του Δημήτρη Δημητρόπουλου (*)
Πρόσφατα το Μουσείο Μπενάκη και η Καΐρειος Βιβλιοθήκη χάρισαν στους αναγνώστες μια γοητευτική έκδοση. Αναζητώντας την Άνδρο είναι ο τίτλος. Κείμενα και εικόνες 15ου-19ου αι. από τη Συλλογή του Ευσταθίου Ι. Φινόπουλου, ο υπότιτλος. Μεταφρασμένα στα ελληνικά κείμενα ταξιδιωτών που πέρασαν από την Άνδρο στο διάστημα τεσσάρων και πλέον αιώνων συναπαρτίζουν την ύλη του. Από τον χαρτογράφο Cristoforo Buondelmonti τον 15ο αιώνα, στον γερμανοεβραίο γεωγράφο Alfred Philippson και τον ρουμάνο αρχαιολόγο Teofil Sauciuc-Saveanu στα τέλη του 19ου αιώνα, δημιουργείται μια μακρά αλυσίδα βιβλίων που είχαν βρει πρόσφορο τόπο φιλοξενίας τη συλλογή Ε. Φινόπουλου. Ο δεινός αυτός συλλέκτης περιηγητικών εντύπων και λάτρης της Άνδρου από κοινού με τον ιστορικό, διευθυντή της Καϊρείου Βιβλιοθήκης Δημήτριο Πολέμη είχαν συλλάβει την ιδέα της έκδοσης. Χρειάστηκε η παρέλευση μιας εικοσαετίας για να ολοκληρωθεί το έργο, με επιστημονική επιμέλεια και συντονισμό της Μαρίας Γιουρούκου, τη συνεργασία των Μαρίας Ξεναρίου, Μίρκας Παλιούρα, Κωνσταντίνου Ι. Στεφανή, και τη συμμετοχή μεγάλης ομάδας συνεργατών ποικίλων ειδικοτήτων, που έγραψαν αναλυτικά σημειώματα, συνέλεξαν πληροφορίες, μετέφρασαν και επιμελήθηκαν κείμενα, συνέταξαν ευρετήρια. Οι εμπνευστές της έκδοσης δεν βρίσκονται πλέον στη ζωή, το αποτέλεσμα όμως, πιστεύω, δικαιώνει την προσδοκία τους. Είναι ένα βιβλίο πλούσιο σε ύλη, σε πληροφορίες για τους συγγραφείς και τα κείμενα που επιλέχθηκαν, με βοηθήματα ανάγνωσης που το καθιστούν λειτουργικό και εύχρηστο. Ιδιαίτερα αξίζει να σημειωθεί η εικονογράφηση. Χάρτες, γκραβούρες, σχέδια, σπάνιες φωτογραφίες προερχόμενες από τις εκδόσεις που ανθολογούνται μεταφέρονται στον τόμο με εξαιρετική εκτύπωση και κατατοπιστικά σχόλια· μια εικονογράφηση τεκμηριωτική, που δεν «στολίζει» μόνο αλλά, κυρίως, πλουτίζει ένα πολύ όμορφο βιβλίο, σχεδιασμένο με καλαισθησία, μεράκι και μαστοριά.
Μια συλλογή κειμένων, λοιπόν, που γεννήθηκε από μια συλλογή βιβλίων. Ένα ταξίδι με προορισμό την Άνδρο, αλλά και ένα ταξίδι στον χώρο, στον χρόνο, στις σκέψεις και στις νοοτροπίες των ανθρώπων. Πάντοτε τα κείμενα των περιηγητών έχουν αυτή τη λειτουργία· ταξιδεύουν τον αναγνώστη. Εδώ όμως η διαδοχική παράθεση κειμένων που αναφέρονται στον ίδιο τόπο σχηματίζει ένα νήμα που τον οδηγεί να αφουγκραστεί τον ήχο των εποχών. Για παράδειγμα, η αριθμητική απομείωση των καθολικών του νησιού στο πέρασμα του χρόνου, το σταδιακό ξέφτισμα της πραγματικής ισχύος των λατινικής καταγωγής «αρχοντικών οικογενειών», η εδραία παρουσία αλβανόφωνων κατοίκων σε μια ζώνη χωριών με χαρακτήρα διακριτό αλλά και συμπληρωματικό στους άλλους οικισμούς του νησιού, η άνθιση και ο μαρασμός της τοπικής μεταξοπαραγωγής, αποτελούν κάποια από τα γνωρίσματα της Άνδρου που ανιχνεύονται στις διηγήσεις των ταξιδιωτών. Μικρές μαρτυρίες λίγων αράδων από κάποιο διερχόμενο ταξιδιώτη, άλλες αφηγήσεις που εκτείνονται σε μερικές σελίδες. Ανάλογα και με τη γνώση και τη συγκρότηση κάθε συγγραφέα, κάποιοι στέκονται στο γεωφυσικό ανάγλυφο ή στα φυσικά λιμάνια, οι περισσότεροι όμως θέλουν να προσεγγίσουν και τους ανθρώπους και τα έργα τους· αναζητούν πώς ζουν, πώς τρώνε, ντύνονται, δουλεύουν, διασκεδάζουν.
Η Άνδρος μάλλον δεν βρέθηκε στο επίκεντρο των αναζητήσεων των ευρωπαίων περιηγητών που πραγματοποιούσαν το προσωπικό τους Grand Tour στην Ανατολή, αναζητώντας τα απτά, ορατά ίχνη της κλασικής αρχαιότητας των αναγνωσμάτων και των σπουδών τους. Εντούτοις, πολλοί γνωστοί από την περιηγητική βιβλιογραφία ταξιδιώτες του 16ου, 17ου, 18ου αιώνα την επισκέφτηκαν και φιλοτέχνησαν παραστατικές, σύντομες συνήθως, περιγραφές όσων είδαν. Οι γλαφυρές αφηγήσεις του Francesco Piacenza και Olfert Dapper, η διεισδυτική ματιά του Pitton de Tournefort μας γνωρίζουν όψεις της ζωής του νησιού. Οι καθολικοί απεσταλμένοι επίσης, καθώς φθάνουν στο πλαίσιο της εκκλησιαστικής τους αποστολής, συλλέγουν και μεταφέρουν στις αναφορές τους σχετικά ακριβείς πληροφορίες. Από κάποιους συγγραφείς δεν λείπουν βέβαια ανακρίβειες ή φανταστικές διηγήσεις που, ακριβώς επειδή στόχευαν στον εντυπωσιασμό, συχνά επανακάμπτουν και σε βιβλία μεταγενέστερων.
Τα κείμενα των ταξιδιωτών του 19ου αιώνα, ιδιαίτερα εκείνων που ταξιδεύουν στο ελληνικό πλέον κράτος, διαφέρουν αρκετά. Γίνονται πιο αναλυτικά και τεκμηριωτικά, μεγαλύτερης έκτασης και πιο λεπτομερειακής παρατήρησης. Ο πυρετός των μαρμάρων, της αναζήτησης των κλασικών αρχαιοτήτων, συνεχίζεται. Συνδυάζεται όμως και με τον πυρετό των μετάλλων, της παρατήρησης της γεωμορφολογίας του εδάφους και των δυνατοτήτων οικονομικής εκμετάλλευσης. Ταξιδιώτες όπως ο Karl Gustav Fiedler, o Christian August Brandis, o Γρηγόρης Περδικάρης, ο Theodore Bent, αφιερώνουν ωραίες σελίδες των βιβλίων τους στα χωριά, στη Χώρα, στους κατοίκους. Ξεχωρίζουν τοπικούς αξιωματούχους, πρόκριτους, δασκάλους που επισκέπτονται τα σπίτια τους και τους φιλοξενούν. Διακρίνουν και ορισμένες προσωπικότητες που κεντρίζουν το ενδιαφέρον τους· ανάμεσα τους, βέβαια, πρώτη θέση έχει ο Θεόφιλος Καΐρης.
Τα κείμενα των περιηγητών μάς ταξιδεύουν στην ιστορία του τόπου μας. Ιδιαίτερα για την περίοδο της βενετικής και της οθωμανικής κυριαρχίας, όταν λιγοστές μόνο μαρτυρίες μπορούν να εντοπιστούν, η δική τους πληροφόρηση είναι αναντικατάστατη· κάποτε και μοναδική. Όμως ο ταξιδιώτης δεν έχει τη βιωματική σχέση του ντόπιου. Είναι πάντοτε η οπτική του παρατηρητή που έρχεται απέξω, πολύτιμη καθεαυτή για τις πληροφορίες που προσφέρει. Ταυτόχρονα όμως πρόσφορη σε σκέψεις και αναγνώσεις που αφορούν πια τον ίδιο τον συγγραφέα, και τον τρόπο που εκείνος προσέγγιζε και κατανοούσε τους άλλους.
(*)Ο Δημήτρης Δημητρόπουλος είναι ιστορικός στο Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών.
Αναζητώντας την Άνδρο, Κείμενα και εικόνες 15ου-19ου αι. από τη Συλλογή Ευστάθιου Ι. Φινόπουλου, Επιστημονική επιμέλεια – συντονισμός: Μαρία Γιουρούκου, Επιστημονικοί συνεργάτες συλλογής: Μαρία Ξεναρίου, Μίρκα Παλιούρα, Κωνσταντίνος Ι. Στεφανής,Μουσείο Μπενάκη – Καΐρειος Βιβλιοθήκη, 2021,σελ. 471
Αναζητήστε το εδώ
