του Θανάση Μήνα
Οι εβραϊκής καταγωγής συγγραφείς στις ΗΠΑ συγκροτούν ένα πολύ ισχυρό σώμα της αμερικανικής λογοτεχνίας, ειδικά κατά το δεύτερο μισό του 20ού αιώνα. Χωρίς να εντοπίζεται κατ’ ανάγκη μεταξύ τους ενότητα ύφους ή κοινοί θεματικοί τόποι (κάποιοι σίγουρα υπάρχουν), μιλάμε για συγγραφείς με προσωπικό στιλ και ιδιοσυγκρασία. Εξαιρώντας το Ολοκαύτωμα, που είναι για όλους κοινός τόπος (αν και όχι με τόση δραματική ένταση σε σχέση με τους Εβραίους συγγραφείς της Ευρώπης), μοιράζονται επίσης το εξής: η λογοτεχνία τους είναι βαθιά υπαρξιακή (ο φόβος του θανάτου είναι πανταχού παρόν) και βαθιά ενοχική (απέναντι στην οικογένεια ή στην κοινότητα, απέναντι στο σεξ, ή σε ό,τι αφορά το Παλαιστινιακό, για τους πιο αριστερούς από αυτούς). Επιπλέον, οι περισσότεροι έχουν να επιδείξουν ένα καυστικό χιούμορ, με προεξάρχοντες βέβαια τον Φίλιπ Ροθ κα τον Μόρντεκαϊ Ρίχλερ. Όπως σημειώνει και ο Παναγιώτης Κεχαγιάς (στην εισαγωγή του προηγούμενου βιβλίου του Τζόσουα Κόεν):
«Αυτή πλούσια παράδoση κορυφώθηκε στο β’ μισό του 20ού αιώνα με μια συναστρία σπουδαίων συγγραφέων και διανοούμενων, οι οποίοι, χάρη στο ευνοϊκό τότε οικοσύστημα των Ηνωμένων Πολιτειών και την νεοαποκτηθείσα ευημερία των γονιών τους, όρμησαν σχεδόν όλοι μαζί από τη γραμμή της αφετηρίας στον αγώνα της λογοτεχνίας: ο Σολ Μπέλοου, ο Φίλιπ Ροθ, ο Ναθάναελ Γουέστ, ο Μπέρναρντ Μάλαμουντ, η Σύνθια Όζικ, ο Μόρντεκαϊ Ρίχλερ, ο Ισαάκ Μπάσεβιτς Σίνγκερ, η Σούζαν Σόνταγκ, ο Χένρι Ροθ και ο Χάρολντ Μπρόντκι, μεταξύ άλλων […] Κατά μια έννοια εκείνη η συγγραφική γενιά [.. ] εντάχθηκε σχεδόν ολοκληρωτικά (στην κοινωνία των ΗΠΑ), σε τέτοιο βαθμό μάλιστα που σήμερα η αντίστοιχη γενιά Εβραίων του 21ου αιώνα περιγράφει την εβραϊκότητα στην Αμερική με εντελώς διαφορετικούς όρους. Η γενιά αυτή περιλαμβάνει τον Τζόσουα Κόεν, τον Τζόναθαν Σάφραν Φόερ, τη Ρίβκα Γκάλτσεν, τη Νικόλ Κράους, τον Μάικλ Σέιμπτον, τον Νέιθαν Ίνγκλαντερ, τον Μπεν Μάρκους και τον Τζόναθαν Λέθεμ».
Ο Τζόσουα Κόεν γεννήθηκε το 1980 και εμφανίστηκε στα γράμματα το 2006. Μέχρι σήμερα έχει εκδώσει έξι μυθιστορήματα, τέσσερις συλλογές διηγημάτων και μία συλλογή δοκιμίων. Κορυφαία του έργα θεωρούνται τα πολυεπίπεδα “Witz” (2010), “Book of Numbers” (2015) και “Οι μεταφορές του βασιλιά” (Εκδόσεις Gutenberg, 2022), που εντάσσονται στον μεταμοντερνισμό και στα οποία, εκτός από την επίδραση του Σολ Μπέλοου και του Φίλιπ Ροθ, μπορεί να διακρίνει κανείς και αυτήν του Ντέβιντ Φόστερ Γουάλας.
Τo 2021 ο Τζόσουα Κόεν τιμήθηκε με το βραβείο Πούλιτζερ για το μυθιστόρημά του Οι Νετανιάχου. Πρόκειται για ένα campus novel, με πολυδιάστατες ιστορικές και πολιτισμικές επισημάνσεις.
Ο συγγραφέας έγραψε το βιβλίο βασισμένο σε αληθινά γεγονότα που του εκμυστηρεύτηκε ο επιφανής Αμερικανός κριτικός λογοτεχνίας Χάρολντ Μπλουμ λίγο πριν από τον θάνατό του. Το κυριότερο θέμα που διαπραγματεύεται είναι ο διάλογος των Εβραίων με το παρελθόν τους.
«Περίπου μια δεκαετία πριν από το φθινόπωρο στο οποίο διαδραματίστηκαν όσα αφηγούμαι εδώ, είχε ιδρυθεί το κράτος του Ισραήλ. Σ’ εκείνη τη μικροσκοπική χώρα στην άλλη άκρη της γης, οι Εβραίοι, εκτοπισμένοι ή πρόσφυγες, ήταν απασχολημένοι με την αναδημιουργία τους ως ένας και μοναδικός λαός… Την ίδια περίοδο στην Αμερική συντελούνταν μια συγγενής μαζική διαδικασία, κατά την οποία οι Εβραίοι ήταν απασχολημένοι με την απο-δημιουργία τους, ή την α-δημιουργία τους, ή την ένταξή τους στην κοινωνία, μέσω της δημοκρατίας, των δυνάμεων της αγοράς, της επιγαμίας και της επιμιξίας».
Ο αφηγητής της ιστορίας είναι ο Ρούμπεν Μπλουμ, καθηγητής οικονομικής ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Κόρμπιν — «Είμαι Εβραίος ιστορικός, αλλά δεν είμαι ιστορικός των Εβραίων», επισημαίνει στη δεύτερη σελίδα. Ο Μπλουμ είναι ένας Εβραίος του Μπρονξ, που έχει εγκαταλείψει τον παραδοσιακό εβραϊκό τρόπο ζωής για να αναζητήσει την ενσωμάτωση στην αμερικανική κουλτούρα (και τον ακαδημαϊκό κόσμο).
Στα τέλη της δεκαετίας του 1950 ο Ισραηλινός Μπεν-Σιων Νετανιάχου, ιστορικός με ειδίκευση στην ιστορία της Ιεράς Εξέτασης, δίνει διάλεξη σε αμερικανικό πανεπιστήμιο με σκοπό την πρόσληψή του. Στην επιτροπή αξιολόγησης συμμετέχει και ο Αμερικανοεβραίος καθηγητής Ρούμπεν Μπλούμ. Ο Μπλουμ φιλοξενεί σπίτι του τον Νετανιάχου και την οικογένειά του. Τους χωρίζει ιδεολογικό χάσμα και η συνύπαρξη των δύο οικογενειών θα οδηγήσει σε εξωφρενικές καταστάσεις. Ό ένας από τους τρεις γιους του Ισραηλινός είναι ο νεαρός -τότε- Μπενιαμίν (Μπένγιαμιν) Νετανιάχου, ο σημερινός ακροδεξιός, μιλιταριστής πρωθυπουργός του Ισραήλ.
Με αφορμή λοιπόν αυτή την επίσκεψη των Νετανιάχου ο Τζόσουα Κόεν σκαρφίζεται έναν χειμαρρώδη πολιτισμικό και ιδεολογικό διάλογο, που καταλήγει άλλοτε σε φάρσα και άλλοτε σε σύγκρουση. Το κυριότερα ζητήματα που θίγονται είναι η αυτά της εβραϊκής θρησκευτικής παράδοσης (Τορά), που προσλαμβάνει διστάσεις ιστορίας στις συνειδήσεις των υπερορθόδοξων και των εθνικιστών, η ιστορία του σιωνισμού στην Αμερική καθώς και τις διακρίσεις μεταξύ των μεταναστών στις ΗΠΑ.
«Πάντως, σχεδόν όλοι οι Εβραίοι του κόσμου στα μέσα του προηγούμενου αιώνα βρίσκονταν σε διαδικασία μετασχηματισμού σε κάτι άλλο∙ κι ότι σε αυτό το σημείο του μετασχηματισμού, οι παλιές εσωτερικές τους διαφορές -με βάση την πρότερη εθνικότητα και την τάξη τους, πόσο μάλλον τη γλώσσα και τον βαθμό του θρησκευτικού τους αισθήματος- για μια σύντομη στιγμή έγιναν πιο φανερές από ποτέ, ακριβώς πάνω στον επιθανάτιο ρόγχο τους».
Ο Μπεν-Σιών Νετανιάχου θεωρεί ότι οι Μαράνος, οι Εβραίοι που υποχρεώθηκαν να ασπαστούν τον χριστιανισμό τον 15ο αιώνα για να ξεφύγουν από την Ιερά Εξέταση, το έκαναν προσχηματικά για να σταματήσουν να διώκονται. Ωστόσο, πάντα σύμφωνα με τον ίδιο, ουδέποτε μπόρεσαν να ενσωματωθούν κοινωνικά, ενώ δεν σταμάτησαν και οι εναντίον τους διώξεις (από τους Αλμοραβίδες στην Ισπανία τον 12ο αιώνα∙ στην Αγγλία το 1291∙ στη Γαλλία το 1180, το 1250 και το 1306∙ στη Νάπολη το 1288 κ.ο,κ.): αυτά που ο Νετανιάχου αποκαλεί «πολλά ολοκαυτώματα». Οι Εβραίοι της Διασποράς δεν έπαψαν να προσδοκούν την επιστροφή στη γη «που δικαιωματικά τους ανήκε». Επηρεασμένος από τις ιδέες του γεννημένου στη Βαρσοβία, Εβραίου εξτρεμιστική εθνικιστή Ζεέβ Ζαμποτίνσκι, ο Νετανιάχου επιδιώκει να εργαλειοποιήσει τις διώξεις κατά των Εβραίων, και φυσικά το Ολοκαύτωμα, προκειμένου να επιχειρηματολογήσει υπέρ της βίαης, επεκτατικής πολιτικής των Ισραηλινών στην Παλαιστίνη. Σύμφωνα με τον Μπεν-Σιών Νετανιάχου, η Ιστορία των Εβραίων ξεκινά με τη δημιουργία του κράτους του Ισραήλ. Προχωρώντας τη συλλογιστική του, αποφαίνεται ότι οι Εβραίοι (Ισραηλινοί) απέκτησαν ιστορία όταν απέκτησαν κρατική οργάνωση και τον δικό τους στρατό. Τα προηγούμενα επεισόδια ήταν απλώς παράδοση, μυθολογία. Για τον Νετανιάχου «οι Εβραίοι λειτουργούν ως όχημα για το πώς γράφεται η ιστορία […] ακόμα και ο μεσσιανισμός είναι μια πολύ εβραϊκή ειδικότητα από την ιστορία».
Είναι προφανές ότι ο Τζόσουα Κόεν ασκεί αμείλικτη κριτική στο μιλιταριστικό κράτος του Ισραήλ καθώς και στην αποθέωση της παράδοσης ως ιδεολογίας. Ο Μπεν-Σιών Νετανιάχου εμφορείται από ένα είδος ισραηλίτικου αριστοκρατισμού (ή έστω ελιτισμού)∙ εμφανίζεται να απορρίπτει ακόμα και τα αρχικά ισραηλινά κιμπούτς με το αφοριστικό «μαρξιστικές αριστερίστικες μικροκοινότητες».
Υπάρχει ωστόσο και άφθονο χιούμορ στις σελίδες του βιβλίου και στην κριτική του Κόεν. Αντικατοπτρίζεται στις σχέσεις και την καθημερινότητα της συνύπαρξης μεταξύ των μελών των οικογενειών Μπλουμ-Νετανιάχου (ειδικά στις παιγνιώδεις ατάκες της συζύγου του Μπλουμ, Ίντιθ). Σε έναν πολύ χαρακτηριστικό διάλογο αναφορικά με το όνομα της κόρης των Μπλουμ, Τζούντι(θ), ο Νετανιάχου χάνεται σε ένα τρομώδες παραλήρημα παραδοσιολαγνείας: σχετίζει την Τζούντι, λόγω ονόματος, με την βιβλική ηρωίδα Γιεχουντίθ, ενώ οι Μπλουμ του απαντούν απλώς ότι τη βάφτισαν έτσι προς τιμήν μιας φίλης τους, πλανήτριας πωλήτριας από το Μπρονξ.
Οι Νετανιάχου είναι ένα ευφυές και εξαιρετικά καλογραμμένο μυθιστόρημα: μια πολεμική μεταμφιεσμένη σε σάτιρα και αντιστρόφως. Ξετυλίγουν έναν εξαντλητικό συλλογισμό πάνω στο ζήτημα της εβραιοαμερικανικής ταυτότητας, αποδομούν τον σιωνισμό και προσφέρουν, πέρα από αναγνωστική απόλαυση, πολύτιμα μαθήματα διεθνιστικής ιστορίας πολιτισμών. Δεν είμαι σε θέση να γνωρίζω αν ο Τζόσουα Κόεν έχει προσεγγίσει το έργο του Enzo Traverso. Ωστόσο, στον πυρήνα του μυθιστορήματος θα μπορούσαν να αναζητηθούν κοινά ταυτοτικά στοιχεία με το “Τέλος της εβραϊκής νεοτερικότητας” του Ιταλού ιστορικού-στοχαστή.
Όπως απαντά και ένας προοδευτικός Αμερικανός ακαδημαϊκός στον Νετανιάχου, «η πεποίθηση πως διαφορετικοί λαοί έχουν τόσο διαφορετικές σχέσεις με την ιστορία ώστε να σχηματίζουν εντελώς ξεχωριστές ιστορίες αντί για μια ενοποιημένη κοινή ιστορία ειλικρινά φέρνει πολύ σε αυτό που αποκαλείται ρεβιζιονισμός».
Joshua Cohen, Οι Νετανιάχου, μτφρ. Παναγιώτης Κεχαγιάς, Εκδόσεις Gutenberg, 2023
