του Θανάση Αγάθου (*)
Η πολυσέλιδη μονογραφία του Νίκου Μαθιουδάκη Η Οδύ[σ]εια των λέξεων. Νεολογικά αθησαύριστα στο έπος του Νίκου Καζαντζάκη, δημοσίευση της διδακτορικής διατριβής του συγγραφέα, η οποία υποστηρίχτηκε το 2012 στο Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης, κινείται ανάμεσα στη φιλολογία και τη γλωσσολογία. Η φιλόδοξη μελέτη επικεντρώνεται στις στρατηγικές κατανόησης της ποιητικής γλώσσας της Οδύσειας του Νίκου Καζαντζάκη, στον εντοπισμό των μεθόδων που χρησιμοποιεί ο εκάστοτε αναγνώστης του έπους για να αποκωδικοποιήσει τη σημασία άγνωστων λέξεων και στην ιχνηλάτηση των ποικίλων παραγόντων (ενδογλωσσικών, εξωγλωσσικών, ψυχολογικών και κοινωνικών) που είναι δυνατόν να επηρεάσουν αυτήν τη διαδικασία.
Το βιβλίο διαρθρώνεται σε επτά κεφάλαια. Από αυτά, τα πέντε πρώτα αποτελούν το θεωρητικό μέρος της μελέτης του Μαθιουδάκη: περιγραφή των βασικών χαρακτηριστικών της εντελώς ιδιαίτερης γλώσσας της καζαντζακικής Οδύσειας, θεωρητικές θέσεις αναφορικά με τον όρο «ποιητική γραμματική», συζήτηση του φαινομένου της νεολογίας ως δείγματος ανανέωσης της γλώσσας και ως μέσου ανάδειξης της λειτουργίας των ποιητικών γραμματικών, απόπειρα ορισμού των νεολογισμών, σχολιασμός της ασάφειας και της υποκειμενικότητας που ανιχνεύονται στην όποια «ορθότητα» της ερμηνείας του αναγνώστη ενός λογοτεχνικού κειμένου και στην όποια «βεβαιότητα» της κατανόησης του μηνύματος του συγγραφέα, παρουσίαση των επικοινωνιακών στρατηγικών που χρησιμοποιούν οι φυσικοί ομιλητές μιας γλώσσας προκειμένου να ενεργοποιήσουν στρατηγικές κατανόησης ενός ιδιοσυγκρασιακού λεξιλογίου όπως αυτό του καζαντζακικού έπους. Τα δύο τελευταία κεφάλαια απαρτίζουν το ερευνητικό μέρος: περιγραφή της μακροδομής και της μικροδομής του Σώματος Αθησαύριστων Λέξεων της καζαντζακικής Οδύσειας, δηλαδή συστηματική καταγραφή των λέξεων του έπους που δεν υπάρχουν στα βασικά νεοελληνικά λεξικά, περιγραφή της στοχοθεσίας και της κύριας έρευνας του μελετητή, συνόψιση των αποτελεσμάτων σε στατιστικούς πίνακες, συζήτηση των πορισμάτων και προτάσεις για μελλοντική έρευνα. Η εξαιρετικά προσεγμένη και καλαίσθητη έκδοση (Κάπα Εκδοτική) πλαισιώνεται με πλούσια βιβλιογραφία και λειτουργικά παραρτήματα: σημειωματάριο του Καζαντζάκη, σώμα αθησαύριστων λέξεων της Οδύσειας και ερωτηματολόγια ερευνών.
Προσεκτικά οργανωμένη η μελέτη του Μαθιουδάκη, αποτελεί πολύτιμη συμβολή τόσο στον χώρο των καζαντζακικών σπουδών όσο και σε αυτόν της γλωσσολογίας. Υποστηριγμένη από έναν μεστό και άκρως εγκωμιαστικό πρόλογο του Peter Bien και σύντομα κατατοπιστικά σημειώματα των Ζωής Γαβριηλίδου, Πηνελόπης Καμπάκη-Βουγιουκλή και Χριστόφορου Χαραλαμπάκη, η Οδύσ[σ]εια των λέξεων θίγει πολλά ζητήματα και αποτελεί ένα χρηστικό καζαντζακικό λεξικό –με 5.415 λέξεις, την τοποθέτησή τους στο έπος και τα συμφραζόμενά τους! –, λίαν σημαντικό βοήθημα για κάθε μελλοντικό αναγνώστη, μελετητή και μεταφραστή του Καζαντζάκη. Πέρα από τον άθλο της συγκέντρωσης και της καταγραφής του αθησαύριστου υλικού, είναι αξιοπρόσεκτα το πάθος και η συνέπεια με τα οποία ο Μαθιουδάκης προσεγγίζει το θέμα του και εντυπωσιάζει η προσπάθειά του να συνδυάσει ένα στέρεο θεωρητικό υπόβαθρο με μια μεθοδική και συστηματική ερευνητική εργασία, που μπορεί να αποτελέσει πλοηγό και για μελλοντικές γλωσσολογικές έρευνες πάνω στην Οδύσεια αλλά και στο σύνολο του έργου του Καζαντζάκη. Μέσα από τις 836 (!) σελίδες του βιβλίου του νεαρού συγγραφέα, αφοσιωμένου μελετητή του Καζαντζάκη, διαφαίνεται ξεκάθαρα ότι το καζαντζακικό έπος εκφράζει την προσωπική Οδύσσεια του δημιουργού του, αποτελώντας το καταστάλαγμα όχι μόνο της βασανιστικής ιδεολογικής περιπλάνησής του αλλά και της πολύχρονης γλωσσικής περιπέτειάς του.
Θα αφήσω τον τελευταίο λόγο στον Peter Bien, ο οποίος, κλείνοντας τον πρόλογό του, προβαίνει σε μιαν εύστοχη επισήμανση, την οποία προσυπογράφω: «Η μελέτη του Νίκου Μαθιουδάκη μάς προσκαλεί να δούμε το έπος του Νίκου Καζαντζάκη, την Οδύσειά του, ως ένα φαινόμενο το οποίο αποκαλύπτει μια ιδιαίτερη δεξιοτεχνία που περιλαμβάνει την ιστορία, την αρχαία τέχνη, την πολιτική, τη φιλοσοφία, τη θρησκεία και άλλα πολλά, όλα αυτά όμως “υποταγμένα” στη … γλώσσα» (σ. 31-32). Αυτήν την «υποταγή» στη γλώσσα υποβάλλει το καλογραμμένο βιβλίο του Μαθιουδάκη, που καλεί τον σύγχρονο αναγνώστη να καταπολεμήσει την προκατάληψη για τη μεγάλη έκταση και τη γλωσσική δυσκολία της καζαντζακικής Οδύσειας και να βυθιστεί στις εκατοντάδες σελίδες και στους 33.333 στίχους της, απολαμβάνοντας το γοητευτικό ταξίδι του ήρωά της και το ταξίδι του δημιουργού της μέσα στον πλούτο και την ομορφιά της ελληνικής γλώσσας.
Info: Νίκος Μαθιουδάκης, Η Οδύ[σ]εια των λέξεων. Νεολογικά αθησαύριστα στο έπος του Νίκου Καζαντζάκη, πρόλογος Peter Bien, Κάπα Εκδοτική, Αθήνα 2020.
(*) Ο Θανάσης Αγάθος είναι Επίκουρος Καθηγητής Νεοελληνικής Φιλολογίας στο Τμήμα Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών.