του Στέφανου Δημητρίου (*)
Πόσο κινδυνεύει η αντιπροσωπευτική δημοκρατία, στην Ευρώπη, σήμερα, από την συνεχή άνοδο αντισυστημικών, λαϊκιστικών δυνάμεων, κυρίως ακροδεξιών – αλλά όχι μόνο βέβαια – που αμφισβητούν τον αξιακό σύστημα της δημοκρατικής νεωτερικής παράδοσης, της δημοκρατικής θεσμικής ευθύνης, αλλά και την ίδια την νομιμοποίηση των δημοκρατικών πολιτικών θεσμών; Πόσο συνδέεται αυτή η κρίση της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας με το κράτος δικαίου, ύστερα από την κρίση που επέφερε η διετής πανδημία, με τους αναπόφευκτους περιορισμούς τους οποίους επέβαλε, αλλά και με τον περιορισμό της πολιτικής συμμετοχής των πλέον ευάλωτων κοινωνικών στρωμάτων λόγω των διαρκώς αυξανόμενων κοινωνικών ανισοτήτων; Η άνοδος της Άκρας Δεξιά, του ρατσισμού, και της μισανθρωπίας προς τους πρόσφυγες, καθώς και η έξαρση της βίας, είναι οι από τις πιο ανησυχητικές ενδείξεις για την εσωτερική δοκιμασία που υφίσταται η δυτική δημοκρατία, δηλαδή η φιλελεύθερη, αντιπροσωπευτική δημοκρατία. Σε αυτό το πεδίο, όμως, φαίνονται τρωτά σημεία της δημοκρατίας. Είναι τα σημεία που αποτελούν συμπτώματα μιας πάσχουσας δημοκρατίας;
Το σημαντικό βιβλίο του Φρεντερίκ Βορμς εξακολουθεί να είναι επίκαιρο και ξεκινά την ανάλυση με ένα αναστοχαστικό ερώτημα: «Πώς είναι δυνατό να φτάσαμε ώς εδώ; Αυτό το ερώτημα μπορεί λοιπόν να θέσει στον εαυτό του όποιος χθες πίστεψε στην δημοκρατική πρόοδο» (σ. 21). Αυτό το «ώς εδώ» είναι το κέντρο του πεδίου της διακινδύνευσης, για το οποίο έγινε λόγος πριν. Το «ώς εδώ», το οποίο τονίζει ο Βορμς, είναι το σημείο, για να ξεκινήσουμε την αναστοχαστική πορεία, την κριτική αναδρομή δηλαδή, αλλά και η αφετηρία του συγγραφέα, για να στοχαστεί τις προϋποθέσεις για μια πληρέστερη δημοκρατία, δηλαδή για την ανανοηματοδότησή της. Προϋποθέσεις για μια τέτοια ανανοηματοδότηση είναι ακριβώς η διαγνωστική ανίχνευση των «χρόνιων παθήσεων» που την εξασθενίζουν, ώστε να επιχειρηθεί η «θεραπευτική» της επανεξέταση. Δεν πρόκειται για κατάχρηση ιατρικού λεξιλογίου. Ο Βορμς είναι πολύ πιο ουσιαστικός, όπως θα προσπαθήσω να δείξω. Πάντως, το πεδίο της διακινδύνευσης ως το σύγχρονο δημοκρατικό πεδίο δεν είναι απλώς ένα ελάττωμα της δημοκρατίας. Είναι επίσης το πεδίο που έχει μετατρέψει τις σχέσεις των ανθρώπων, από σχέσεις ανθρωποβόρου ανταγωνισμού, σε, κατά το δυνατόν, εναρμονισμένες συμβιωτικές σχέσεις. Ως εκ τούτου, είναι ένα πεδίο που θα πρέπει να σταθεροποιείται, σε σχέση με τα μείζονα διακυβεύματα της δημοκρατίας, αλλά και, ταυτοχρόνως, να διευρύνεται ως προς την λειτουργία των δημοκρατικών θεσμών και της πολιτικής συμμετοχής, μαζί με την διασφάλιση των όρων που θα μπορούν να εγγυώνται τις συνθήκες της ισότιμης συνύπαρξης όλων. Και το ζητούμενο της σταθεροποίησης, όμως, αλλά και αυτό της διεύρυνσης, συνδέονται ουσιωδώς με την έννοια της σύγκρουσης. Η τελευταία είναι πάντα παρούσα στην διαρκώς διεκδικούμενη διεύρυνση της δημοκρατίας, καθώς και των μορφών που περιλαμβάνει – και διά των οποίων εκδηλώνεται – ο τρόπος με τον οποίον αυτή ασκείται ως πολιτικό-θεσμικό γεγονός. Εκεί κρίνεται και η συνεχής επινόηση της δημοκρατίας ως προς το πώς, κάθε φορά, σχηματίζεται ο δημοκρατικός τρόπος με τον οποίο συλλαμβάνουμε την κοινωνική και πολιτική μας συνύπαρξη. Μέσα από αυτόν τον τρόπο, καθώς και τις αποκρυσταλλώσεις του στο πεδίο της εδραίωσης, της διεύρυνσης, αλλά και των διακινδυνεύσεων, μπορούμε να σκεφτούμε και το πώς ενεργούν, στο ίδιο πεδίο, και οι εχθροί της δημοκρατίας. Το βιβλίο του Φρεντερίκ Βορμς – και λόγω της εκφραστικής του σαφήνειας, εκτός της άρτιας θεωρητικής του συγκρότησης, αλλά και λόγω της πλούσιας απλότητάς του, που σαφώς και θα οφείλει πολλά στην εξαιρετική μετάφραση του κειμένου – έχει να μας πει πολλά για αυτό το πεδίο και την συμπτωματολογία των «χρόνιων παθήσεων».
Ποια είναι, όμως, η δύναμη της δημοκρατίας, κατά τον Φρεντερίκ Βορμς; Ο ίδιος θα την ορίσει ως εξής: «Αυτό που συνιστά την δύναμη της δημοκρατίας, αυτό που την καθιστά ακόμη ικανή να μας προσανατολίζει είναι, κατ’ εμέ, ότι δεν είναι μόνο, όπως νομίζουν, ένα πολιτικό καθεστώς, ένα σύστημα πολιτικών θεσμών (όσο σημαντικό, θα το δούμε, κι αν είναι αυτό), αλλά είναι επίσης, ή μάλλον πρωτίστως, μια επιδίωξη, και μάλιστα μια επιδίωξη που θα την ονομάσω ηθική, και αδιαίρετα κοινωνική» (σ.24). Αυτή η επιδίωξη, κατά τον συγγραφέα, σχετίζεται μεν με το φαινόμενο της βίας, αλλά μόνο εν μέρει. Αυτός ο συσχετισμός δεν μπορεί να οδηγήσει στον ζητούμενο, πληρέστερο ορισμό. Αυτός ο ζητούμενος ορισμός θα έχει ως ορίζουσα έννοια την βία, αλλά όχι μόνο σε αναφορά προς τις εξωτερικές εκδηλώσεις της. Ο Βορμς θα προχωρήσει σε αναλυτική διάκριση ανάμεσα στην βία και την παραβίαση, όπου η τελευταία θα έχει αναφορά όχι μόνο σε όλο το εύρος, αλλά κυρίως και στο βάθος, των ανθρώπινων σχέσεων. Ο Βορμς, με πολύ διεισδυτικό τρόπο, θα εστιαστεί στην εσωτερική βία την οποία συσχετίζει με την διαμόρφωση της ανθρώπινης κατάστασης. Είναι πολύ σημαντικό ότι θεωρεί πως το πρόβλημα της εσωτερικής βίας είναι αυτό που συνιστά ορίζουσα αρχή για την δημοκρατία και, μάλιστα, χωρίς να αντίκειται προς το πολιτικό της περιεχόμενο. Ελαυνόμενος από αυτήν την αφετηρία, ο συγγραφέας θα προχωρήσει πιο πέρα από τον ορισμό της δημοκρατίας, σε αναφορά προς τον φορέα της κυριαρχίας, δηλαδή από τον ορισμό της ως πολιτεύματος της λαϊκής κυριαρχίας. Χωρίς να παραβλέπει την καθοριστικότητα του φορέα της κυριαρχίας, θα ορίσει την δημοκρατία ως το πολίτευμα το οποίο συλλαμβάνει την κυριαρχία ως ασύμμετρη σχέση, η οποία ενέχει τον κίνδυνο της παραβίασης ως κατάχρησης. Η δημοκρατία είναι το πολίτευμα στο οποίο μπορεί «η ίδια να διορθώσει αυτήν την κατάχρηση ή την βία, μέσω εξίσωσης της σχέσης» (σ. 30). Πώς, όμως, είναι εφικτή αυτή διόρθωση της κατάχρησης; Κατά τον ίδιο, είναι εφικτή, εφόσον ο φορέας της κυριαρχίας, δηλαδή ο λαός, αυτοπεριορίζεται ως προς το πώς ασκεί την εξουσία του. Εδώ, θα βρούμε τον πυρήνα της θέσης και του επιχειρήματος του Βορμς: εφόσον κάθε εξουσία είναι σχέση, άρα και η δημοκρατική κυριαρχία είναι ασύμμετρη σχέση, και σε κάθε τέτοια σχέση ενυπάρχει ο κίνδυνος της κατάχρησης, δηλαδή της εγγενούς τάσης της κυριαρχίας να υπεραναπτύσσεται, το ζήτημα της δημοκρατίας θα είναι η οριοθέτηση. Για τον Φρεντερίκ Βορμς, όμως, αυτό υπερβαίνει και την δημοκρατία, διότι ο ίδιος, με ευθύβολο τρόπο, τονίζει ότι σε κάθε ανθρώπινη σχέση υπάρχει και μία ισορροπία κυριαρχικού τύπου, άρα ελλοχεύει ο κίνδυνος τέτοιας κατάχρησης. Αυτή η κατάχρηση είναι που εκδηλώνεται ως ασύμμετρη σχέση. Ο Βορμς το διατυπώνει με υποδειγματική σαφήνεια: «Οι ανθρώπινες ομάδες, έχοντας ως προέλευση ή έστω ως αίτημα και αρχή την καταπολέμηση των εξωτερικών βιαιοτήτων, είναι σαν να αποσιωπούν ή να αποκρύπτουν τις εσωτερικές. Είναι κατανοητό. Είναι πάντα δύσκολο να διανοηθεί κανείς ότι η απειλή ενδέχεται να έλθει από τα μέσα, ότι το φάρμακο περιέχει φαρμάκι, ότι μέχρι και η αγάπη μπορεί να μεταστραφεί σε μίσος, ενώ τείνουμε πολύ εύκολα να μετατρέπουμε αυτούς τους όρους σε εξωτερικά ενάντιους: στους μεν που είναι ενάντιοι στους δε, σε εκείνους και σε εμάς» (σ.35). Πρόκειται για μια ακριβή διαπίστωση, η οποία δεν είναι ούτε αισιόδοξη ούτε απαισιόδοξη. Άλλωστε μια διαπίστωση είναι ακριβής ή δεν είναι. Η αισιοδοξία ή η απαισιοδοξία είναι δικός μας λογαριασμός, πολύ συχνά ανεξόφλητος. Ο Βορμς, όμως, ξέρει να μετακινεί και σε άλλα σημεία εστίασης το εξεταστικό του πρίσμα. Έτσι, τονίζει ότι εδώ, στο ζήτημα δηλαδή της εγγενούς στην ανθρώπινη τραγικότητα, όπως πιστεύει, εγγενούς βίας, υπάρχει αυτό που ανέφερε στο παραπάνω απόσπασμα: εκτός από το ότι «το φάρμακο περιέχει φαρμάκι», και το φαρμάκι έχει το ίαμά του στο ίδιο φάρμακο. Για τον Βορμς, η εσωτερική βία και η εμπειρία της έχουν κάτι το ζωτικό. Διαπιστώνοντας – σωστά, κατά την γνώμη μου – ότι οι αφηρημένες, καθολικά, αρχές της δημοκρατίας, όπως η σύνθεση ελευθερίας και ισότητας, χάνουν κάτι από το ουσιώδες νόημά τους, εάν προσπαθούμε να τις κατανοούμε χωρίς αναφορά στις ανθρώπινες σχέσεις, θα στραφεί προς την δυνατότητα των ισότιμων και εναρμονισμένων ανθρώπινων σχέσεων. Εκεί διακυβεύεται και το ζήτημα της κοινωνικής δικαιοσύνης και αδικίας. Η εσωτερικότητα του ανθρώπου συχνά κατοπτρίζεται στο πεδίο της πολυσχιδούς κοινωνικής αλληλεπίδρασης. Γι’ αυτό ο Βορμς θα αναφερθεί και στον Λα Μποεσί και στον «Λόγο περί Εθελοδουλείας»: «Ναι, το κακό είναι βαθύτερο απ’ όσο νομίζετε ∙ το ανθρώπινο ον ποθεί να είναι ελεύθερο και συγχρόνως καταλαμβάνεται από έναν μυστηριώδη αντίθετο πόθο, που εξηγεί γιατί το εξουσιάζει ο τύραννος, και επιβάλλει την προσφυγή σε μια νέου είδους θεραπεία, σε μια πολιτική αγωγή σταθερή, πεισματώδη, τόσο ‘χρόνια’ όσο ο αντίπαλός της. Αυτή είναι η διάγνωση του πρώτου δημοκράτη της νεωτερικότητας. Πρέπει να την διατηρούμε κατά νου. Ποτέ να μην την ξεχνάμε. Να επανέλθουμε» (σ.58). Αυτό θα μπορούσε να σημαίνει ότι «ο τρώσας και ιάσεται»; Ας παρακολουθήσουμε το επιχείρημα του Φρεντερίκ Βορμς, ο οποίος θα μας οδηγήσει στο καντιανό δοκίμιο «Ιδέα μιας γενική ιστορίας υπό πρίσμα κοσμοπολιτικό». Σε αυτό το δοκίμιο, από την πηγή της ελευθερίας αναβλύζουν δύο αντίθετες ροπές: η κοινωνικότητα και η αντικοινωνικότητα. Η ελευθερία οδηγεί στην συνύπαρξη και την δημιουργία, όπως η ίδια οδηγεί στην ανθρωποβόρο φιλαυτία και την πολεμική αλληλοεξόντωση. Αυτό που είναι ιδιαιτέρως σημαντικό, στην προβληματική του Βορμς, είναι ότι αυτή η «αντικοινωνική κοινωνικότητα» ενδημεί στο μέσα του ανθρώπου. Είναι η θεμελιώδης εσωτερική του αντίφαση. Και το ίδιο θεωρεί ότι ισχύει και για την ισότητα, αναφερόμενος στο γνωστό έργο του Τοκβίλ «Η Δημοκρατία στην Αμερική». Ο Βορμς θα συσχετίσει το εγχείρημα για πραγμάτωση του αιτήματος για ισότητα με τις ανισότητες επιμέρους συνθηκών, πρόβλημα που αντιμετωπίζεται με την παρέμβαση του δικαίου, μάλλον χωρίς οριστική διευθέτηση. Το ότι δεν υπάρχει οριστική διευθέτηση συνδέεται με το ιδεώδες της πραγμάτωσης. Χωρίς να σημαίνει ότι αυτό το ιδεώδες παύει να αποτελεί διαρκή διεκδίκηση, αυτή η διεκδίκηση δεν αποκλείει το να γυρίσουν τα πράγματα ανάποδα, να υπάρξει, δηλαδή, μία συντηρητική ανακατεύθυνση. Εδώ, ο Βορμς διατυπώνει μία δημουργικώς ενδιαφέρουσα θέση: «Μου φαίνεται πραγματικά καθαρό και σαφές ότι η έννοια ‘οπισθοδρόμηση’ είναι εκείνη, ίσως περισσότερο ακόμη από την έννοια της προόδου, η οποία συντηρεί το αίσθημα της ιστορίας, και του διατηρεί κάτι το αναντικατάστατο»(σσ. 86-87). Ο Βορμς εξηγεί με σαφήνεια ότι δεν μπορούμε να κάνουμε λόγο για οπισθοδρόμηση, χωρίς να έχουμε κατά νουν την έννοια της προόδου. Τι αντιλαμβάνεται, όμως, ως πρόοδο, ώστε να ορίσει, εξ αντιδιαστολής προς αυτήν, το τι είναι οπισθοδρόμηση; Η εξήγησή του θα μας οδηγήσει να σκεφτούμε τις μεγάλες ιστορικές ματαιώσεις: «Ναι, και βέβαια κάμνουμε λόγο για οπισθοδρομήσεις, κι αυτό δεν μας καθιστά αφηρημένα προοδευτικούς, γιατί δεν έχουμε υπόψη μας μία αφηρημένη ιδέα ολικής προόδου, γιατί δεν μας ικανοποιούν τα μεγάλα λόγια. Οι ολικές οπισθοδρομήσεις, επαναλαμβάνω, έγιναν όλες στο όνομα της ολικής προόδου. Οι ‘λαϊκές δημοκρατίες’ ή οι ‘φασισμοί’ έφθασαν στους χείριστους βαθμούς δημοκρατικών παθολογιών ακριβώς επειδή διατείνονταν ότι έχουν πλήρως πραγματώσει την δημοκρατία» (σ.87). Μπορεί, λοιπόν, το αίτημα για ολοκλήρωση να οδηγήσει σε ολοκληρωτισμό; Κατά τον Φρεντερίκ Βορμς, μια χαρά μπορεί, δεδομένου ότι η τυραννία είναι εξωτερικός εχθρός της δημοκρατίας, αλλά το πρόβλημα δεν εξαντλείται εκεί. Κατά τον συγγραφέα, υπάρχει πάντα μια σταθερή ανθρωπολογική διάσταση, η οποία αποτυπώνεται στο ερώτημα: «Τα ανθρώπινα όντα είναι άραγε κατά βάθος ικανά για την δημοκρατία που ποθούν και επιδιώκουν;» (σ.90). Έχει δίκιο ο Βορμς, όταν διαπιστώνει ότι αυτό το ερώτημα ακολουθεί την πορεία που έχει, μέχρι τώρα, διανύσει η φιλοσοφική και ιστορική πορεία της ανθρωπότητας. Η απώθηση αυτού του ερωτήματος οδηγεί σε εσωτερική παθολογία. Ο Βορμς πιστεύει – και το δηλώνει – ότι η δημοκρατία πάσχει, επειδή δεν έχουμε κατανοήσει που ριζώνει το ηθικό αίτιο όλων των χρόνιων παθήσεων της δημοκρατίας. Και αυτό δεν είναι άλλο που ένα «εσωτερικό διφορούμενο της ανθρώπινης φύσης ή των σχέσεων μεταξύ των ανθρώπων, το οποίο θέτει το ερώτημα για την ικανότητα – ή ανικανότητα – των ανθρώπων όχι να το ξεπεράσουν, αλλά να το δεχτούν και να το αντιμετωπίσουν, να δέχονται την ύπαρξή του και την ίδια ώρα ν’ αρνούνται τις συνέπειές του, ή να περιορίζουν τα αποτελέσματά του»(σ. 91). Υπάρχει, λοιπόν, κάτι που εμφωλεύει ανάμεσα στα μεγάλα ιστορικά σχεδιάσματα, τα οποία δεν είναι κατ’ ανάγκην αφηρημένες ουτοπικές, ανιστορικές κατασκευές, αλλά συλλήψεις για το πώς θα έπρεπε να είναι οι κοινωνίες, και την αδυσώπητη πραγματικότητα μέσα μας, η οποία μόνο ενιαία δεν είναι; Πόσο κατακερματισμένοι είμαστε – ή, έστω, διαιρεμένοι – όταν ξεχνάμε ότι η εσωτερική συνοχή μας θα κριθεί στο αν, και σε ποιον βαθμό, θα αναγνωρίσουμε τα διαφορετικά, και συχνά συγκρουόμενα, μέρη αυτής της ενότητας; Ο Φρεντερίκ Βορμς, μέσα από τον Ρουσσώ, αλλά και πολύ σύγχρονες θεωρητικές επεξεργασίες, εξετάζει το «ανθρώπινο κακό», υπό το πρίσμα της σχέσης – αντινομικής ή συγκεραστικής – ανάμεσα στην ηθική και την πολιτική. Χωρίς αυτόν τον εσωτερικό αναστοχασμό, που μας προτείνει, παράλληλα με την εξεταστική εστίαση στο πώς έχουν τα πράγματα, αλλά και στο γιατί, θα έπρεπε να είναι αλλιώς, οι χειραφεσιακές μας επαγγελίες θα αποσκοπούν στην χειραφέτηση ενός εξωτερικού κόσμου, στον οποίον όμως δεν θα ταιριάζει, επειδή – είτε θα είναι λίγο είτε θα πλεονάζει και δεν θα χωράει – το πώς είμαστε οι ίδιοι κατά την επιδίωξη αυτής της ενότητας. Το έθεσε πρώτος ο Πλάτων, στην «Πολιτεία», το έβαλε επάνω στον τροχό της αυτογνωστικής δοκιμασίας ο Ρουσσώ και το αναδέχθηκε, από τον Ρουσσώ, ο Καντ ως ζήτημα και αίτημα της προσωπικής αυτονομίας. Ίσως η όποια προσπάθεια να πάμε προς τα εμπρός να προϋποθέτει το να γνωρίζουμε το συνεχές αυτής της περιδίνησης και της αυτοσυγκρότησής μας επί του τροχού. Μπορεί και όχι όμως. Αλλά ήδη αυτή η αμφιβολία, και το ερώτημα που υποβάλλει, να είναι το ευκρινέστερο πρίσμα για την ανάγνωση, ως προς την ευχαρίστηση, και την μελέτη, ως προς την γνωστική-κριτική διέγερση, αυτού του σημαντικού βιβλίου.
(*) Ο Στέφανος Δημητρίου είναι Καθηγητής Πολιτικής Φιλοσοφίας στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας του Παντείου Πανεπιστημίου.
