της Βαρβάρας Ρούσσου
Ένα ενδιαφέρον βιβλίο, ένα γοητευτικό εγχείρημα σε καλαίσθητη έκδοση έρχεται από τις εκδόσεις sestina. Η Ευαγγελία Κουλιζάκη γράφει το βιβλίο Σύνδρομο Νανά-Εταίρες στο Παρίσι του 19ου αιώνα βασισμένη σε δυο εκπομπές της από τη σειρά (που γράφει και παρουσιάζει η ίδια) με τίτλο «Η Σκοτεινή Κυρία» του Τρίτου προγράμματος της Ελληνικής Ραδιοφωνίας. Σκοτεινή η κυρία, συχνά σκοτεινή και η ραδιοφωνική θεματική της: Γοτθικές ιστορίες από μοντέρνες συγγραφείς (εκπομπές 20 και 27/12/19) και όχι μόνον. Η Κουλιζάκη επίσης, είναι εκείνη που βρίσκεται πίσω από τις εκδόσεις sestina τις οποίες φαίνεται να τροφοδοτεί και από τα ραδιοφωνικά κείμενά της. Για παράδειγμα, το δεύτερο βιβλίο της σειράς θα έχει θέμα σχετικό με τον κατεξοχήν “καταραμένο” ποιητή, τον Μπωντλαίρ, και τις γυναίκες της ζωής του, από τη γέννηση ως το θάνατό του.
Το βιβλίο Σύνδρομο Νανά-Εταίρες στο Παρίσι του 19ου αιώνα απαρτίζεται από τρία μέρη: ένα πρώτο, ως εισαγωγή με λογοτεχνικά αποσπάσματα των Μπωντλαίρ (άλλο ένα απόσπασμα στο αυτί του βιβλίου αλλά θεωρώ ότι αποτελεί αναπόσπαστο τμήμα της εισαγωγής), Δουμά, Μπλανκί συνδεδεμένα με το απόσπασμα του Μπένγιαμιν για το Παρίσι που παρατίθεται στο οπισθόφυλλο˙ το κυρίως μέρος με τίτλο «Σύνδρομο Νανά» που το αποτελούν κείμενα και εικόνες -καρτ ποστάλ, φωτογραφίες και σκίτσα, ασπρόμαυρα απαθανατίζουν γυναίκες ελευθερίων ηθών του τέλους του 19ου αιώνα ή αναπαριστούν σκηνές από την Κυρία με τις καμέλιες. Φωτογραφίες διάσημων εταιρών όπως η Μαρί Ντυπλεσί, η Λιαν ντε Πουζί και η Αγγλίδα Κόρα Περλ παρέχουν την εικόνα των θελκτικών αυτών στην εποχή τους γυναικών που έρχεται να διαψεύσει ή να επιβεβαιώσει τη φαντασιακή εικόνα που ο άνθρωπος του 21ου αιώνα έχει σχηματίσει γι’ αυτές αλλά και για το Παρίσι της εποχής τους. Το βιβλίο κλείνει το επίμετρο σε μετάφραση της Ευαγγελίας Κουλιζάκη με αποσπάσματα από γραπτά των ίδιων των γυναικών και συγκεκριμένα από επιστολή της Ντυπλεσί και από τα Απομνημονεύματα της Περλ.
Στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα το φαινόμενο της πορνείας στο Παρίσι λαμβάνει πλέον την «αστική» μορφή του. Η ίδια η πόλη αλλάζει όψη και ο διαμορφωμένος αστικός ιστός (μεγάλες λεωφόροι, νέα καταστήματα, ελεύθερο εμπόριο) διευκολύνει την πορνεία συνδυαστικά με άλλες «ακολασίες»: αλκοόλ, ουσίες, τζόγος. Η πορνεία παίρνει τις διαστάσεις φαινομένου κοινωνικής παθογένειας και αποκτά ιδιαίτερο εύρος καθώς διαφοροποιείται μάλιστα, ανάλογα με την κοινωνική τάξη: πόρνες του δρόμου, φτωχές νεαρές επαρχιώτισσες που αποσκοπούν στην επιβίωση και την απομάκρυνση από τη σκληρή αγροτική ζωή ή αποβλέπουν στο γρήγορο πλουτισμό, πόρνες των αστικών περιποιημένων «σπιτιών», εταίρες επιπέδου σε σαλόνια πολυτελών πορνείων που δεν προσφέρουν μόνον σεξ αλλά «ατελείωτα δείπνα με αχαλίνωτες συζητήσεις». Το θέμα της πορνείας στον 19ο αι. και της σχέσης του με την τέχνη, στο εξωτερικό, τουλάχιστον εξ όσων γνωρίζω, αποτελεί αντικείμενο επιστημονικής έρευνας και ακαδημαϊκού μαθήματος.
Η Κουλιζάκη στο σύντομο βιβλίο της δεν προτίθεται να απομυθοποιήσει με την επιστημονική ενδελεχή έρευνα και τεκμηρίωση το φαινόμενο της πορνείας σε συγκεκριμένο χρονότοπο ούτε να του προσθέσει επιπλέον μυθική αχλύ. Το βιβλίο έχει ωστόσο το χαρακτήρα ελεύθερου δοκιμίου. Επιχειρεί να συνδέσει το κοινωνικό φαινόμενο της πορνείας με εκείνο της τέχνης, υποδεικνύοντας τη στενή σχέση τέχνης-κοινωνικής πραγματικότητας κι έτσι παραπέρα, ίσως, για τον στοχαστικό αναγνώστη, μετατοπίζοντας τη συζήτηση σε άλλο θεωρητικό επίπεδο για ένα μείζον ζήτημα περί τέχνης. Η σύνδεση αφορά στη λογοτεχνία πρωτίστως, καθώς ενσωματώνονται στο βιβλίο στοιχεία και λογοτεχνικά αποσπάσματα ενώ εμπλέκονται, ως ένα βαθμό, και οι εικονιστικές τέχνες.
Το βιβλίο μας υπενθυμίζει (ή μας μαθαίνει) τα υπαρκτά πρότυπα για τη Νανά του Ζολά: την Βαλτές ντε λα Μπιν (φίλη εξάλλου του ίδιου του Ζολά) και την Μπλάνς ντ’ Αντινύ. Μας αναφέρει τη Μάρθα από το ομώνυμο έργο του Ουισμάνς – Μάρθα, η ιστορία ενός κοριτσιού1876-9- (εδώ θα σημειώσω για όποιον ενδιαφέρεται να επεκτείνει την εμπειρία του στο θέμα την ύπαρξη των Ελίζα του Εντμόν ντε Γκονκούρ -1877- και κυρίως τη Χοντρομπαλού και το, μάλλον αμετάφραστο, La Maison Tellier του Μωπασάν -1881 και 1880 αντίστοιχα-. Επίσης, τις πάμπολλες εικαστικές αποδόσεις τέτοιων γυναικών ή γυναικών των κέντρων διασκέδασης από τον Ντεγκά και τον Τουλουζ Λωτρέκ αλλά και τον πίνακα Νανά του Μανέ -1877-.).
Μια από τις βάσεις του βιβλίου εμπεριέχεται, νομίζω, -τηρουμένων των αναλογιών ήτοι του κοινού και της εποχής στο οποίο απευθύνεται τούτη η σύγχρονη Νανά- στο μπωντλαιρικό κείμενο στο αυτί του βιβλίου: «Αν όμως, κατά τύχη, κάποιος ανόητος αναζητήσει σε τούτες τις συνθέσεις την ευκαιρία να ικανοποιήσει την αρρωστημένη του περιέργεια, τον προειδοποιώ ότι δεν θα βρει τίποτε που να διεγείρει μια διεστραμμένη φαντασία[…]. Τίποτε άλλο από την καθαρή Τέχνη, δηλαδή την ιδιότυπη ομορφιά του Κακού.». Ο Δουμάς, από την Κυρία με τις καμέλιες αποτυπώνει το θαυμαστό μυστήριο της έλξης προς αυτές τις γυναίκες δικαιολογώντας την τάση να αποτελούν αντικείμενο και έρωτα και καλλιτεχνικής έμπνευσης: «Ν’ αγαπηθείς από μιαν εταίρα είναι μια νίκη πολύ κι αλλιώτικα δύσκολη[…] έχουν πουλήσει τον έρωτα που εμπνέουν» κι έτσι γνωρίζουν καλά το αλισβερίσι της ερωτικής έλξης.
Ωστόσο, η Κουλιζάκη τοποθετεί τις παριζιάνες πόρνες, και μάλιστα εκείνες που, όπως είπαμε, κατείχαν τις τεχνικές της ερωτικής αγοραπωλησίας, έναντι του ετεροκανονιστικού συστήματος και φυσικά της πατριαρχίας. Είναι εκείνες που θέτουν σε αμφισβήτηση κανόνες όπως η αντρική κυριαρχία, η οικογένεια, η αστική ευταξία. Οι εταίρες ειδικά αποτελούν την έμπρακτη απόδειξη των δυνατοτήτων μιας γυναίκας: δημιουργούν εκείνο το κλίμα της ψευδαίσθησης, απεργάζονται την επιθυμία και την ηδονή, προβάλλουν το σώμα και τα αιτήματά του όπως και την κοινωνική και πολιτισμική διάσταση του φαινομένου.
Τι είναι λοιπόν τελικά Το σύνδρομο Νανά; Ένα σύντομο πανόραμα της ενσαρκωμένης επιθυμίας, μια ιδέα για τη διπλή πρόσληψη της γυναίκας σε ένα πρόσωπο που υλοποιεί τη φύση της επιθυμίας: θαύμα και κατάρα, έλξη και απέχθεια και πάντα θαυμασμός. Ένα πανόραμα της μυθοπλαστικής αποτύπωσης της εταίρας απόρροια της γοητείας που μπορεί ένα τέτοιο πρόσωπο να ασκεί και ταυτόχρονα ρεαλιστική απεικόνιση ενός γυναικείου τύπου όπως έχει συγκροτηθεί από το αντρικό φαντασιακό. Η έκθεση της γυναικείας σάρκας ως αντικειμένου εμπορεύσιμης επιθυμίας αλλά και ως αντικειμένου και έργου Τέχνης, η αισθητική δηλαδή πλευρά της πορνείας όλα ανήκουν στην πραγμάτευση της πορνείας του Παρισιού σε αυτό το βιβλίο.
info: Ευαγγελία Κουλιζάκη, Σύνδρομο Νανά-Εταίρες στο Παρίσι του 19ου αιώνα, εκδ. sestina 2019
