της αναγέννησης μέσα από την αναγνώριση αυτής της φθοράς και την αυτοκριτική.
Για παράδειγμα στο ποίημα “Το τέλος της αρχής”, ο Αντώνης αναφέρεται σε ένα ατιμασμένο σκουπίδι που λάμπει “με άγρια, ανυπόφορη οσμή”, μια εικόνα που μοιάζει με παραδοξολογία, όπως η αμφισημία που συναντάμε σε διάφορες εκφάνσεις της ζωής μας. Η φθορά της ύλης εδώ αντιπαραβάλλεται με την αναγέννηση, όπως το τέλος σηματοδοτεί και μια αρχή, φέρνοντας στο νου τη διπλή φύση της ύπαρξης μας.
Αλλά και στο ποίημα «Αυτοκατάκριση», ο Ζαΐρης εξερευνά την έννοια της αυτοκριτικής, περιγράφοντας έναν νου που αδυνατεί να αντιληφθεί την ίδια του την ενοχή: «Η γλώσσα προσπέρασε το νου / και ο λογισμός άμαθος στην αυτοκατάκριση».
Αυτό το εσωτερικό μαρτύριο του ατόμου, η συνεχής μάχη με τον ίδιο τον εαυτό, όπου ο άνθρωπος παλεύει με τα λάθη και τα όρια του, προσπαθώντας να βρει μια ισορροπία (esoteric equilibrium) ανάμεσα στην αποδοχή και την αυτοκατάκριση.
Η Μοναξιά και η Απομόνωση
Η έννοια της μοναξιάς διαπερνά τη συλλογή, με την απομόνωση να γίνεται ένας καθοριστικός παράγοντας για την πορεία του ατόμου. Στο ποίημα «Μοναξιά μου θεόρατη», η μοναξιά παρουσιάζεται ως μια αναπόφευκτη πραγματικότητα: «Απόψε δεν θέλω παρέα μαζί σου / βρίσκω τη μοναξιά μου θεόρατη». Αυτή η αποδοχή της μοναξιάς, η συνειδητοποίηση της ως κάτι που δεν μπορεί να αποβληθεί, αλλά να κατανοηθεί, μας θυμίζει ότι η ύπαρξη του ανθρώπου είναι καταδικασμένη σε έναν ατελείωτο διάλογο με τον εαυτό της, χωρίς να προσδοκά εξωτερική σωτηρία.
Παράλληλα, η μοναξιά συνδέεται με την αυτοεξέταση και την αυτοκριτική που προανέφερα, όπου ο ποιητής αναζητά την προσωπική του αλήθεια μέσα από τη μοναξιά, την σιωπή και την εσωτερική πάλη.
Η Εξέγερση της Ψυχής και η Αναγέννηση
Παρά τη σκοτεινή ατμόσφαιρα που διατρέχει την «Υπουλη Νύχτα», διακρίνεται επίσης μια διάθεση αναγέννησης και ψυχικής αντίστασης.
Στο ποίημα «Δύναμη ψυχής» ο Αντώνης αισθάνεσαι ότι αναζητά την εσωτερική του λύτρωση, μέσα από μια προσπάθεια να ξεπεράσει τις δυσκολίες: «Σκαλοπάτι ένα – ένα / θεόρατη βιασύνη / θεόσταλτη δύναμη ψυχής». Η αναζήτηση της ψυχικής δύναμης, μέσα από τον πόνο και την αβεβαιότητα, όπου το άτομο, παρά τις αντιξοότητες, προσπαθεί να βρει μια αίσθηση σκοπού, όπου η ψυχή με διάθεση εξέγερσης και ανυπακοής αναζητά διέξοδο και ελευθερία μέσα από τις δυσκολίες.
Εν κατακλείδι, η ποιητική συλλογή «Υπουλη Νύχτα» εξερευνά τις αόρατες και υποδόριες στιγμές της ανθρώπινης εμπειρίας, όπου οι σκέψεις, τα συναισθήματα και οι επιθυμίες σχηματοποιούνται και νοηματοδοτούνται από την ερωμένη του Αντώνη που είναι η νύχτα, ενώ ο ίδιος είναι παντρεμένος με την αγάπη και το φως της ημέρας.
Έτσι η «’Υπουλη Νύχτα» λειτουργεί ως μεταφορά για τις στιγμές εκείνες που οι αλήθειες μας επαναπροσδιορίζονται, και μας καλεί να δούμε πέρα από το προφανές, εξερευνώντας τις κρυφές πτυχές της ψυχής μας. Μέσα από τους στίχους της, η συλλογή δημιουργεί ένα σύνθετο τοπίο συναισθημάτων, όπου οι υπαρξιακές ανησυχίες αναμειγνύονται με την ανάγκη για ελπίδα και αναγέννηση. Αυτή η βαθιά στοχαστική αναζήτηση της ανθρώπινης ψυχής, μέσα από τη φθορά, τη μνήμη και τη μοναξιά είναι αυτή που γεννά εν τέλει και την ανθεκτικότητά της.
Για μένα γίνεται ξεκάθαρο ότι αυτή η συλλογή δεν είναι μόνο μια προσωπική αφήγηση. Αλλά μια πρό(σ)κληση στον αναγνώστη να σκεφτεί τις δικές του σκοτεινές, αθέατες νύχτες, όπου οι σκέψεις και οι ιδέες ελευθερώνονται, αναβαπτίζονται και αποκτούν νέα υπόσταση.
Αν με ρωτούσε κανείς σε μια φράση τι επίγευση μου αφήνει αυτή η συλλογή: Θα έλεγα ενός ακριβού, εκλεπτυσμένου, εμφιαλωμένου κόκκινου κρασιού και συνάμα χύμα τσίπουρου σε ένα καταγώγι στην Φωκίωνος Νέγρη που συχνάζουν οι μύστες της ζωής.
(*) Η Δρ. Φαίη Μακαντάση είναι Διευθύντρια Ερευνών, διαΝΕΟσις
Αντώνης Ζαΐρης, Ύπουλη νύχτα, ενύπνιο
