του Μάκη Ανδρονόπουλου (*)
Δεν υπάρχει αμφιβολία πως η εισβολή του ChatGPT, του Bard και του Bing, καθώς και δεκάδων άλλων εξειδικευμένων εργαλείων τεχνητής νοημοσύνης έχουν αναστατώσει όχι μόνο την ακαδημαϊκή κοινότητα, αλλά και τη διανόηση, τον καλλιτεχνικό κόσμο, τους εργαζόμενους εν γένει, καθώς τα εργαλεία αυτά προαναγγέλλουν ριζικές αλλαγές σε πολλούς τομείς της οικονομίας και της οργάνωσης που θα κάνουν τις αντίστοιχες επιπτώσεις της λειτουργίας του διαδικτύου στην καθημερινότητά μας να μοιάζουν πρωτόγονες.
Η έκδοση του βιβλίου του Ολλανδού καθηγητή Marc J. de Vries «Φιλοσοφία της Τεχνολογίας για μη φιλοσόφους» από την Ελληνοεκδοτική σε μετάφραση Κώστα Θεολόγου και Δημήτρη Καρακούλα είναι κρίσιμη για την ελληνική παιδεία γιατί έρχεται να καλύψει ένα πεδίο δραματικά επίκαιρο και ταυτόχρονα κρίσιμο, αυτό της τεχνολογίας νέας γενιάς και της τεχνητής νοημοσύνης.
Οι αλλαγές είναι ραγδαίες με αποτέλεσμα να είναι αναγκαία όχι μόνο μια κριτική προσέγγιση της τεχνοεπιστήμης, όχι μόνο ένας στοχασμός πάνω στις κοινωνικές επιπτώσεις των τεχνικών εφαρμογών, αλλά κυρίως στην ηθική τους διάσταση και ως εκ τούτου στην εκπαίδευση των μηχανικών και των τεχνικών. Ο de Vries έγραψε αυτό το βιβλίο ακριβώς για να παρέμβει στα ερευνητικά προγράμματα επιστημονικής και τεχνολογικής εκπαίδευσης, μέσα από την αποσαφήνιση των εννοιών και των όρων και στην διάδραση τεχνολογίας-κοινωνίας.
Δεν είναι τυχαίο που την επιστημονική επιμέλεια του τόμου έκανε ο αναπληρωτής καθηγητής Ιστορίας της Φιλοσοφίας του Πολιτισμού στο ΕΜΠ και Διευθυντής του Τομέα Ανθρωπιστικών, Κοινωνικών Επιστημών και Δικαίου της Σχολής Εφαρμοσμένων Μαθηματικών και Φυσικών Επιστημών και εκδότης-διευθυντής της επιθεώρησης SIGNUM, Κώστας Θεολόγου, ο οποίος είναι και ο εισηγητής της φιλοσοφικής και της ηθικής διάστασης της τεχνολογίας στην πανεπιστημιακή μας πραγματικότητα, εγκαινιάζοντας το 2020 αυτή τη θεματική στο ΕΜΠ με την ημερίδα «Ζητήματα Επαγγελματικής Ηθικής του Μηχανικού».
Ο de Vries ορίζει τη φιλοσοφία ως το επιστημονικό γνωστικό αντικείμενο που επιδιώκει τον συστηματικό στοχασμό πάνω σε όλες τις πτυχές της πραγματικότητας και αναλύει εισαγωγικά την αναλυτική και την κριτική της λειτουργία, την οντολογία και τη μεθοδολογία της. Η φιλοσοφία της τεχνολογίας, κατ΄ αρχήν επιδιώκει να περιγράψει την ίδια την τεχνολογία και στην ουσία είναι ένας νέος κλάδος που διαφοροποιείται από τη Φιλοσοφία της Επιστήμης. Σε κάθε περίπτωση η φιλοσοφία της τεχνολογίας εννοιολογείται με τέσσερις τρόπους: ως αντικείμενα, ως γνώση, ως πράξη και ως βούληση. Θεωρεί ότι η εργασία του μπορεί να αποτελέσει πηγή έμπνευσης για τον καθορισμό του περιεχομένου του προγράμματος σπουδών, να βελτιώσει τη μέθοδο δόμησης των κατάλληλων πρακτικών διδασκαλίας και να παράσχει την ενδεδειγμένη εννοιολογική βάση για την ορθή κατανόηση της τεχνολογίας.
Η φιλοσοφία της τεχνολογίας, ιδιαίτερα η Επιστημολογία της Τεχνολογίας, έχει δείξει πως η τεχνολογική γνώση σχετίζεται με κρίσεις (judgments). Η κανονιστικότητα που υπάρχει στις θετικές επιστήμες δεν ισχύει στην τεχνολογία, όπως για παράδειγμα με τις ιδιότητες των υλικών και των λειτουργιών που πρέπει να εκπληρωθούν στο τεχνολογικό αντικείμενο, καθώς υπεισέρχεται ο παράγοντας κρίση και επιλογή.
Έτσι, ο de Vries καταθέτει μια συστηματική ανάλυση ορισμών για τα τεχνολογικά αντικείμενα ξεχωρίζοντας τα φυσικά αντικείμενα από τα εργαλεία και τα τεχνουργήματα, για να προσδιορίσει στη συνέχεια τις λειτουργίες και τις φυσικές ιδιότητές τους, επισημαίνοντας την διττή τους υπόσταση. Κι αυτή η διάκριση είναι σημαντική γιατί η σχέση μεταξύ φυσικής και λειτουργικής υπόστασης δεν είναι προκαθορισμένη κατά απόλυτη αντιστοιχία. Με αυτό τον τρόπο υποδεικνύει ότι η νοησιαρχική προσέγγιση μπορεί να λειτουργεί συμπληρωματικά με την εμπειρική της φιλοσοφίας της τεχνολογίας. Και αναφέρεται στους κύριους στοχαστές της, όπως ο Ντόιβεερντ που θεωρεί ότι υπάρχει αξία στην περιγραφή της φυσικής υπόστασης των τεχνημάτων, δηλαδή ανάμεσα στην υποκειμενική και αντικειμενική λειτουργία τους. Διερευνά επίσης διεξοδικά τα τεχνολογικά αντικείμενα ως συστήματα που συνεργάζονται, όπως την ανατροφοδότηση που αποτελεί θεμελιακό στοιχείο κάθε συστήματος.
Μετά από αυτές τις προσεγγίσεις, ο de Vries εισέρχεται στο ζήτημα της τεχνολογικής γνώσης περιγράφοντας διάφορες προσεγγίσεις για να καταλήξει σε έξι θεωρίες τεχνολογικών γνώσεων: 1) τις θεμελιώδεις έννοιες σχεδιασμού (αρχές λειτουργίας και κανονικές διαμορφώσεις), 2) τα κριτήρια και προδιαγραφές σχεδιασμού, 3) τα θεωρητικά εργαλεία (μαθηματικά, συλλογισμός, φυσικοί νόμοι), 4) τα ποσοτικά δεδομένα (περιγραφικά και ρυθμιστικά), 5) τις πρακτικές πτυχές και 6) τα όργανα σχεδίασης (διαδικαστικές γνώσεις). Στη συνέχεια προσεγγίζει διάφορες εκφάνσεις της τεχνολογικής γνώσης, όπως η νομική, η οικονομική, η ηθική, η αισθητική, η συμβολική κ.ά. Σε ενδιαφέροντα κεφάλαια εμβαθύνει στην Ηθική και την Αισθητική της Τεχνολογίας, καθώς και στην επανεννοιολόγηση της τεχνολογίας μέσω της εκπαίδευσης.
Ιδιαίτερο είναι το κεφάλαιο για τεχνολογικές έννοιες, οι οποίες διδάσκονται για να καθίσταται κατανοητός ο τρόπος που λειτουργούν τα τεχνουργήματα, όπως βελτιστοποίηση (optimazing), προδιαγραφή (specification), κύκλος ζωής του προϊόντος (product lifecyrcle), δομή (structure), πολυπλοκότητα (complexity), ή όριο συστήματος (system boundary). Το βιβλίο τελειώνει με ερωτήσεις και προτάσεις εργασιών.
Είναι προφανές ότι το βιβλίο αυτό δεν είναι χρήσιμο μόνο σε καθηγητές μηχανικής, ηλεκτρολογίας, υπολογιστών, αντοχής υλικών κ.ά. που εκπαιδεύουν τους αυριανούς ερευνητές και εφευρέτες, αλλά και στους κατ΄εξοχήν φιλόσοφους, στοχαστές ή δημοσιολόγους διότι σε αυτό θα βρουν πληθώρα ερεθισμάτων και τροφή για σκέψη. Είναι προφανές ότι πρόκειται για βιβλίο αναφοράς. Αξίζει να σημειωθεί ότι στην ίδια σειρά της «Ελληνοεκδοτικής» κυκλοφορεί και ο τόμος «Όψεις της Εφαρμοσμένης Επιστήμης και Τεχνολογίας- Διερευνώντας το αξιακό τοπίο της Τεχνοεπιστήμης» ένα συλλογικό έργο που περιλαμβάνει δεκαπέντε σχετικά δοκίμια.
(*) O Μάκης Ανδρονόπουλος είναι δημοσιογράφος, συγγραφέας
