Της Βενετίας Αποστολίδου.
Έχουμε συνηθίσει να συνδέουμε την απόλαυση με την ανάγνωση λογοτεχνικών κειμένων, μάλλον επειδή αντιλαμβανόμαστε την απόλαυση ως αισθητική πλήρωση που προκαλεί το έργο τέχνης. Όταν όμως διαβάζουμε ιστορικά, φιλοσοφικά, δοκιμιακά, επιστημονικά, πληροφοριακά βιβλία δεν αισθανόμαστε απόλαυση; Και αν νιώθουμε και εκεί απόλαυση τι είδους είναι και από τι εξαρτάται; Ποιες είναι οι προϋποθέσεις για μια απολαυστική συνάντηση του αναγνώστη με ένα μη μυθοπλαστικό κείμενο;
Ανήκω σ΄αυτούς που έχουν συγκινηθεί μέχρι δακρύων διαβάζοντας ένα ιστορικό βιβλίο ή μια φιλολογική μελέτη και όχι μόνο τώρα, στην ωριμότητά μου. Η πρώτη φορά που αισθάνθηκα τέτοια συγκίνηση ήταν όταν διάβαζα, προετοιμαζόμενη για τις εισαγωγικές εξετάσεις στο Πανεπιστήμιο, τα κεφάλαια του βιβλίου της Αρχαίας Ιστορίας που αναφέρονταν στον Πελοποννησιακό Πόλεμο. Σίγουρα δεν οφειλόταν στο ίδιο το βιβλίο. Οφειλόταν στον καθηγητή που είχε κατορθώσει να μας δείξει την τραγικότητα του συγκεκριμένου πολέμου και σε δικά μου πολιτικά ερωτήματα, άρρητα ίσως, που έβρισκαν, στα καθέκαστα του Πελοποννησιακού Πολέμου, το έδαφος να σχηματισθούν και να διατυπωθούν. Καθώς η απόλαυση αυτή επαναλήφθηκε αρκετές φορές αργότερα με άλλα βιβλία μπορώ τώρα να ανιχνεύσω την πηγή της: είναι μια αστραπιαία αποκάλυψη μιας γνώσης, μιας αλήθειας που έψαχνες, που διαισθανόσουν ότι υπάρχει∙ άσχετα αν αργότερα ένα άλλο ανάγνωσμα σου δείξει πως η προηγούμενη αλήθεια δεν ισχύει και τόσο αλλά πρέπει κάπως αλλιώς να διατυπωθεί. Και πάει λέγοντας.
Νομίζω πως η απόλαυση που νιώθει κανείς διαβάζοντας δοκιμιακά και επιστημονικά κείμενα εξαρτάται από το πόσο αισθάνεται ως προσωπικά κάποια κοινωνικά, φιλοσοφικά, πολιτικά ή επιστημονικά ερωτήματα. Είναι λάθος να νομίζουμε ότι η προσωπική εμπλοκή συμβαίνει μόνο στη λογοτεχνική ανάγνωση. Όταν ένας αναγνώστης μπει σε μια πορεία προσωπικών αναζητήσεων, σε όποιον τομέα περισσότερο τον ενδιαφέρει και έχει κλίση, αφήνοντας πίσω του την ξερή αναζήτηση πληροφοριών και γνώσεων, τότε ανοίγεται μπροστά του μια ατέλειωτη γκάμα συγκινήσεων: ικανοποίηση όταν μαθαίνει κάτι καινούριο, χαρά για την επιβεβαίωση κάποιων εκτιμήσεών του, έκπληξη για κάποια πλευρά ενός θέματος που δεν την είχε σκεφτεί, θαυμασμό για το σπινθηροβόλο πνεύμα του συγγραφέα, για τη δύναμη των επιχειρημάτων, για την κρυστάλλινη διαύγεια των διατυπώσεων∙ συνειδητοποίηση των δικών του ελλείψεων και αδυναμιών (είναι και αυτή μια συγκίνηση, όσο να πεις, ιδιαίτερα γόνιμη μάλιστα)∙ δεν λείπουν βέβαια και οι απογοητεύσεις από βιβλία για τα οποία ο υποθετικός αναγνώστης είχε δημιουργήσει υπερβολικές ή λανθασμένες προσδοκίες.
Περιττό να πούμε πως η καλλιέργεια της φιλαναγνωσίας περιλαμβάνει αυτονόητα και την εξοικείωση με τη μη λογοτεχνική ανάγνωση. Δυστυχώς τούτο δεν τονίζεται όσο πρέπει και πολλοί νομίζουν πως τα παιδιά ελκύονται μόνο από ιστορίες κάθε είδους και όχι λ.χ. από βιβλία γνώσεων. Βέβαια εδώ είναι που το εκπαιδευτικό μας σύστημα αποτυγχάνει τελείως: ενώ κάτι έχει κατορθωθεί ως προς τη διάδοση του λογοτεχνικού βιβλίου, η σχέση με τη γνώση και η συμβολή του εξωσχολικού βιβλίου σε αυτήν έχει μείνει πολύ πίσω. Τα παιδιά και οι έφηβοι δεν έρχονται σε ουσιαστική επαφή με δοκιμιακά και πληροφοριακά βιβλία, δεν βοηθιούνται στο να διαμορφώσουν προσωπικά ερωτήματα. Αποκτούν κάποιες γνώσεις από τα σχολικά εγχειρίδια (τα οποία φροντίζουν και για την επαφή με τον δοκιμιακό λόγο με αποσπάσματα αξιοποιήσιμα για τις εξετάσεις) και, από κει και πέρα, ο Θεός βοηθός: ό,τι κοινοποιηθεί στο facebook. Δεν είναι λοιπόν ανεξήγητο πώς, ακόμη και παιδιά που διαβάζουν συστηματικά παιδική λογοτεχνία, όταν μεγαλώσουν δεν διαβάζουν τίποτε. Το παιδί που γίνεται έφηβος και ο έφηβος που γίνεται ενήλικας έχουν ανάγκη από νέα ερεθίσματα σκέψης, από εμβάθυνση στα μεγάλα θέματα της ζωής. Η λογοτεχνία δε μπορεί από μόνη της να κάνει θαύματα ούτε να αυτοτροφοδοτείται συνεχώς. Η μη λογοτεχνική ανάγνωση, με την απόλαυση που προσφέρει, έχει κι αυτή τη δύναμη να δημιουργήσει συστηματικούς αναγνώστες ενώ ενδυναμώνει συνεχώς τις ερμηνευτικές ικανότητες και των αναγνωστών της λογοτεχνίας.
