Του Σπύρου Κακουριώτη.
Δεν είναι λίγες οι φορές που στο δημόσιο λόγο των αριστερών σχολιογράφων επισείεται ο κίνδυνος μιας νέας «Βάρκιζας» αναφορικά με το αποτέλεσμα των διαπραγματεύσεων της κυβέρνησης με τους ευρωπαίους εταίρους.
Η συμφωνία με την οποία έκλεισε, προσωρινά μόνο, ο κύκλος των εμφύλιων συγκρούσεων του 1944 σκιάζει έκτοτε το φαντασιακό της Αριστεράς, όπου ο «ηρωικός», ο «Μεγάλος Δεκέμβρης», η μάχη των 33 ημερών για την Αθήνα, κατέχει κομβική θέση.
Ακριβώς όπως και για την αντίπαλη παράταξη, που αντιμετώπιζε τη σύγκρουση ως συνέχιση του σχεδίου του ΚΚΕ για την κατάληψη της εξουσίας, ως τον «κομμουνιστικό δεύτερο γύρο», η ένταξη των Δεκεμβριανών σε ένα μυθικό παρελθόν βασίστηκε, σε μεγάλο βαθμό, στην έλλειψη τεκμηριωμένης γνώσης, η οποία θα μπορούσε να προσφέρει απαντήσεις όχι μονάχα στο τι ήταν τα Δεκεμβριανά αλλά και στο τι ακριβώς συνέβη…
Μολονότι σήμερα, 70 χρόνια μετά, διαθέτουμε μια εκτεταμένη και σε βάθος τεκμηρίωση της ιστορικής περιόδου της Κατοχής, της Αντίστασης και του Εμφυλίου, τα Δεκεμβριανά, αν και απαλλαγμένα, σε ένα βαθμό, από το μυθολογικό τους βάρος, παραμένουν στο περιθώριο της έρευνας, όπως και η περίοδος που ακολούθησε, της λεγόμενης «λευκής τρομοκρατίας».
Θα περίμενε κανείς εύλογα ότι η συμπλήρωση της στρογγυλής επετείου των 70 χρόνων θα αποτελούσε αφορμή για μια πλούσια σοδειά μελετών και εκδόσεων, πλην όμως αυτή απεδείχθη πενιχρή. Τα τρία επιστημονικά συνέδρια που διεξήχθησαν, ένα στη Θεσσαλονίκη (ΑΠΘ) και δύο στην Αθήνα (Πάντειος, ΑΣΚΙ), παρέπεμψαν τους ενδιαφερόμενους στο μέλλον, όταν συνεχιστούν και ολοκληρωθούν οι έρευνες που βρίσκονται σε εξέλιξη.
Τα μόλις πέντε βιβλία που εκδόθηκαν στο τέλος της προηγούμενης χρονιάς και αφορούν τις συγκρούσεις του Δεκέμβρη αποτελούν μάλλον φτωχή συγκομιδή, πόσο μάλλον που τα περισσότερα δεν συγκροτούν μελέτες αξιώσεων. Ανάμεσά τους όμως ξεχωρίζει μία έρευνα που θα αποτελέσει, πιστεύω, έργο αναφοράς –ενώ είναι ήδη ένα ευπώλητο βιβλίο, αφού από τις αρχές Δεκεμβρίου που κυκλοφόρησε έχει εξαντλήσει κιόλας δύο εκδόσεις…
Ο νεαρός ιστορικός Μενέλαος Χαραλαμπίδης, πατώντας γερά στην προηγούμενη έρευνά του για την Εμπειρία της Κατοχής και της Αντίστασης στην Αθήνα (Αλεξάνδρεια 2012), αναλαμβάνει να μας προσφέρει την σφαιρικότερη, μέχρι σήμερα, μελέτη για την κρισιμότερη «στιγμή» της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας του β’ μισού του 20ού αιώνα.
Ο συγγραφέας αντιμετωπίζει τα Δεκεμβριανά ως συνέχεια της εμπειρίας των εμφύλιων συγκρούσεων κατά τον τελευταίο χρόνο της Κατοχής στην πρωτεύουσα. Η εμπειρία της βίας των ποικίλων μηχανισμών καταστολής της δωσιλογικής κυβέρνησης Ράλλη (Τάγματα Ασφαλείας, Ειδική Ασφάλεια, μπλόκα κ.λπ.) απέναντι στις εαμοκρατούμενες συνοικίες διαμορφώνουν νοοτροπίες και μορφές αντίδρασης στη νέα σύγκρουση, στην οποία, άλλωστε, αναβαπτίστηκαν οι έως τότε κρατούμενοι δωσίλογοι, παίρνοντας το όπλο για τη σωτηρία του αστικού καθεστώτος.
Εντάσσοντας τις συγκρούσεις του Δεκέμβρη στο διεθνές πλαίσιο, αλλά και σε αυτό της πολιτικής στρατηγικής των αστικών κομμάτων και του ΚΚΕ, ο Μ. Χαραλαμπίδης δεν λησμονεί ότι, πάνω απ’ όλα, τα Δεκεμβριανά ήταν μια στρατιωτική σύγκρουση μέσα στον αστικό ιστό. Κάνοντας, κυριολεκτικά, δουλειά μυρμηγκιού, επιχειρεί να καταγράψει και να διασαφηνίσει ένα χαώδες τοπίο, όπου πολεμικές συγκρούσεις μαίνονται δρόμο το δρόμο, γειτονιά τη γειτονιά…
Παράλληλα, ερευνώντας τα διαθέσιμα αρχειακά τεκμήρια, επιχειρεί να δει με μια ψύχραιμη ματιά το ζήτημα των εκτελέσεων από την Πολιτοφυλακή (σώμα στο οποίο εντάχθηκαν οι περισσότεροι από τους εκτελεστές της ΟΠΛΑ), αφαιρώντας του τα μυθολογικά ψιμύθια και φιλοτεχνώντας μια περισσότερο μετριοπαθή εικόνα, τόσο σχετικά με τους αριθμούς όσο, κυρίως, σε ό,τι έχει να κάνει με τα κίνητρα των δραστών ή τις ιδιότητες των θυμάτων.
Ο συγγραφέας αντιμετωπίζει τα Δεκεμβριανά ως μία εξέλιξη στην οποία διολίσθησαν οι αντιμαχόμενες πλευρές, καθώς, εκτός από τους ακραίους μοναρχικούς και τους δωσίλογους, αλλά και τον ίδιο τον Τσώρτσιλ, κανείς δεν επιδίωξε μια ένοπλη σύρραξη σε αυτήν την κλίμακα. Από την άλλη, καμία πλευρά δεν θέλησε να την αποφύγει, μολονότι υπήρξαν ευκαιρίες ακόμη και όταν οι συγκρούσεις είχαν αρχίσει.
Μέσα σε αυτό πλαίσιο, οι κινήσεις των πρωταγωνιστών, που αποφασίζονται υπό τους περιορισμούς των πολιτικών τους επιδιώξεων, του συσχετισμού δυνάμεων, της πληροφόρησης που έχει η κάθε πλευρά κ.ά., αποτελούν ορθολογικές απαντήσεις μέσα σε ένα περιβάλλον που φαντάζει παράλογο, δίνοντας, αργότερα, τροφή σε συνωμοσιολογικές αναγνώσεις των γεγονότων…
Με τη μελέτη του για τη Μάχη της Αθήνας, ο Μενέλαος Χαραλαμπίδης ανοίγει έναν γόνιμο δρόμο μελέτης, δίνοντας ιδιαίτερη έμφαση στην κοινωνική ιστορία της συγκεκριμένης περιόδου, μολονότι το έργο του είναι, παράλληλα, ένα πολύτιμο εγχειρίδιο στρατιωτικής ιστορίας, που θα μπορούσε κάλλιστα να διδάσκεται στις αντίστοιχες σχολές…
info
Μενέλαος Χαραλαμπίδης
Δεκεμβριανά 1944: Η μάχη της Αθήνας
Αλεξάνδρεια 2014
σελ. 373
