του Δημήτρη Σαραφιανού (*)
Ο χώρος διαμορφώνεται από (και διαμορφώνει) τις ιστορίες, τις αγωνίες, τις ελπίδες, τους φόβους και τους αγώνες των ανθρώπων. Όπως έλεγε χαρακτηριστικά με τη δική του οπτική ο Γκαστόν Μπασελάρ στην Ποιητική του χώρου, ο χώρος στις χιλιάδες κυψέλες του κρατά συμπυκνωμένο τον χρόνο. Φυσικά, όσο κι αν αυτή η συμπύκνωση κρατά αποθηκευμένες τις μνήμες, τόσο η κυρίαρχη ιστορία, αλλά και οι κυρίαρχες πρακτικές στη διαμόρφωση χώρων, οδηγούν στην απώθηση της ιστορίας, της μνήμης και της φωνής των ηττημένων, αυτών που δεν έχουν φωνή. Τα τελευταία χρόνια δεν υπάρχει καλύτερη προσπάθεια να ανασκαφούν και να αναδειχθούν αυτές οι φωνές από τα βιβλία της Ρεβέκκας Σόλνιτ, που εξερευνά περπατώντας τα πολιτικά τοπία της Αμερικής (στα ελληνικά κυκλοφορεί το Ελπίδα στο σκοτάδι, από τις εκδόσεις Οκτώ, σε μετάφραση του Φώτη Τερζάκη). Οι ιστορίες αυτών που δεν έχουν ιστορία ξεφεύγουν από τον χρόνο και αποκτούν ένα μνημειακό χαρακτήρα, διατηρώντας την προφορικότητα και τη ζωντάνια τους, γίνονται ένας χάρτης για τους οδοιπόρους του μέλλοντος. Τα σημεία στον χώρο, ακόμα και διαγραμμένα, ως ουλές, μένουν εκεί για να τα ανακαλύψουμε. Ένα διαρκές μυστήριο, που δεν απαιτεί ενσωμάτωση σε μια ιεραρχία για να αποκαλυφθεί.
Πολλές φορές, βέβαια, ένα έργο τέχνης συμβάλλει κατά συγκλονιστικό τρόπο σε αυτή την «αποκάλυψη» του μη αναπαραστάσιμου, αυτού που έχει απωθηθεί, αλλά η ουσία του, τα νοήματά του παραμένουν πάντα εκεί. Μια έκθεση που βάζει στον εαυτό της το καθήκον να μιλήσει για τις ιστορίες της Ελευσίνας βρίσκεται, πράγματι, μπροστά σε ένα δύσκολο εγχείρημα, όχι μόνο γιατί η Ελευσίνα αποτελεί τον κατεξοχήν απωθημένο τόπο, αυτόν που δεν γυρίζουμε καν να κοιτάξουμε οδηγώντας στην εθνική, αλλά κυρίως γιατί έχει προηγηθεί η Αγέλαστος πέτρα του Φίλιππου Κουτσαφτή, που έχει θέσει πολύ ψηλά τον πήχη της καταβύθισης στο σύγχρονο μυστήριο του να ζεις στην Ελευσίνα.
Στην έκθεση Μυστήριο 3: Ελευσίνα mon amour. Αναζητώντας τον τρίτο παράδεισο, που διοργανώνει το ΕΜΣΤ, λίγα έργα κατορθώνουν να ανταποκριθούν σε αυτό το δύσκολο έργο. Πρωτίστως, οι φωτογραφίες χεριών του Igor Grubic, που συνοδεύονται από σύντομες προφορικές μνήμες (μεταξύ άλλων για τα μεγάλα εργατικά ατυχήματα στην Πετρόλα και στην Πυρκάλ, που απολύτως ειρωνικά δένουν με τις δηλώσεις για τη σημασία των συνθηκών ασφαλείας), η φωτογραφία από το άγαλμα του εργάτη με το κόκκινο μαντήλι (που μάλλον μας λέει ότι είναι πιθανόν και στις εργατικές εξεγέρσεις να σπάσει και κάνα τζάμι) και βέβαια το κινούμενο σχέδιο, που αναδεικνύει ότι, ακόμα και μέσα σ’ ένα τοπίο αποβιομηχάνισης και εγκατάλειψης, η μνήμη των αγώνων μπορεί να ωθήσει τις διαφορετικές γενιές να αρχίσουν να ξαναδένουνε τ’ ατσάλι. Αλλά και ο αποδομημένος εργάτης από παπιέ μασέ της Αναστασίας Δούκα, η θλίψη, αλλά και η αξιοπρέπεια, των μοναχικών ανθρώπων στους πίνακες του Serban Savu, το ξυλάρμενο πλοίο του Δημήτρη Τσουμπλέκα, που αποτελείται από καβαλέτα και ζωγραφικές παλέτες, και ιδίως το ντοκιμαντέρ Yanna της Μαριάννας Χριστοφίδου, που καταγράφει τις αφηγήσεις της διαμένουσας κυριολεκτικά κάτω από την εθνική οδό και αποθανούσας (;) από ασιτία Γιαννούλας, σύμβολο του τι ακριβώς αποφεύγουμε να δούμε και να ακούσουμε όταν τρέχουμε στην εθνική για να ξεφύγουμε απ’ όσα απωθούμε, κι ας αφορούν ακόμα και τον ίδιο μας τον εαυτό. Δυστυχώς, και εδώ δεν αποφεύχθηκαν οι –κατά στιγμές ακατάσχετες– αναφορές στην αρχαιότητα, όπως και στο αναμφισβήτητα αισθητικά ενδιαφέρον βίντεο της Κατερίνας Αποστολίδου ή στην πρακτικά ελκυστική καταβύθιση στον (βεβηλωμένο περιβαλλοντικά) βυθό των ορφικών μυστηρίων μέσω βιού μάστερ και υπό την υπόκρουση του Ορφέα του Μοντεβέρντι των Sphinxes (αν και τα Ορφικά Μυστήρια δεν έχουν σχέση με τα Ελευσίνια). Σε κάθε περίπτωση, οι αναφορές αυτές σήμερα δυσκολεύονται να λειτουργήσουν. Όπως με τον καλύτερο τρόπο ανέδειξε ο Κουτσαφτής, είναι μέσω της καταβύθισης στη σύγχρονη πραγματικότητα που αποκτά νόημα ακόμα και η αναφορά στην αρχαιότητα, καθώς η παρουσία του θείου αποκαλύπτεται μέσω της παρουσίας του σαλού.
Αναμφισβήτητα λειτουργική και χρήσιμη επίσης η αρχειακή αναφορά σε προηγούμενες πολιτιστικές πρακτικές των Αισχυλείων. Κατά τα λοιπά, άλλα έργα θα μπορούσαν να λειτουργήσουν σε οποιαδήποτε έκθεση, άλλα μάλλον σε καμία (όπως π.χ. αυτά της Aglaia Konrad). Και να πεις ότι δεν υπάρχουν διάχυτες στην ατμόσφαιρα της Ελευσίνας άλλες ιστορίες, όπως οι περιβαλλοντικοί αγώνες, την επιτακτικότητα των οποίων αποτυπώνει με τον καλύτερο τρόπο η ίδια η φαραωνική Μετρόπολις των διυλιστηρίων…
Τα πράγματα περιπλέκονται ακόμα περισσότερο με την αναφορά στον Τρίτο Παράδεισο του Μικελάντζελο Πιστολέτο, μέσα από τον τίτλο της έκθεσης, και τη νέα εικαστική απόδοση του συμβόλου του από τη Ναταλία Μαντά. Ο Πιστολέτο έχει αναπτύξει τη θεωρία (και μια σειρά πολιτιστικών πρακτικών) για τον τρίτο παράδεισο ως αίτημα για τη σύνθεση του πρώτου (φυσικού) και του δεύτερου (τεχνολογικού) παραδείσου. Η εξερεύνηση αυτού του αιτήματος απουσιάζει εντελώς από την υπόλοιπη έκθεση και η σχετική αναφορά μοιάζει να αιωρείται ως μια σοσιαλφιλελεύθερη ουτοπία ότι τα πράγματα μπορούν να πάνε καλύτερα, θολώνοντας και τις υπόλοιπες επιμελητικές επιδιώξεις. Ο Πιστολέτο, στο κάτω κάτω, με όλα τα προβλήματα που έχει και η δικιά του οπτική, έχει τουλάχιστον αναπτύξει περισσότερο και τις θεωρίες του (π.χ. για την τριναμική του 1+1=3, εγώ, εσύ, εμείς, ως διακριτές οντότητες) και κυρίως την πρακτική της δημοπραξίας, όπου διαφορετικές ομάδες φορέων συναντώνται και συζητάνε για τα περιβαλλοντικά –και όχι μόνο– προβλήματα, τις πιθανές λύσεις τους και τον ρόλο που μπορούν να παίξουν οι ενώσεις καλλιτεχνών.
Εδώ, αντίθετα, όλα παραμένουν μυστηριώδη. Και πάντα η πρακτική της μύησης και της εποπτείας προϋποθέτει ένα ιερατείο που συμβάλλει στη σταθεροποίηση του status quo μέσα από την ελεγχόμενη αποκάλυψη/απόκρυψη της γνώσης (εδώ σχετικά με τις αισθητικές πρακτικές). Όταν όμως αυτή η μύηση δεν οδηγεί, έστω, στο ξάφνιασμα για την αποκάλυψη του Θεού/νοήματος (ίσως βέβαια να ξαφνιαζόταν περισσότερο ο ίδιος με μια εμφάνισή του στην κυρίαρχη μεταμοντέρνα συνθήκη της εποχής μας), τότε ο μόνος ρόλος που απομένει για το ιερατείο είναι η διαχείριση της πολιτικής και οικονομικής εξουσίας και των σχετικών επιχορηγήσεων: ο Αλκιβιάδης στη θέση της Κόρης. Η επευφημία για τους Δυνατούς, αντί για τα (εξισωτικά) σκώμματα των γεφυρισμών.
Και όπως θα ’λεγε και ο Ησύχιος, κογξ, παξ, πηγαίνετε, δεν έχει τίποτε άλλο να δείτε…
* Ο Δημήτρης Σαραφιανός είναι νομικός και κριτικός τέχνης, επικεφαλής του «Λόφος art project». Το «Λόφος art project» είναι μια νέα πρωτοβουλία που αποσκοπεί στην ανάδειξη των έργων του Πάνου Σαραφιανού (www.panossarafianos.gr) και της Μαίρης Χατζηνικολή (www.maryhatzinikoli.gr), καθώς και στη δημιουργία ενός χώρου εκθέσεων και εκδηλώσεων (στην οδό Βελβενδού 39, στην Κυψέλη), όπου θα συναντιέται η τέχνη με τη ζωή.
info
Μυστήριο 3: Ελευσίνα Mon Amour: Αναζητώντας τον Τρίτο Παράδεισο
Επιμέλεια: Κατερίνα Γρέγου
Διάρκεια: 7.7-30.9.2023
Παλαιό Ελαιουργείο (παραλία Ελευσίνας)
X-Bowling Art Center (Χαριλάου 12, Ελευσίνα)
Ώρες λειτουργίας: Τετάρτη – Παρασκευή, 17.00-21.00, Σάββατο – Κυριακή, 14.00-21.00
