Οι εβραίοι στην κατοχική Ελλάδα

Του Σπύρου Κακουριώτη.

Συγγραφέας: Steven Bowman

Μετάφραση: Ισαάκ Μπενμαγιόρ

Σελίδες: 192

Εκδόσεις: Κεντρικό Ισραηλιτικό Συμβούλιο Ελλάδος, 2012

Ένας από τους συνήθεις μύθους σχετικά με την εβραϊκή γενοκτονία αφορά την «ευκολία» με την οποία οι Εβραίοι παραδόθηκαν στη μοίρα τους ως «πρόβατα επί σφαγή», παθητικά, χωρίς αντίσταση…

Πέραν της ιστορικής ανακρίβειας (η αντίσταση του γκέτο της Βαρσοβίας αποτελεί μια από τις ηρωικότερες σελίδες του Β’ Παγκοσμίου πολέμου) και της παράβλεψης των συγκεκριμένων κάθε φορά συνθηκών μέσα στις οποίες έζησε και καταστράφηκε η κάθε εβραϊκή κοινότητα, κατά βάθος ο μύθος αυτός επιχειρεί να αποσείσει, στην καλύτερη περίπτωση, τις ευθύνες της πλειονότητας των συμπολιτών τους, που παρέμειναν αδιάφοροι παρατηρητές (όταν δεν υπήρξαν πρόθυμοι συνεργάτες) των φυλετικών μέτρων που άρχισαν να εφαρμόζουν οι Γερμανοί, τα οποία κορυφώθηκαν με τον βίαιο εκπατρισμό των Εβραίων και τη γενοκτονία.

Σήμερα πλέον, εβδομήντα χρόνια αφότου η πρώτη αμαξοστοιχία, ξεκίνησε από τη Θεσσαλονίκη με προορισμό το στρατόπεδο εξόντωσης Άουσβιτς-Μπίρκεναου, γνωρίζουμε ότι εκεί όπου οι τοπικές κοινωνίες αντιστάθηκαν (π.χ. Ζάκυνθος) ή κινητοποιήθηκαν (π.χ. Αθήνα), οι εβραίοι συμπολίτες μας μπόρεσαν να διασωθούν. Αντιθέτως, όπου αδιαφόρησαν και έσπευσαν να εκμεταλλευτούν το κενό, όπως στη Θεσσαλονίκη, εκεί οι κοινότητες εξολοθρεύτηκαν.

Ελάχιστα γνωστή όμως, καταγραμμένη μονάχα σε μερικές σκόρπιες μαρτυρίες, υπήρξε η συμμετοχή των ελλήνων εβραίων στην Αντίσταση, τόσο στα βουνά όσο και στις πόλεις. Αυτήν την παραγνωρισμένη πτυχή της ιστορίας της Κατοχής ξεδιπλώνει με τη συστηματική του μελέτη Jewish Resistance in Wartime Greece (2006) ο διεθνούς φήμης μελετητής του Ολοκαυτώματος στην Ελλάδα, καθηγητής Steven Bowman, έργο που μεταφράστηκε στα ελληνικά και εκδόθηκε πρόσφατα, με την ευκαιρία της συμπλήρωσης 70 χρόνων από την εκτόπιση της κοινότητας της Θεσσαλονίκης, από το Κεντρικό Ισραηλιτικό Συμβούλιο Ελλάδος, με τίτλο Η Αντίσταση των Εβραίων στην κατοχική Ελλάδα.

Στηριγμένος σε αρχειακή έρευνα, επισκόπηση των καταγραμμένων μαρτυριών, καθώς και σειρά προσωπικών συνεντεύξεων, ο συγγραφέας επιχειρεί μια πρώτη καταγραφή των Εβραίων εκείνων που εντάχθηκαν και πολέμησαν μέσα από τις γραμμές της Αντίστασης. Ο εντοπισμός τους δεν αποτελεί εύκολο στόχο, καθώς οι περισσότεροι δεν παρουσιάζονταν ως Εβραίοι και υπηρέτησαν στις διάφορες μάχιμες μονάδες με πολεμικά ψευδώνυμα, που τις περισσότερες φορές δεν πρόδιδαν την εβραϊκή τους καταγωγή (όπως, π.χ., ο «καπετάν Κρόνος» Λουί Κοέν). Ο συγγραφέας υπολογίζει σε χίλιους τους εβραίους μαχητές στις γραμμές του ΕΛΑΣ (όσοι συμμετείχαν στον ΕΔΕΣ μετριούνται στα δάχτυλα, παρατηρεί στον πρόλογό του ο John Iatrides).

Όμως η εβραϊκή συμμετοχή στην Αντίσταση δεν μπορεί να περιοριστεί μονάχα στους μάχιμους των βουνών. Ακόμα κι εκεί, πολλοί υπηρέτησαν ως διερμηνείς (καταγράφονται μερικοί στο βιβλιάριο μισθοδοσίας που τηρούσε ο Κρις Γούντχαουζ), τεχνικοί κ.ά. Όμως και από εκείνους που παρέμειναν στις πόλεις δεν ήταν λίγοι όσοι συμμετείχαν στις αστικές οργανώσεις αντίστασης, είτε μέσα από το ΕΑΜ είτε σε συνεργασία με τις βρετανικές υπηρεσίες με στόχο τη συλλογή πληροφοριών ή τη διενέργεια σαμποτάζ (αριθμός εβραίων αντιστασιακών εμφανίζεται στους καταλόγους της βρετανικής Force 133).

Τέλος, ένα ιδιαίτερο κεφάλαιο επιφυλάσσει ο Steven Bowman στον αξιωματικό του ελληνικού στρατού Ιωσήφ Βαρούχ και την εξέγερση του Ζoντερκομάντο στο Μπίρκεναου, τον Οκτώβριο του 1944, κατάλογο των θυμάτων της οποίας δημοσιεύει σε παράρτημα, ενώ η μελέτη ολοκληρώνεται με έναν «κατάλογο τιμής», με τα ονόματα όσων Εβραίων κατόρθωσε να τεκμηριώσει τη συμμετοχή τους στην ελληνική Αντίσταση.

Ο αμερικανός καθηγητής Steven Bowman διδάσκει Ιουδαϊκές Σπουδές στο Πανεπιστήμιο του Σινσινάτι και η ιστορία του ελληνικού εβραϊσμού, ιδιαίτερα δε του Ολοκαυτώματος, αποτελεί ένα από τα κύρια ερευνητικά του ενδιαφέροντα. Στο πλαίσιο αυτό έχει ασχοληθεί με την εβραϊκή παρουσία στο Βυζάντιο (The Jews of Byzantium, 1204-1453, 2000), καθώς και τη γενοκτονία των Εβραίων στη Θεσσαλονίκη (The Holocaust in Salonika: Eyewitness Accounts, 2002) και την υπόλοιπη Ελλάδα (The Agony of Greek Jews, 1940-1945, 2009). Η μελέτη Η αντίσταση των Εβραίων στην κατοχική Ελλάδα είναι το πρώτο έργο του που μεταφράζεται στα ελληνικά.

Σε ηλεκτρονική μορφή το βιβλίο διατίθεται δωρεάν από την ιστοσελίδα του ΚΙΣ:  http://www.kis.gr/files/BOWMAN%20teliko%202013.pdf