του Θόδωρου Σούμα
Το βιβλίο της Αγγέλας Καστρινάκη Μίλα, Πηνελόπη! (ΠΕΚ) είναι μια μελέτη 420 σελίδων περίπου, η οποία ασχολείται με τη χρήση της ομηρικής ηρωίδας κατά τα νεότερα χρόνια, σε μια ποικιλία γλωσσών και παραδόσεων. Στο επίκεντρο βρίσκεται η ελληνική παραγωγή, αλλά εξετάζονται και έργα από τον αγγλόγλωσσο χώρο, τον ισπανόγλωσσο, την Ιταλία, τη Γερμανία, τη Γαλλία, τη Βουλγαρία και από αλλού. Η μελέτη περιλαμβάνει έργα πεζά, ποιητικά, θεατρικά και λίγα κινηματογραφικά, ενώ ασχολείται επίσης με δοκίμια, φιλοσοφικά κείμενα και ορισμένες επιστημονικές μελέτες που αφορούν την ομηρική ηρωίδα. Η εξιστόρηση, περιλαμβάνοντας λίγα δείγματα από τις πρώτες δεκαετίες του 19ου αι., ξεκινά ουσιαστικά από τη σταδιακή αύξηση του ενδιαφέροντος για την ηρωίδα λίγο μετά τα μέσα του 19ου αιώνα και παρακoλουθεί την ολοένα διευρυνόμενη παρουσία της στη λογοτεχνία και στον στοχασμό γενικότερα. Στη δεκαετία 1880 κάνει ορμητική την είσοδό της στην ελληνική σκηνή με δύο θεατρικά έργα, ενώ από τη γενιά του 1880 τείνει να αναβαθμιστεί σε «ταίρι» για τον άνδρα. Γύρω στα 1900, ξεσπά διεθνώς το «σκάνδαλο Πηνελόπη», δηλαδή η υποψία ότι η δέσποινα της Ιθάκης φλερτάρει με τους μνηστήρες. Αμέσως μετά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο η υποψία γίνεται βεβαιότητα, οπότε η Πηνελόπη παρουσιάζεται ως ερωμένη κάποιων ή και όλων των μνηστήρων, με θέατρο του σκανδάλου πλέον το ίδιο της το κρεβάτι. Στην εικόνα αυτή αντιδρούν κάποιες γυναίκες, είτε αμυντικά (είναι άσπιλη), είτε επιθετικά (της αξίζει μια καλύτερη μοίρα). Ταυτόχρονα εμφανίζεται όμως και μια πιο φιλική προς την Πηνελόπη στάση εκ μέρους ορισμένων ανδρών, οι οποίοι της αναγνωρίζουν το δικαίωμα σε μια λιγότερο ασκητική ζωή κατά τα είκοσι χρόνια απουσίας του συζύγου. Από τη μεριά των γυναικών υπάρχει τώρα μια τάση επαναπροσδιορισμού του ρόλου της Πηνελόπης-συζύγου: «Δεν είμαι εγώ η Πηνελόπη της αρχαίας Ελλάδας», θα δηλώσει μια Βουλγάρα ποιήτρια. Μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο η παρουσία της Πηνελόπης υποχωρεί για ένα διάστημα, που αντιστοιχεί στην ύφεση του φεμινιστικού κινήματος, στον νέο εγκλεισμό των γυναικών στο σπίτι. Σημάδια ανάκαμψης θα παρουσιάσει στη δεκαετία του 1960, με αρκετή αμφιθυμία, ενώ η ορμητική της επανεμφάνιση θα γίνει στη δεκαετία του 1970, όταν ξεσπά το δεύτερο φεμινιστικό κύμα. Τότε η Πηνελόπη θα διεκδικήσει την αυτονομία της και κάποτε το «διαζύγιο» από τον άπιστο σύζυγο‧ με έμφαση θα διεκδικήσει και το δικαίωμά της στην καλλιτεχνική δραστηριότητα που συνήθως προκύπτει χάρη στη μοναξιά. Προς τα τέλη του 20ού αιώνα Πηνελόπη και Οδυσσέας τείνουν προς τη συμφιλίωση, αν και ορισμένες ανδροκρατικές θεωρήσεις ως προς τους ρόλους των δύο φύλων (ποιος είναι αυτός που μπορεί να «ταξιδέψει») φαίνεται να επιβιώνουν. Στον 21ο αιώνα η πιο χαρακτηριστική «προσθήκη» στο θέμα είναι η ανάδυση των θεραπαινίδων της Πηνελόπης, η νέα ευαισθησία προς τη γυναίκα των χαμηλότερων κοινωνικών στρωμάτων, κάτι που ενδεχομένως εμπνέεται και από το 3ο ή και το 4ο φεμινιστικό κύμα. Κατά τα άλλα, ο Οδυσσέας ολοένα και περισσότερο αναγνωρίζει την αξία της Πηνελόπης, ενώ δεν σοκάρεται πλέον από την ανάληψη της εξουσίας από εκείνην‧ οι αντρογυναίκες Πηνελόπες, οι οποίες με το που αποκτούσαν εξουσία γίνονταν πολύ δυσάρεστες και δεσποτικές, αποτελούν πια παρελθόν. Μια τάση των γυναικών στη δεύτερη δεκαετία του 21ου αιώνα είναι να σκέφτονται για λογαριασμό και των δύο φύλων, να γίνονται οι «σοφές φωνές» που φιλοσοφούν για το ανθρώπινο ον ανεξάρτητα από το φύλο του. Και η ιστορία, φυσικά, συνεχίζεται.
Το Μίλα, Πηνελόπη! αρέσει, γοητεύει, πείθει και μορφώνει καταρχάς γιατί είναι ένα έργο εκτεταμένο, και ευρύτατο, λεπτομερειακό, με δυο λόγια μνημειώδες, 420 σελίδων. Περιλαμβάνει πάμπολλες γνώσεις, κρίσεις, ενδιαφέρουσες πληροφορίες και απόψεις. Διακρίνεται για την ευρυμάθεια, τη μεγάλη καλλιέργεια, τη γνώση της ελληνικής και διεθνούς γραμματολογίας, της ιστορίας και της φιλοσοφικής και φεμινιστικής κοσμοθεώρησης της Αγγέλας Καστρινάκη, αλλά και άλλων στοχαστών των οποίων εκθέτει και επεξηγεί τη σκέψη τους.
Πρόκειται για τη στοχαστική μελέτη ενός κλασικού γυναικείου προσώπου, της Πηνελόπης, που είναι αρχέγονο πρότυπο μα και σύγχρονος, σημερινός χαρακτήρας, παράλληλα. Γυναίκα-σύμβολο μα και γυναίκα του τώρα.
Οι λογοτέχνες βρίσκουν στο αιώνιο πρόσωπο της Πηνελόπης τη γυναίκα που εγκαταλείφθηκε από τον άντρα της, μα που τρέφει όπως όλοι οι άνθρωποι ερωτικές ελπίδες και προσδοκίες, που στο μέλλον θα εκπληρωθούν και θα της προσφέρουν την ερωτική απόλαυση, με την επιστροφή του άντρα ή με το να γευτεί τους εραστές/μνηστήρες που τη φλερτάρουν.
Το γράψιμο είναι άμεσο, ρέον και άνετο, χαρακτηριστικά της συνολικής γραφής της Αγγέλας Καστρινάκη, ενίοτε λίγο χιουμοριστικό και ειρωνικό μάλιστα, προς τέρψιν του αναγνώστη.
Ο όγκος των πληροφοριών, των απόψεων των μνημονευόμενων συγγραφέων και των εκτιμήσεων της συγγραφέως που μας προσφέρει και μας προτείνει είναι πλήρως εντυπωσιακός και ο ρυθμός της επιμορφωτικής ενημέρωσης του αναγνώστη/τριας καταιγιστικός. Μια αρετή της Καστρινάκη είναι ο γλαφυρός και προσιτός τρόπος της να ερμηνεύει και να αποκωδικοποιεί τα σχετικά λογοτεχνικά έργα και τα εδάφιά τους που μας παρουσιάζει και ιδιαίτερα τα ποιήματα, αποδεικνύοντας και τι καλή καθηγήτρια, δασκάλα είναι. Το “Μίλα, Πηνελόπη!” είναι πληθωρικό και σαγηνευτικό, και φανερώνει τεράστια δουλειά και έρευνα, η συγγραφέας πρέπει να δούλεψε πάρα πολύ με τις λεπτομέρειες και τις πληροφορίες, επίπονα και υπομονετικά για καιρό, σαν εργατικό, δημιουργικό μυρμήγκι. Το βιβλίο προσφέρει τη γυναικεία ματιά και οπτική με τον πιο ενδιαφέροντα, ακόμη και συναρπαστικό, συχνά, τρόπο και τόνο.
Στο βιβλίο βρίσκουμε την κλασική πλέον ταύτιση της ύφανσης με τη γραφή, άρα η Πηνελόπη είναι ουσιαστικά καλλιτέχνης, ποιήτρια και η καλλιτεχνική θεματική της γυναικεία.
Το έργο της Α.Καστρινάκη νομίζω, συνοπτικά και πολύ συμπυκνωμένα, πως βασίζεται σε έναν δροσερό, σύνθετο, όμορφο, δραστικό και πετυχημένο συνδυασμό: α) της πρωτογενούς παραγωγής και αφήγησης πράξεων πολιτικών, ερωτικών & συγγραφικών· β) την μετουσίωση/εξιδανίκευση/μεταρσίωση (sublimation) ορισμένων εσωτερικών ψυχικών τάσεών της (π.χ. την τάση της μετ’εμποδίων επανένωσης με τον Πατέρα, καλόν ή κακό, υπό τη μετουσιωμένη, εξιδανικευμένη μορφή της ερωτικής σχέσης με δυνατούς ή εμπειρότερους ή μεγαλύτερους εραστές ή υποκατάστατα πατέρα, καθώς και υπό την μορφή της (επαν)εμφάνισής του στις μυθοπλασίες και στις μελέτες της Α.Κ., ως Οδυσσέα)· και γ) με μια ροπή προς απώθηση ορισμένων λιβιδινικών καταστάσεων (π.χ. του άγριου, σεξιστικού, βάρβαρου σεξουαλικού πόθου του Παύλου/Κ.Πολίτη στο “Λεμονοδάσος”, να διακορεύσει παρθένες στο κείμενό της “Αναζητώντας το χρυσόμαλλο δέρας: ένα ταξίδι στους μύθους και στα σύμβολα του Λεμονοδάσους”· ή την απώθηση του προσώπου του Πατέρα από το έργο της, που όμως ξαναμπαίνει απ’ το παράθυρο π.χ. ως παππούς στο “Η λογοτεχνία, μια σκανταλιά, μια διαφυγή ελευθερίας”, ως Οδυσσέας, ως Φουρτούνης/Μαρωνίτης, κ.α.) Συνδυάζει, ενίοτε υποσυνείδητα, αυτές τις τρεις τάσεις της συγγραφής έργων της με κομψότητα, γεμάτη ουσία, ορμές, ζωμούς της ζωής, χάρη, ειρωνεία, πόθο και συγκρατημένο πάθος, μέθεξη στα κοινά, στην πολιτική και στο κοινωνικό γίγνεσθαι, βιβλιοφιλία & φιλολογικές αναφορές (διακειμενικότητα), τόσο στα λογοτεχνικά έργα της όσο και στα δοκιμιακά, που βλέπουμε πως δεν διαφοροποιούνται πολύ στιλιστικά, μα βασίζονται στην αμεσότητα, στη λιτότητα, στους συνειρμούς και στην ευφυΐα, καθώς και στην αποφυγή της εκζήτησης.
Η μεγάλη μελέτη Μίλα, Πηνελόπη! μετά την εισαγωγή της, περιλαμβάνει, σύμφωνα με την ιστορική εξέλιξη των λογοτεχνικών και φιλολογικών προσεγγίσεων του χαρακτήρα της Πηνελόπης στη δυτική λογοτεχνία κατά τον 19ο και 20ο αιώνα, τα κεφάλαια που ακολουθούν:
Από την απουσία στην παρουσία. Σε αυτό το κεφάλαιο η Αγγέλα Καστρινάκη γράφει περί Π.Δ.Ζάνου, περί Κλέωνος Ραγκαβή, Ιωάννου Πολέμη και Παλαμά, και περί Κλεαρέτης Δίπλα.
Το σκάνδαλο.
Σε αυτό το κεφάλαιο γράφει για όσα διαδραματίζονται στη λογοτεχνία στο γύρισμα του 19ου προς τον 20ό αιώνα και αναφέρεται στος συγγραφείς Σάμουελ Μπάτλερ, Γκαμπριέλε Ντ’ Αννούντσιο, Γεράρδο Χάουπτμαν, Πλάτωνα Ροδοκανάκη, Ν.Καζαντζάκη, τον Γάλλο Ζυλ Λεμαίτρ, τη Γαλάτεια Καζαντζάκη και την κορυφαία ποιήτρια του μοντερνισμού Χίλντας Ντούλιτλ.
Η Α.Καστρινάκη έχει γράψει πολλά σχετικά με τη σύνδεση του Ν.Καζαντζάκη με μια μισογύνικη οπτική, επειδή στα έργα του δίνει στη γυναίκα κατώτερη θέση(1).
Ο μεσοπόλεμος και οι αμφιθυμίες του
Στο υποκεφάλαιο “Η εργαζόμενη γυναίκα και ο «εξανθρωπισμός» της Πηνελόπης” βρίσκουμε τον φίλο των γυναικών, σοσιαλιστή Δημήτρη Γληνό. Κατόπιν η Καστρινάκη εκθέτει το υποτιθέμενο πρόβλημα του λεγόμενου «εξανδρισμού» των γυναικών, υποτίθεται από την αναιδή κι υπερβολική, φεμινιστική φόρα που πήραν. Μας παρουσιάζει τον Βάρναλη. Τον μεγάλο Ιρλανδό συγγραφέα Τζέιμς Τζόυς στον “Οδυσσέα” του, όπου η παντρεμένη ηρωίδα του Μόλλυ (σύγχρονη Πηνελόπη) τη βγάζει στο κρεβάτι περιμένοντας τον εραστή. Η Α.Καστρινάκη γράφει “Όταν (η Μόλλυ) αναφέρεται στα σεξουαλικά ζητήματα, μιλά ή μάλλον σκέφτεται εντελώς ξεδιάντροπα. Τι σημαίνει όμως «ξεδιάντροπα»; Μήπως χωρίς τη συμβατική ντροπή; Κάποιοι, αλήθεια, θεωρούν απελευθερωτικό να λέγονται όλα όπως λέγονται…” (όταν το επιτάσσει η περίσταση, το έργο, η γραφή ή η έκφραση κι η επικοινωνία, είναι σωστό). Η συγγραφέας μας παρουσιάζει και τον σκαμπρόζο, σκανδαλώδη και τολμηρό Έλληνα με το γαλλικό προσωπείο Nicolas Ségur (είναι ο Έλληνας Νικόλαος Επισκοπόπουλος).
Την εμπνευσμένη Αμερικανίδα Ντόροθυ Πάρκερ (1893-1967) και τη φεμινίστρια και αμφισεξουαλική Έντνα Σαιντ Βίνσεντ Μιλλέυ (1892-1950). Την ποιήτρια Δώρα Μοάτσου (1895-1979), σύζυγο του δηλωμένου αριστερού ποιητή, Κ.Βάρναλη, τη Βουλγάρα Ελισαβέτα Μπαγκριάνα και τον λογοτέχνη Κώστα Σούκα. Η ποιήτρια Ντόροθυ Πάρκερ, “φεμινίστρια αριστερών αποχρώσεων, το «κακό κορίτσι» των αμερικανικών γραμμάτων, θα γράψει κι εκείνη το 1928 μια «Πηνελόπη», αλλά μια Πηνελόπη διαφορετική. Η Πάρκερ δεν φαίνεται να απαντά σε ανδρικό ερέθισμα ούτε ασχολείται με το θέμα της πίστης και της απιστίας. Την απασχολεί η στατική κατάσταση των γυναικών, η βαρετή ρουτίνα της καθημερινότητας και των οικιακών εργασιών μιας αστής δέσποινας, μας λέει η Καστρινάκη.
Στο ιδιαίτερα ενδιαφέρον υποκεφάλαιο “Θεμέλιο του γάμου είναι η απιστία” της ενότητας, του κεφαλαίου “Ο μεσοπόλεμος και οι αμφιθυμίες του”, η Α.Καστρινάκη μας μιλά ενδελεχώς για το αξιοπρόσεκτο μυθιστόρημα “Γέννηση της Οδύσσειας”, γραμμένο το 1925, του Ζαν Ζιονό. Το έργο “κάνει μεγάλα βήματα όχι μόνο προς την ισότητα αλλά και προς την κατανόηση ορισμένων (όχι των υψηλότερων, αλήθεια) πλευρών του ανθρώπου”, γράφει η Αγγέλα Καστρινάκη.
Στον μεταπολεμικό κόσμο.
Εδώ αναφέρεται το βιβλίο της Τασούλας Βερβενιώτη “Η γυναίκα της Αντίστασης”· τα κείμενα της ίδιας της συγγραφέως Α.Καστρινάκη, “Η λογοτεχνία στην ταραγμένη δεκαετία 1940-1950: «Γυναίκες συγγραφείς 1940-1950: το ταξίδι της ελευθερίας»” και “Η λογοτεχνία στην ταραγμένη δεκαετία 1940-1950”· το βιβλίο της Μάρως Παντελίδου-Μαλούτα “Μισός αιώνας γυναικείας ψήφου, μισός αιώνας γυναίκες στη Βουλή”.
Η Α.Καστρινάκη ασχολείται επιπλέον με τον Κώστα Ουράνη για τη σύλληψη του ταξιδιού, καθώς επίσης με τους Νίκου Γαβριήλ Πεντζίκη και Έυβιντ Γιούνσον. Η Καστρινάκη γράφει μεταξύ άλλων για το μεταπολεμικό έργο “Επιστροφή στην Ιθάκη” του Σουηδού Έυβιντ Γιούνσον. Σημειώνει ότι μια περιγραφή της Πηνελόπης γυμνής στο τέλος του έργου, όπου γίνεται λόγος για τον «πισινό» της, ρίχνει ίσως μια σεξιστική σκιά (εγώ θα έλεγα σεξουαλική ή “σεξική”) στην ενδιαφέρουσα ηρωίδα μας, όμως δεν είναι βέβαια καθόλου σίγουρο πως κάθε γραπτή αναφορά, σε πεζογραφικό έργο, στον πισινό μιας γυναίκας, αποκτά σεξιστική χροιά, και δεν αποτελεί ενδεχομένως απλή αναφορά στη σωματική, γυναικεία φυσιολογία για αφηγηματικούς και δραματουργικούς λόγους, ή κυρίως ερωτικό έπαινο στη γυναικεία ωραιότητα και ακτινοβολία του ερωτισμού της, ματιά που δεν θα έπρεπε καθόλου να χρωματίσουμε αρνητικά.
Προεόρτια (της φεμινιστικής σύλληψης κι αντίληψης).
Σε αυτό το κεφάλαιο, αυτή την ενότητα, εξηγείται στον αναγνώστη πως ο μεγάλος, Έλληνας ομηριστής Δ.Ν.Μαρωνίτης θεωρεί πως Πηνελόπη και Οδυσσέας τείνουν να ταυτιστούν στο ψ 231-240. Η Α.Κ. σχολιάζει κριτικά και το σχετικά “συγκρατημένο” ιδεολογικά και λίγο συμβατικό στιχουργικά, τραγούδι «Penélope» που έγραψε ο Χουάν Μανουέλ Σερράτ και μ’ αυτό πήρε το πρώτο βραβείο στο φεστιβάλ τραγουδιού του Ρίο ντε Τζανέιρο.
Στο κεφάλαιο “Προεόρτια”, η Α.Καστρινάκη αναφέρεται στον κορυφαίο Αμερικανό μοντερνιστή Ουώλλας Στήβενς σχετικά με τους ομηρικούς ήρωές του στο ποίημα του 1954, “Ο κόσμος ως στοχασμός”.
Η Καστρινάκη αναφέρεται ακόμη στο σχετικό ποίημα της λογοτέχνιδος Αλεξάνδρας Πλακωτάρη που δίνει άλλη, νέα διάσταση στην Πηνελόπη στο ομώνυμο ποίημά της· σε ένα σχετικό θεματικά, ενδιαφέρον διήγημα της Κωστούλας Μητροπούλου· στο θεατρικό έργο “Το μυστικό κρεβάτι” της Μαργαρίτας Λυμπεράκη, που κι αυτό αναλύεται ωραία. Στη Λιλή Ζωγράφου που απομυθοποιεί τους ρόλους της Πηνελόπης, του Οδυσσέα και της Ελένης από φεμινιστική και μητριαρχική σκοπιά, Ζωγράφου η οποία έγραψε τη “Συβαρίτισσα” και αργότερα το “Από τη Μήδεια στη Σταχτοπούτα. Η ιστορία του φαλλού”. Στην Ισπανίδα ποιήτρια Φρανθίσκα Αγκίρρε, επηρεασμένη από τον Καβάφη, που η Α.Καστρινάκη αναλύει εμπνευσμένα. Στο όλο γυναικείες και φεμινιστικές ανησυχίες κι αναζητήσεις, διάσημο μυθιστόρημα της Ιταλίδας Οριάνα Φαλάτσι, το “Penelope alla guerra” (“Η Πηνελόπη στον πόλεμο”), του 1962, με ηρωίδα μια αγωνίστρια Ιταλίδα γυναίκα· και στο βιβλίο της “Il sesso inutile. Viaggio intorno alla donna” (“Το άχρηστο φύλο. Ταξίδι γύρω από τη γυναίκα”) του 1961 .
Γράφτηκαν, επίσης, ορισμένες μελέτες που προάγουν τη φιλική προς τις γυναίκες, ιδεολογική σύλληψη της μητριαρχίας. Ο Παναγής Λεκατσάς έγραψε το σύντομο, σχετικό δοκίμιό του “Φαιακία. Μητριαρχικά στοιχεία και μυητικές αφετηρίες της Οδύσσειας” και το δοκιμιακό έργο του “Η Μητριαρχία και η σύγκρουσή της με την ελληνική Πατριαρχία”, έργα του που ενισχύουν και υπογραμμίζουν τον ρόλο της γυναίκας. Ο μαρξιστής Φρίντριχ Ένγκελς υποστήριξε αυτή την ιδέα στο κλασικό μαρξιστικό έργο “Η καταγωγή της οικογένειας, της ατομικής ιδιοκτησίας και του κράτους”, του 1884. Ο Ernest Borneman ανέπτυξε την ιδέα αυτή στη μελέτη επτακοσίων σελίδων “Η Πατριαρχία. Η προέλευση και το μέλλον του κοινωνικού μας συστήματος”, που έγραψε το 1875. Ο ανθρωπολόγος, φιλόσοφος κι εθνολόγος Λέβι-Στρως και η φεμινίστρια συγγραφέας και φιλόσοφος Σιμόν ντε Μποβουάρ αμφισβήτησαν πως η μητριαρχία απετέλεσε, παλαιότερα, μια υπαρκτή πραγματικότητα.
Η Πηνελόπη φεμινίστρια
Η Α.Καστρινάκη αναφέρεται στη Σιμόν ντε Μπωβουάρ Η συγγραφέας αναλύει συνοπτικά το κλασικό έργο της “Το δεύτερο φύλο”. Γράφει ακόμη για την Αμερικανίδα, στρατευμένη φεμινίστρια ποιήτρια Κάθα Πόλλιτ· την Αμερικανίδα ποιήτρια Μάρθα Κόλλινς (γενν. 1940) με το απίθανο ποίημά της «Γυρισμός». Αναφέρεται, επίσης, στην Κάρολυν Χάιλμπρουν, Αμερικανίδα δοκιμιογράφο, καθηγήτρια αγγλικής φιλολογίας και μυθιστοριογράφο, την Ιταλίδα φιλόσοφο (γενν. 1947), καθηγήτρια Αντριάνα Καβαρέρο και την καλή ποιήτρια Γκέιλ Χολστ-Ουώρχαφτ.
Είναι γοητευτικά όσα η Καστρινάκη έγραψε για την Αυστραλιανή ποιήτρια Γκέιλ Χολστ-Ουώρχαφτ και τα καλά ποιήματά της, με τον γερο-χίπυ που φιλά τη γυναίκα στη ζούλα στο γόνατο σκύβοντας κρυφά (έχουμε χάσει την τόλμη και τον ερωτισμό μας, όλο γράφουμε και μιλάμε και γράφουμε και λίγη απτική επαφή). Όμως η Αγγέλα Καστρινάκη τα είπε καλά, λογικά και σταράτα στις φοιτήτριές της που διαμαρτυρήθηκαν για τον έπαινο προς το φιλί του γερο-χίπυ. Μα γιατί οι φοιτήτριές της προσεβλήθηκαν από μια χαριτωμένη και τολμηρή, κρυφή χειρονομία απότισης έρωτα; Εξαιτίας της διαφοροποίησης του ποιήματος από τους πουριτανικούς κανόνες της πολιτικής και ηθικής ορθότητας. Δεν νομίζω πως η τυπική προσκόλληση στην φεμινιστική πολιτική ορθότητα κάνει καλό σε κάποιον, στις γυναίκες ειδικότερα, τις οποίες ενδεχομένως κάνει συντηρητικότερες, κουμπωμένες και μαζεμένες…
Το θεωρητικό βιβλίο που αφιερώνεται εξ ολοκλήρου στην Πηνελόπη ως ηρωίδα και χαρακτήρα και στη μοίρα της ανά τους αιώνες, είναι το “Πηνελόπη. Παράδοση και μύθος” της Μαρί-Μαντλέν Μακτού. Η Α.Καστρινάκη γράφει επίσης: “Ένα δοκίμιο του 1985 που έπαιξε σημαντικό ρόλο στην ιστορία της σύγχρονης Πηνελόπης, τουλάχιστον στον αγγλόφωνο χώρο (η ελληνίστρια Ήντιθ Χωλλ το χαρακτηρίζει «κείμενο-ορόσημο»), ήταν το «Τι ξήλωνε η Πηνελόπη;» της Κάρολυν Χάιλμπρουν, Αμερικανίδας καθηγήτριας αγγλικής φιλολογίας και μυθιστοριογράφου”.
Η Α.Καστρινάκη μας εξηγεί πως έχει πια εμφανιστεί “από τη μία ο “φεμινισμός της διαφοράς”, που αρχίζει να θέτει τις δικές του πινελιές στον προβληματισμό των γυναικών, ανασημασιοδοτώντας τις παραδοσιακές γυναικείες δραστηριότητες, από την άλλη η εντατική φεμινιστική επανερμηνεία των αρχαίων μύθων”, κάτι επίσης σημαντικό για όλη αυτή τη θεματική και προβληματική.
Η συγγραφέας αναπτύσσει μεστές ιδέες για την Πηνελόπη-καλλιτέχνιδα, σε ξεχωριστή ενότητα, σε ξεχωριστό κεφάλαιο. Για την Αγγελάκη-Ρουκ και τα σημαντικά ποιήματά της, μαχητική και άξια, ποιητική προσωπικότητα, που έβρισκε το κουράγιο και το θάρρος για σκέψη, δημιουργία και έρωτα. Παρουσιάζει τη σκέψη άλλων αναλυτών για τα εκφραστικά ποιήματα της Αγγελάκη-Ρουκ. Μιλά προσωπικά μέσω του δικού της σχολίου και προσθέτει: “Γενικά, στα έργα που έχουν ως ήρωες καλλιτέχνες προς τα τέλη του 20ού αιώνα, μπορούμε να διακρίνουμε κάποια διαφοροποίηση ανάμεσα στους άνδρες και στις γυναίκες συγγραφείς που καταπιάνονται με το θέμα: στο δίλημμα τέχνη ή ζωή, οι γυναίκες κλίνουν μάλλον προς τη μεριά της τέχνης, ενώ οι άντρες τείνουν προς μια πιο καθαρή πλειοδοσία υπέρ της ζωής. Πράγματι, οι γυναίκες, οι οποίες έχουν να αγωνιστούν ακόμα για την κατάκτηση και την αναγνώριση της καλλιτεχνικής τους ιδιότητας, δεν είναι εντέλει παράδοξο που δείχνουν μεγαλύτερη εκτίμηση προς την αξία της τέχνης.”(2)
Η Αντριάνα Καβαρέρο έγραψε το “Nonostante Platone”, και κατά την Α.Καστρινάκη: “Η Καβαρέρο αντιστρέφει τον Πλάτωνα: καλά σκέπτεται όποιος και όποια αέναα συνδέει την ψυχή με το σώμα, εκείνος ή εκείνη που δεν ζει στραμμένος/η προς τον θάνατο σε έναν δυϊστικό κόσμο απαξίωσης του σώματος και της ζωής”. Η Αγγέλα Καστρινάκη εντοπίζει και άλλες ενδιαφέρουσες λογοτέχνιδες που έγραψαν για την Πηνελόπη. Την Αμερικανίδα ποιήτρια Λίντα Πάσταν και την Κάρολ Ανν Ντάφυ, Βρετανίδα ποιήτρια, γεννημένη το 1955. Επιπλέον η Κατερίνα Αγγελάκη-Ρουκ, έγραψε νέο ποίημά της, είκοσι χρόνια μετά την πρώτη της κατάθεση για την Πηνελόπη, πρόκειται για το ενδιαφέρον «Η άλλη Πηνελόπη» (1996).
Συμφιλιώσεις
Σε αυτό το κεφάλαιο η Καστρινάκη καταπιάνεται με την Ίνγκε Μέρκελ. Η Α.Καστρινάκη παρατηρεί σχετικά με τη Ι.Μέρκελ: “Ο «συνηθισμένος γάμος» λοιπόν στα τέλη του 20ού αιώνα είναι μια δύσκολη υπόθεση, που ωστόσο φαίνεται να αξίζει τον κόπο”. Γράφει και για τον γνωστό Τάσο Ρούσο και τον “Οδυσσέα” του, για τον Ντέρεκ Ουώλκοτ, τον μιγά συγγραφέα από την Καραϊβική, που πήρε το 1992 το βραβείο Νομπέλ για το έμμετρο μυθιστόρημα “Όμηρος” (1990)· για τη φεμινίστρια συγγραφέα και δημοσιογράφο Άννα Δαμιανίδη, και τέλος για τη θεωρητικό Έντιθ Χωλλ.
Η Α.Καστρινάκη αναπτύσσει πολλές σκέψεις της για τη Γαλλίδα, φεμινίστρια και στοχαστή Αννί Λεκλέρ, η οποία υιοθετεί έναν φεμινισμό της διαφοράς, χωρίς εχθροπάθειες και αντεγκλήσεις, γιατί δίνει έμφαση στο ναι στη ζωή, στο ναι στις ιδιομορφίες και στις ιδιότητες των γυναικών, από τη μητρότητα και την απόλαυση ως την έφεση προς την ειρήνη και τη γαλήνη, την κατάφαση προς τους ανθρώπους, τον κόσμο και τα θετικά τους. Η Α.Δαμιανίδη γράφει για το δοκιμιακό, εξομολογητικό έργο της “Parole de Femme” (Λόγος γυναίκας): “Η Λεκλέρ, την εποχή που πια οι κατακτήσεις έχουν προχωρήσει στο δυτικό κόσμο, αναδείκνυε και υμνούσε τις γυναικείες αξίες, ιδιότητες και αποκλειστικότητες. Με πρώτη τη μητρότητα…” Για το μυθιστόρημα της Λεκλέρ “Εσύ, Πηνελόπη”, το οποίο είναι ολόκληρο γραμμένο σε δεύτερο πρόσωπο, που είναι μια αφηγηματική φωνή, προερχόμενη από γυναίκα, η οποία απευθύνεται στην Πηνελόπη, και παρουσιάζει το θετικό κι ωραίο όραμα της μελλοντικής προσέγγισης των φύλων, η Αγγέλα Καστρινάκη γράφει : “Στον ορίζοντα της ιστορίας λοιπόν διαφαίνεται μια διπλή επανόρθωση: Από τη μεριά των ανδρών, η κατάθεση των αρμάτων, η άρνηση της βίας, η εσωτερική και εξωτερική ειρήνευση, το «ρίζωμα». Από τη μεριά των γυναικών, η απόρριψη της κουλτούρας της απόκρυψης, η κατάκτηση της ικανότητας για δημόσια έκφραση. Αυτή είναι η «Ιθάκη» στην οποία κάποτε θα φτάσουν μαζί και τα δύο φύλα. Αλλά για να φτάσουν ως εκεί υπάρχει μια προϋπόθεση: γυναίκες και άντρες θα πρέπει πρώτα να έχουν μάθει να κλαίνε από κοινού…”
Η Ελένη τοποθετείται από την Καστρινάκη δίπλα στην Πηνελόπη, σύμφωνα με τον τίτλο του υποκεφαλαίου του βιβλίου της, “Ελένη ή Πηνελόπη; Και τις δύο!”
“Ταξιδιώτισσα”
Στο κεφάλαιο “Ταξιδιώτισσα”, η Α.Καστρινάκη αναζητά τι σηματοδοτεί η ανάληψη του ενεργού ρόλου της ταξιδιώτισσας από τη γυναίκα; Γράφει πολύ εύστοχα: “…Η μεταμόρφωση αυτή συνιστά, αλήθεια, μια ανατροπή πολύ μεγάλη, σχεδόν ανυπόφορη για τον μύθο. Αν η Πηνελόπη μεταβληθεί σε ταξιδιώτισσα, τι θα μείνει από την ηρωίδα μας; Αν απολέσει όλα τα παραδοσιακά χαρακτηριστικά της (και ένα από τα βασικότερα είναι η ακινησία/σταθερότητα), ποιος ο λόγος να χρησιμοποιείται το όνομά της; Πώς θα μεταμορφωθεί η Πηνελόπη σε ταξιδιώτισσα κόντρα σε όλες τις ενδείξεις και τις παραδόσεις; Η απάντηση είναι αυτή ακριβώς: ενάντια. Το νόημα θα προκύψει από την αντιστροφή των ρόλων στο ζευγάρι: ο ρόλος του Οδυσσέα γίνεται τώρα ρόλος της Πηνελόπης, με αντίστοιχη «προσαρμογή» του Οδυσσέα στον ρόλο της Πηνελόπης. Η Πηνελόπη θα ταξιδεύει, ενώ ο Οδυσσέας θα είναι πάντα ακινητοποιημένος…” Η Α.Καστρινάκη σημειώνει πως θα προκύψει σαν συνέπεια η ενδιαφέρουσα και σημαίνουσα αντιστροφή των ρόλων άντρα/γυναίκας.
Στην αρχή του κεφαλαίου αναφέρετει τον Ρ.Μπαρτ, ο οποίος παραδόξως δεν αποδομεί το σχήμα γυναίκα-στάση, άνδρας-κίνηση. Το ενδιαφέρον μας συγκεντρώνουν τα λογοτεχνικά δείγματα της γυναικείας μετακίνησης και ταξιδιού που η Α.Καστρινάκη επισημαίνει στον ποιητή Γιώργο Χουλιάρα (“Ο Οδυσσέας στο σπίτι”), στον Αχιλλέα Κυριακίδη («Διεστραμμένες ιστορίες, ι΄» [1988], Μουσική και άλλα πεζά [1973-1995]), στην ποιήτρια Χουάνα Ρόσα Πίτα (“Τα ταξίδια της Πηνελόπης”) , στην Ιταλίδα Λα Σπίνα, στην Ντάγκμαρ Νικ, στην Βικτωρία Θεοδώρου, στον Β.Πεσματζόγλου και στην ίδια τη συγγραφέα αυτού του μεγάλου κι αξιοσημείωτου δοκιμίου, την Αγγέλα Καστρινάκη(3).
Στο κεφάλαιο “Στον 21ο αιώνα”, η Καστρινάκη μας μιλά για τη στα γαλλικά γραμμένη μελέτη “Το τραγούδι της Πηνελόπης. Η ποιητική της γυναικείας ύφανσης στην Οδύσσεια”, της Ιωάννας Παπαδοπούλου-Belmehdi. Και κυρίως για τη Μπάρμπαρα Κλέυτον με το έργο της “A Penelopean Poetics”, 2004, που κάνει βαθιές αισθητικές κι ιδεολογικές παρατηρήσεις κι αναλύσεις για το επίμαχο θέμα, παρά τις θεωρητικές και εφαρμοστικές αντιφάσεις της, όπως σημειώνει η Α.Καστρινάκη, που γράφει για το έργο της: “… η ύφανση το πρωί και η διάλυση του ιστού τη νύχτα αντιστοιχούν στην κυκλική αναπαραγωγική ικανότητα του γυναικείου σώματος, όπως και στον ετήσιο κύκλο της φύσης. Ο ιστός είναι μια αφήγηση της «διαφοράς», μια επιβεβαίωση της ετερότητας, και χάρη στον μη λεκτικό χαρακτήρα του συνιστά αντίδραση στην πατριαρχική εξουσία. Η έμφυλη ποιητική της Πηνελόπης εξυμνεί τη διαδικασία (έναντι του αποτελέσματος), την πολλαπλότητα και την αμφισημία, και αντιστέκεται στον «φαλλογοκεντρικό» λόγο(4), υπονομεύοντας τα σταθερά και τακτοποιημένα νοήματα που αυτός εκπέμπει…”
Η συγγραφέας διερευνά τη σημαντική κι άνιση Μάργκαρετ Άτγουντ. Η Α.Καστρινάκη γράφει για τις σύγχρονες Ελληνίδες ποιήτριες: “Ορισμένες γυναίκες ποιήτριες, στην Ελλάδα τουλάχιστον, τείνουν ακόμα ή τείνουν εκ νέου, όπως είπαμε, να προβάλλουν την πληγωμένη πλευρά της ηρωίδας πολύ περισσότερο από όσο την αυτόνομη, την αυτοδύναμη, τη διεκδικητική. Μα μήπως άραγε έχουν λείψει τα προβλήματα στον 21ο αιώνα;” Αναφέρει, λοιπόν, σχετικά και τις σχολιάζει, τις ποιήτριες Λένα Παππά, Χλόη Κουτσουμπέλη, Γεωργία Κολοβελώνη, Δώρα Κασκάλη, Ολυμπία Τσικαρδάνη, Νεκταρία Μενδρινού και Ιουλίτα Ηλιοπούλου. Στην αμφίθυμη σκέψη για την απώλεια των μύθων, εντάσσει την ποιήτρια και καθηγήτρια θεωρίας της λογοτεχνίας, Ζωή Σαμαρά. Ακούγονται και εγγράφονται αρκετές γυναικείες φωνές δυναμικής διεκδίκησης, η Α.Καστρινάκη αναφέρει, εκτός άλλων, τις ποιήτριες Όλγα Παπακώστα και Σοφία Κολοτούρου.
H ποιήτρια Φοίβη Γιαννίση θίγει κατά την Α.Καστρινάκη “το πρόβλημα της απόρριψης στον έρωτα, αίφνης, θα υπάρχει πάντα, όσο οι άνθρωποι ζουν και σμίγουν… Η ισότητα των φύλων… δεν έλυσε ούτε θα λύσει το πρόβλημα της αμοιβαιότητας στον έρωτα”.
Η ποιήτρια Λιλή Ντίνα και η φιλόσοφος και στοχαστής Μπαρμπαρά Κασσέν μας οδηγούν προς μια σύγκλιση του γυναικείου με το αντρικό πρόσωπο, στη σύνεση και σε ένα είδος σοφίας μα και ομοφροσύνης κι ομόνοιας των δύο διαφορετικών φύλων. Η Α.Καστρινάκη το ονομάζει “…μια ενδιαφέρουσα προσπάθεια να συναιρεθούν φιλοσοφικά η κίνηση και η στάση, το ταξίδι και το ρίζωμα, ο άντρας και η γυναίκα – σε μια ποιητική της ομοφροσύνης και της αμοιβαιότητας.”
Ένα άλλο ζήτημα που αναδεικνύει η Καστρινάκη είναι η ανάδυση της θεματικής/αφηγηματικής εστίασης στις θεραπαινίδες, ως νέο ιστορικοκοινωνικό θέμα και νέα οπτική σε αναφορά προς το γυναικείο φύλο. Γίνεται, λοιπόν, αναφορά στην Γκέιλ Χολστ-Ουώρχαφτ και τα σημαντικά σχετικά ποιήματά της, κυρίως το «Σουβενίρ». Στην πασίγνωστη και σημαντική, έτσι ή αλλιώς, Καναδέζα Μάργκαρετ Άτγουντ και στο μυθιστόρημά της “Πηνελοπιάδα” (δίπλα στα ενδιαφέροντα στοιχεία του έργου, κριτικάρεται η ετερογένεια και η αντιφατικότητά του ) και στο πολυσυζητημένο, εμβληματικό μυθιστόρημά της “Ιστορία της πορφυρής δούλης” (1985). Η Α.Καστρινάκη γράφει σχετικά πως “Η ανάδυση των θεραπαινίδων σχετίζεται βέβαια με μια νέα κοινωνική ευαισθησία, η οποία φέρνει στο επίκεντρο τον έσχατο και πιο αποσιωπημένο εργαζόμενο, που δεν είναι άλλος από την υπηρέτρια, την αφανή εργαζόμενη στον ιδιωτικό χώρο, την άλλοτε ονομαζόμενη «δούλα» και τώρα «οικιακή βοηθό»”.
Αξίζει την προσοχή και το ότι στέκεται στα κείμενα ανδρών, “Άντρες στον 21ο αιώνα”. Στον προκλητικό, αισθαντικό και τολμηρό Γ.Γιατρομανωλάκη, στον αμφισβητία Σπ.Συρόπουλο, και στον ποιητή και αρθρογράφο Π.Μπουκάλα, που οργίζεται με τον Οδυσσέα, και όπως τον ερμηνεύει η συγγραφέας, θεωρείται από τον Μπουκάλα “ στυγνός δολοπλόκος της πολιτικής και της οικονομίας”. Στον Σουηδό Βίλλυ Σύρκλουντ, στον Ισπανό Χουάν Μανουέλ Γόμεθ Τιράδο, κλασικό φιλόλογος και ποιητή. Στους Έλληνες Δημ.Μίγγα, στον εμποτισμένο στη βιαιότητα ποιητή Στάθη Κουτσούνη, στον Κώστα Ακρίβο, στον συμπαθέστατο, εμπνευσμένο ποιητή Κώστα Σοφιανό, στον Δημήτρη Καλοκύρη, κ.α., που μας προσφέρουν μια διαφορετική εκδοχή και οπτική των σχετικών ζητημάτων.
Το βιβλίο προσφέρει τη γυναικεία και φεμινιστική ματιά και οπτική πάνω στον διαχρονικό χαρακτήρα της Πηνελόπης με τον πιο νοήμονα και περιπαθή τρόπο. Αγαπούμε και προτιμούμε λοιπόν κατά πολύ τις εκδοχές της Πηνελόπης που είναι δυναμικές, απελευθερωμένες και ενεργά δημιουργικές γυναίκες(5).
Διαβάζοντας το βιβλίο της Α.Καστρινάκη εν μέρει ταυτίστηκα με την Πηνελόπη. Υπάρχουν στον κόσμο πολλοί σύζυγοι των οποίων το έτερον ήμισυ απομακρύνθηκε παρομοίως και απέμειναν μεσ’το χάος. Ας το σκεφτούμε και λίγο από την αντίστροφη από τη φεμινιστική οπτική, παραδίπλα από τα εκατομμύρια τις δύστυχες, στριμωγμένες στη γωνιά, τσαλαπατημένες, συγχυσμένες και μπερδεμένες Πηνελόπες, υπάρχουν και κάποιες χιλιάδες αρσενικοί απογοητευμένοι, εξουθενωμένοι, πικραμένοι και μόνοι τους, που ψάχνουν και δεν βρίσκουν αυτή που ψάχνουν… Η Α.Καστρινάκη γράφει: “…ξεσπά σε δάκρυα… Όμως, τη στιγμή που σκουπίζει τα μάτια της… Πόσες και πόσες γυναίκες και πόσες φορές η καθεμιά δεν επανέλαβαν την παθητική αυτή χειρονομία”. Όπως γράφει παρακάτω, ακόμη και οι άνδρες κλαίνε. Το ζητούμενο είναι, άρα, μας λέει, γυναίκες και άντρες να κλάψουν ταυτοχρόνως!
Το έργο της Α.Καστρινάκη αναφέρεται στις γυναίκες που φέρουν το όνομα Πηνελόπη. Υπάρχουν στη λογοτεχνία και οι γυναίκες που περιλαμβάνονται στον “τύπο” της Πηνελόπης και που έχουν σχέση ως συμπεριφορά με τον τύπο της, με το πρότυπο της Πηνελόπης, γυναίκες ουσιαστικά μόνες, με τον άντρα τους απομακρυσμένο από αυτές, που μπαίνουν στο δίλημμα αν θα κάνουν έρωτα με άλλον ή όχι. Έτσι, ο Μπαλζάκ, ο Φλομπέρ, ο Τολστόι και άλλοι σημαντικοί πεζογράφοι έχουν στο έργο τους αρκετές Πηνελόπες…
Το τέλος της διαφωτιστικής, καλογραμμένης και πρωτότυπης μελέτης “Μίλα,Πηνελόπη!”, μέσω ενός σχετικού με το θέμα μας καλού ποιήματος της Κούλας Αδαλόγλου που εκδόθηκε το 2013 και μιας αναφοράς στη φεμινίστρια Αννί Λεκλέρ, άπτεται του κρίσιμου σήμερα ζητήματος της δυνατότητας της σύγκλισης, της συνεννόησης και της συνεργασίας του δύο φύλων.
———
(1). Δυσκολεύομαι να είμαι ιδεολογικά αυστηρός απέναντι σε έναν καλό, δυνατό συγγραφέα που είναι μισογύνης για προσωπικούς λόγους και προβλήματα και εξ αιτίας του οικογενειακού ιστορικού του (η σχέση του με τον γνωστικισμό και τον μανιχαϊσμό, όπως την εξηγεί η Α.Καστρινάκη είναι ένα άλλο ιδεολογικό ζήτημα, διαφορετικό από αυτό του μισογυνισμού). Πώς μπορεί να αγαπήσει τη γυναίκα ένας άντρας που για καιρό δεν μπορεί να λειτουργήσει ερωτικά μαζί της; Μπορεί μόνο δια της φαντασίας, δια της μνήμης, ίσως και της φυλογενητικής μνήμης, μέσω της φαντασίωσης, μέσω ενός υπερευαίσθητου συναισθήματος, ενός προεικάσματος της αναπαραγωγής ή μέσω της μίμησης των άλλων; Φαίνεται πως ο σκληρός, αυταρχικός πατέρας του είχε καταπιέσει πολύ και, ίσως, ευνουχίσει συμβολικά τον Ν.Καζαντζάκη. Όσοι έφηβοι δεν έχουν εξεγερθεί εναντίον του πατέρα την εποχή που έπρεπε, αυτή της εφηβείας, συναντούν προβλήματα. Πώς να αγαπήσει το γυναικείο κορμί και τη γυναίκα όταν δεν μπορεί να της χαρίσει ηδονή, σύμφωνα με όσα συμπέραναν η Λ.Ζωγράφου και η Γ.Καζαντζάκη;
(2). Μήπως ο αυτοπεριορισμός στην τέχνη συνιστά, ίσως, μια αυτοπαγίδευση στο πιο “ελλειπτικό” και λιτό κομμάτι της ζωής των καλλιτεχνών; Πιστεύουμε στη δημιουργία και στην τέχνη, και άλλο τόσο στην άγρα της ζωής και των απολαύσεών της, στην αναζήτηση της ευδαιμονίας, ψυχικής, δημιουργικής, κοινωνικής και σωματικής στη ζωή μας, η μία πλευρά καλύτερα ας μην αποκλείει την άλλη και ας συμβαδίζουν, αν αυτό είναι δυνατόν.
(3). Η Α.Καστρινάκη χρησιμοπoιεί για τη συγγραφή του εκτενούς βιβλίου της, πολλά καλά δικά της κείμενα και προηγούμενα βιβλία της: «“Με κομμένα τα μαλλιά”. Η Γαλάτεια Καζαντζάκη και η γυναικεία χειραφέτηση», Θέματα Λογοτεχνίας 9 (1998), σ. 133-143. «Βικτωρία Θεοδώρου. Ένα σπίτι κοντά στη θάλασσα: στο μεταίχμιο ελευθερίας και δέσμευσης», Μανδραγόρας 34, Αφιέρωμα στη Βικτωρία Θεοδώρου (Οκτ. 2005), σ. 108-112. “Η λογοτεχνία, μια σκανταλιά, μια διαφυγή ελευθερίας”, Αθήνα 2003. «Ο Ρίτσος, η Ελένη και η Μεγάλη Μητέρα», Θέματα Λογοτεχνίας 42 (Σεπτ.-Δεκ. 2009), σ. 178-188. «Πινελιές για ένα πορτρέτο της Γαλάτειας», Γαλάτεια Καζαντζάκη, μια πρόκληση στα ελληνικά γράμματα 50 χρόνια από τον θάνατό της, Παλίμψηστον 32 (2015), σ. 27-37. «Χρήσεις της αρχαιότητας στον εμφύλιο πόλεμο. Το Ημερολόγιο της Πηνελόπης του Κώστα Βάρναλη και τα όρια μιας ανατροπής», Η πρόσληψη της αρχαιότητας στο βυζαντινό και νεοελληνικό μυθιστόρημα, επιμ. Στ. Κακλαμάνης, Μ. Πασχάλης, Αθήνα 2005, σ. 227-241. Το σημαντικό κείμενό της «Γυναίκες συγγραφείς 1940-1950. Το ταξίδι της ελευθερίας», Η λογοτεχνία στην ταραγμένη δεκαετία 1940- 1950, Αθήνα 2005, σ. 469-538. Και σε εμπλουτισμένη ηλεκτρονική μορφή, https://bit.ly/3MmRBlF.
(4). Οι απόψεις αυτές συγγενεύουν, νομίζω, ως μια ορισμένη σύλληψη της πατριαρχικής και φαλλοκεντρικής αντίληψης, με αυτές της Ελέν Σιξούς και του δασκάλου και συνεργάτη της Ντεριντά ο οποίος μίλησε για τον “λογοκεντρισμό” της δυτικής κουλτούρας.
(5). Βρίσκουμε τις τυποποιημένες, παθητικές, χωρίς προσωπικότητα, πνευματική ακτινοβολία και δημιουργική δραστηριότητα, τυπικές bimbo, πεζές και μέτριες, και δεν μπορούμε καν να συγκρατήσουμε τα ονόματά τους γιατί ο χαρακτήρας και η διανοητική ικανότητά τους δεν παίζουν δημιουργικό κι εποικοδομητικό ρόλο και ούτε τις κάνουν πραγματικά διακριτές, γιατί δεν έχουν ιδιαίτερες χαρακτηριολογικές ιδιότητες.
Αγγέλα Καστρινάκη, Μίλα, Πηνελόπη! Λογοτεχνικές μεταμορφώσεις της μυθικής ηρωίδας στην Ελλάδα και τον Δυτικό κόσμο (19ος αιώνας – αρχές 21ου). Ηράκλειο (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης), 2023
