της Μαρίας Τσάτσου
Μεταφυσική αυτοβιογράφηση του ενός ανθρώπου που γίνεται έπος της ανθρωπότητας. Κυβιστική καταγραφή όπου όλα διαχωρίζονται και αναδιαρθρώνονται. Κύκλοι που εισχωρούν ο ένας μέσα στον άλλον. «Ν’ αρχίσω, είπα, έναν νέο κύκλο / Έστω σπείρα έστω έλλειψη: ας διαλέξω / Τρεις ιστορίες να διαπλέξω / -μια από παραβολές, μια από ίσκιους, μια πιο δύσκολη- (σ. 10 ΤΟ ΓΡΑΜΜΕΝΟ 1 (Ν’ αρχίσω, είπα) Όνειρα, μύθοι, αποσπάσματα από ιερό βιβλίο, επιστημονική φαντασία. Ο νους πίσω από όλα αυτά μετατίθεται διαρκώς μέσα στον χρόνο, αλλάζει φύλο, ρόλο, μορφή. Ένα θέατρο σκιών η ιστορία του κόσμου με σκηνοθέτη έναν σκεπτόμενο και αισθαντικό περιπατητή. «Ξεχύνεται περιπλανώμενος θίασος στον λαβύρινθο / Του νεαρού κρανίου μου / Ιδέες μεταμφιεσμένες σε ιδέες με πολιορκούν ανήλεα» (σ. 28 ΤΟ ΓΡΑΜΜΕΝΟ 8 (Ξεχύνεται περιπλανώμενος θίασος) Γλώσσα και εικονοποιΐα βιβλικές, αλλά και παγκόσμιες, που φαίνεται να μιλάνε με άλλες φωνές αλλά μιλάει πάντα η ποιήτρια και ζωγράφος Παυλίνα Παμπούδη. Όταν ως γέρικο σοφό παιδί φασκιωμένο με την αιωνιότητα λέει «Τον Θεό επινόησα / Κι εκείνος το πένθος / Κι εκείνο τον Θεό –» (σ. 26 ΤΟ ΓΡΑΜΜΕΝΟ 7 (Σφύριγμα κοτσυφιού), όταν περπατάει σε έρημο «παιδική και ραγισμένη σε πατήματα αγγέλων» (σ. 27 ΣΗΜΕΙΩΣΗ ΓΙΑ ΤΟ ΤΟΠΙΟ;) ή όταν ως μικρό αγόρι διαβάζει τις τοιχογραφίες του χρόνου, χωρίς να την φοβίζουν «πανικόβλητα κοπάδια ωρών» (σ. 21 ΣΗΜΕΙΩΣΗ ΓΙΑ ΤΗ ΒΡΟΧΗ;) Γεωγραφία των ηλικιών του ανθρώπου, της γης, της ψυχής, βήμα προς βήμα ο δύσκολος τοκετός της δημιουργίας, εξομολογήσεις χαμηλόφωνα εις σεαυτήν. Γοητευτικό δύσκολο παζλ.
Σάρα, Μάϊλο, Τζούνας, Ρούαχ, Ναθαναήλ, Όνειρος, Εμπεδοκλής, Μαρία. Περσόνες της ποιήτριας, περσόνες των ανθρώπων ίσως από την εποχή του άλεκτου λόγου. Ορόσημα της φιλοσοφίας και της ιστορίας των θρησκειών. Το Άιν, επίκεντρο και περιφέρεια της αιώνιας περιδίνησης. Το Υπέρτατο Εν -Τέλος και Αρχή- Ή, πάλι ψευδαίσθηση μέσα στον λαβύρινθο. Το Άϊν υποσχόμενο μία νέα αρχή «επιστρέφει στο αυγό του / … Με αδρανοποιημένο τον καιρό να καιροφυλακτεί μέσα στον κρόκο – (σ. 43 ΣΗΜΕΙΩΣΗ ΓΙΑ ΤΟ ΑΪΝ;) Αλλά «Τα λόγια / Δεμένα πάντα σε κατάδεσμο / Δεν λύνονται τα μάγια, δέθηκαν πριν απ’ τον χρόνο – (σ. 45 ΣΗΜΕΙΩΣΗ ΓΙΑ ΤΟ ΑΓΡΑΦΟ;) Αδυναμία της λέξης. Όσο πιο πολλά τόσο πιο λίγα. Λόγος δέσμιος. Το σύμπαν σωπαίνει.
Η αναζήτηση νοήματος και αρχιτεκτονικής στον κόσμο των κτιστών, ενώ η συμβατική αιτιοκρατία κρημνίζεται, θα μπορούσαν να κάνουν τις «Σημειώσεις για το άγραφο» μία ανταπόκριση από την κόλαση, ένα εγχειρίδιο μηδενισμού, έναν ερεβώδη πίνακα εις το διηνεκές με μόνη διέξοδο, ίσως, πάντα ίσως, τον θάνατο «την ακόρεστη χοάνη πένθους» (σ. 31 ΣΗΜΕΙΩΣΗ ΓΙΑ ΤΟΝ ΘΑΝΑΤΟ;) Όλα υπό αίρεσιν, ακόμη και η ίδια η αίρεσις. Αλλά η ποιήτρια έχει το χάρισμα μιας λεπτής παιγνιώδους διαθέσεως, και με ένα χαριτωμένο υπομειδίαμα μας οδηγεί από τον έναν κύκλο στον άλλον, από το ένα καρέ στο άλλο, στην σκακιέρα του παγκόσμιου φιλοσοφικού μύθου. «Στο επόμενο καρέ κάποιος ξυπνά / Είναι ακόμα χωρίς χαρακτηριστικά και όνομα / Μα η αράχνη της βροχής τον ξαναδιαπλέκει γρήγορα / Στις ιστορίες των ανθρώπων / Γίνεται τώρα βρέφος αρτιγέννητο / Ο Τζούνας ο σημαδεμένος, γιος της Λάϊλα / Ξεβράζεται μέσα στον κόσμο ουρλιάζοντας από το βάθος του λαιμού του / Αρθρώνεται άνθρωπος απ’ την αρχή, όλο φωνήεντα, α, ω –» (σ. 25 ΣΗΜΕΙΩΣΗ ΓΙΑ ΤΟ ΞΗΜΕΡΩΜΑ;).
Έχουν μιλήσει για τα μαθηματικά της Παυλίνας Παμπούδη. Οι «Σημειώσεις για το άγραφο» αποτελούνται από 17 ΓΡΑΜΜΕΝΑ με πλάγιους χαρακτήρες στις σελίδες αριστερά, και 16 ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ με όρθιους χαρακτήρες στις σελίδες δεξιά. Το πρώτο ποίημα της συλλογής, χωρίς διευκρίνιση, με όρθιους χαρακτήρες, επαναλαμβάνεται στο τέλος με πλάγιους χαρακτήρες ως ΓΡΑΜΜΕΝΟ 17 (Τι ειν’ αυτό;). Μέσα στα 31 ποιήματα της συλλογής το αρχικά αδιευκρίνιστο μετατρέπεται σε ΓΡΑΜΜΕΝΟ. Έχουν μεσολαβήσει οι περιηγήσεις και τα προσκυνήματα της ποιήτριας στα πεδία της μνήμης, του κόσμου, και του στοχασμού. Αλλά και πάλι το ερωτηματικό, η αίρεσις, αφού το άγραφο δεν μπορεί να καταγραφεί, να χωρέσει στο πεπερασμένο, όπως δεν μπορεί το πέραν του λόγου να εκλογικευθεί από τον ανθρώπινο νου.
Σε όλη της την δουλειά αυτό κάνει η Παυλίνα Παμπούδη: προσπαθεί να πει το άρρητο, να βάλει λογική στο φαινομενικά α-λογο. Και αυτό συνιστά την τραγικότητα εν τέλει του λόγου της. Τραγικότητα μετριασμένη από τον εξανθρωπίζοντα, αποστασιοποιημένο, λεπτό σαρκασμό της.
Κάθε ποίημα έχει διαφορετικό αριθμό στροφών και στίχων, σύμφωνα με την σκέψη, τους συνειρμούς της ποιήτριας, και την μουσική που ακούει μέσα της. Οι «Σημειώσεις για το άγραφο», θα μπορούσαν ίσως να γίνουν αντικείμενο μιας αριθμολογικής μελέτης ή μιας καρμικής ερμηνείας. Αλλά αυτό δεν ενδείκνυται. Θα μας οδηγούσε αλλού. Οι «Σημειώσεις», που δεν εντάσσονται σε κανένα κίνημα ποίησης, καμία θρησκεία, ή ιδεολογία, μετέχουν όμως σε όλα με τον βαθύ προβληματισμό τους, δεν έχουν σχέση μόνον με την ζωγραφική, αλλά και με την μουσική. Η Παυλίνα Παμπούδη αποδεικνύεται ικανότατη στην όρχηση, και κατορθώνει να δώσει χορευτική κίνηση όχι μόνον στις λέξεις, αλλά και στα νοήματα. Τα νοήματά της, οι ιδέες της, έχουν κίνηση, γίνονται παραστάσεις, σκηνές μιας ιεροτελεστίας που προσπαθεί να αποδώσει το μυστήριο της ζωής και του θανάτου, πλεγμένο καθώς είναι με τον χρόνο. Ως σκεπτόμενος άνθρωπος, ως άνθρωπος πάσχων, με γενναιότητα, η ποιήτρια, έρχεται στιγμή που ταυτίζεται με το Άϊν, δημιουργό και μαζί δημιούργημα. Αλλά αυτό δεν γίνεται με στόμφο ή έπαρση. Κυριαρχεί ο τόνος μιας εκμυστήρευσης που γίνεται με ήθος, νηφαλιότητα, και ανεπαίσθητο σαρκασμό και αυτοσαρκασμό. Προσωπικός λόγος, αρκετά αποστασιοποιημένος. «Το Άϊν, υπνώττω και θυμάμαι / Ότι το βλέμμα τους κόσμους εκόσμησε / Και γαλανά ανάσανε / Και ο αέρας ευφράνθηκε και σήμανε όρθρος» (σ. 44 ΤΟ ΓΡΑΜΜΕΝΟ 16 (Το Άϊν, υπνώττω). Στο βάθος του ορίζοντα, απόηχος πίστης ρίχνει φως, υετόν λύτρωσης.
Είχε πει κάποιος απευθυνόμενος σε μία κυρία την οποίαν απασχολούσαν εναγώνια τα μεταφυσικά προβλήματα, «έχετε δύο επιλογές: να γίνετε καλόγρια ή ιερόδουλος». Δεν αναφέρθηκε σε έναν τρίτο δρόμο, τον δρόμο της ποίησης. Υπάρχει ο δρόμος αυτός και θα μπορούσε να πει κανείς ότι ενσαρκώνεται στο πρόσωπο της Παυλίνας Παμπούδη. Με σεμνότητα αποκαλύπτει τις περσόνες της, τις ηλικίες της: άνδρας, γυναίκα, υπηρέτρια, Κύριος, παιδί, ψυχοκόρη, ιέρεια, πιστός, φιλόσοφος, Θεός, δημιούργημα. Εκμυστηρεύεται με ακρίβεια και λεπτομέρεια, με σεβασμό στα υλικά πράγματα και την φύση, στοιχεία που κάνουν την θεωρητική της σκέψη περισσότερο προσβάσιμη. Υπάρχει ένας ασκητισμός στις «Σημειώσεις», μία αίσθηση καθήκοντος. Προέχει η πραγμάτωση του έργου. Καθόλου περίεργο αν λάβουμε υπ’ όψιν μας ότι η Παυλίνα Παμπούδη δουλεύει την ποίηση και τον λόγο, αλλά και τα χρώματα, ίσως κάτι περισσότερο από πέντε δεκαετίες. Και χαρίζεται γενναιόδωρα τόσο στις λέξεις, όσο και στα χρώματα και τους ήχους. Τόσο στον κόσμο των ιδεών και των ουρανών, όσο και στον κόσμο των πραγμάτων και των βυθών. Έχει κατακτήσει μία σπάνια ιδιωτική παγκοσμιότητα.
(*) Η Μαρία Τσάτσου είναι ποιήτρια-δημοσιογράφος
Παυλίνα Παμπούδη, Σημειώσεις για το άγραφο, Πατάκης, 2021)
Βρες το εδώ
Υπέροχος. Τον είχα γνωρίσει.
……..