Του Σπύρου Κακουριώτη.
Το ερώτημα «Ποιος φταίει για τον Εμφύλιο» διαπερνά, ρητά ή υπόρρητα, την ιστοριογραφία της δεκαετίας 1940-1949. Τόσο η ψυχροπολεμική ιστοριογραφία των νικητών, προπαγανδιστική στο μεγαλύτερο μέρος της, όσο και η αναθεωρητική ιστοριογραφία, μετά το 1980, ερευνητών που πρόσκειντο στην Αριστερά και εκπόνησαν τις πρώτες πραγματικά επιστημονικές σχετικές μελέτες, βασισμένοι, κυρίως, στα βρετανικά και αμερικανικά αρχεία. Το ζήτημα του «ξένου παράγοντα» κυριαρχούσε και για τις δύο αυτές ιστοριογραφικές τάσεις, που σε μεγάλο βαθμό εξαντλούνταν στη μελέτη των κινήσεων κορυφής, των επιλογών και των αποφάσεων των ηγεσιών.
Ερώτημα πολιτικό μάλλον παρά επιστημονικό, δεν έπαψε να ταλανίζει, άρρητα, και το νέο κύμα της έρευνας (που έχει αποκληθεί και «μετα-αναθεωρητικό»), το οποίο ξεκίνησε με τα επιστημονικά συνέδρια για τη συμπλήρωση 50 χρόνων από τη λήξη του Εμφυλίου, για να πάρει στη συνέχεια διαστάσεις χιονοστιβάδας.
Η εστίαση των ερευνών, σε αυτό το τρίτο ιστοριογραφικό κύμα, μετατοπίστηκε από την κορυφή στη βάση, στην κοινωνία, στο μικροεπίπεδο. Τοπικά εστιασμένες ή επικεντρωμένες σε συγκεκριμένα κοινωνικά υποκείμενα (γυναίκες, μειονότητες κ.ά.), οι μελέτες αυτές εμπλούτισαν τις γνώσεις μας για την περίοδο, αναδεικνύοντας μια περισσότερο καλειδοσκοπική εικόνα για την ελληνική κοινωνία της δεκαετίας του ’40. Αυτή η «αποκεντροθέτηση του βλέμματος» του ιστορικού στάθηκε εξαιρετικά γόνιμη, μολονότι συχνά αδυνατούσε να συνδέσει το τοπικό με το κεντρικό, να εντάξει τα ευρήματα στη μικροκλίμακα μέσα στο γενικότερο ιστορικό πλαίσιο των εξελίξεων στο εθνικό ή το διεθνές επίπεδο.
Συχνά, και σε αυτές τις μελέτες, το ερώτημα «ποιος φταίει» υπέφωσκε, εγκλωβίζοντας την έρευνα σε άγονες ατραπούς και συντηρώντας το κλίμα μιας διαμάχης προ πολλού τελειωμένης. Όπως προσφυώς έχει παρατηρήσει ένας από τους πρωταγωνιστές του νέου αυτού ιστοριογραφικού κύματος, «ευτυχώς, στις ταβέρνες δεν τσακωνόμαστε πια για τον Εμφύλιο»…
Πράγματι, ο Εμφύλιος «από τραυματικό παρελθόν έχει γίνει ιστορία», παρατηρεί ο καθηγητής Κοινωνικής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Πολυμέρης Βόγλης, στο βιβλίο του Η αδύνατη επανάσταση. «Αντί να συζητάμε ποιος φταίει, θα πρέπει να διερωτηθούμε τι ήταν ο εμφύλιος πόλεμος, ώστε να μπορέσουμε να συσχετίσουμε τα αίτια με την εξέλιξη που είχε και να διαμορφώσουμε τους όρους για την κατανόησή του».
Αυτό επιχειρεί στην ανά χείρας μελέτη, χρησιμοποιώντας ως ερμηνευτικό πλαίσιο την έννοια της κοινωνικής επανάστασης· μιας επανάστασης που όχι μονάχα απέτυχε αλλά, με τους όρους υπό τους οποίους εξελίχθηκε, ήταν αδύνατη…
Τη διαμόρφωση επαναστατικών συνθηκών ο συγγραφέας εντοπίζει στην Κατοχή: η κατάρρευση της κρατικής εξουσίας, η καταστροφή των μεσαίων στρωμάτων, ο επαναπροσδιορισμός των σχέσεων πόλης και υπαίθρου, η συσπείρωση ενός πλειοψηφικού ρεύματος στο ΕΑΜ και η εμπειρία του ένοπλου αγώνα και της προσφυγής στη βία αποτελούν το υπόστρωμα πάνω στο οποίο θα στηριχτούν οι μετέπειτα εξελίξεις.
Η εμπειρία των Δεκεμβριανών συσπείρωσε τον αστικό κόσμο γύρω από τις πιο αντιδραστικές μερίδες της βασιλόφρονος Δεξιάς, ενώ, παράλληλα, η διαχείριση της ξένης βοήθειας επέτρεψε την ανασύσταση των πελατειακών δικτύων της στην ύπαιθρο και των αποκλεισμό των αριστερών από αυτήν. Η συμβολή της μελέτης του Π. Βόγλη στην κατανόηση του ρόλου που έπαιξε, αφενός, η πολιτική διαχείριση των εφοδίων της UNRRA από το κράτος και, αφετέρου, η δράση των κρατικών και παρακρατικών ένοπλων σωμάτων για τον αποκλεισμό του κόσμου της Αριστεράς στην ύπαιθρο είναι σημαντική. Επιτρέπει την εκ του σύνεγγυς εξέταση της διαμόρφωσης ενός κλίματος οξύτατης πόλωσης, για την αντιμετώπιση του οποίου οι κάτοικοι της υπαίθρου ανακαλούσαν την πρόσφατη ένοπλη εμπειρία τους μέσα από τις γραμμές του ΕΛΑΣ.
Οι κεντρικοί πρωταγωνιστές, ο αστικός πολιτικός κόσμος και το ΚΚΕ, μελετώνται στο βαθμό που οι επιλογές τους διαμορφώνουν τις κοινωνικές εξελίξεις, ιδιαίτερα μετά τις εκλογές του 1946 και το κύμα καταστολής που, σε συνδυασμό με την επιλογή του ΚΚΕ για την προτεραιότητα του ένοπλου αγώνα, διαλύει κάθε οργανωτικό ιστό της Αριστεράς στις πόλεις, διανοίγοντας ένα βαθύτατο ρήγμα στο σώμα των οπαδών της: οι αριστεροί των πόλεων δεν επιλέγουν την προσφυγή στα όπλα –και όχι μονάχα λόγω της κρατικής καταστολής: ο εμφύλιος είναι ένας πόλεμος του κόσμου της υπαίθρου.
Ο συγγραφέας ανασυνθέτει την πορεία προς τον ολοκληρωτικό πόλεμο, δίνοντας ιδιαίτερη βαρύτητα στον τρόπο με τον οποίο οι δύο αντίπαλοι ασκούν πολιτικές εδαφικότητας, ελέγχου, δηλαδή, του χώρου και των πληθυσμών. Η μελέτη των μετακινήσεων πληθυσμών, που οδήγησαν σε ένα μεγάλο προσφυγικό κύμα στις παρυφές των πόλεων (οι γνωστοί «ανταρτόπληκτοι»), αποτελεί σημαντική συμβολή στη γνώση μας για τον Εμφύλιο, καθώς οι εκκενώσεις χωριών, στις οποίες προέβη ο Εθνικός Στρατός προκειμένου να στερήσει τον ΔΣΕ από τις πηγές ανεφοδιασμού του, είναι από τις λιγότερο μελετημένες πτυχές, για τις οποίες τα τεκμήρια της εποχής είναι εξαιρετικά φειδωλά σε πληροφορίες.
Ταυτόχρονα, στο κεφάλαιο που είναι αφιερωμένο στον ΔΣΕ, επιχειρεί να μελετήσει τους τρόπους με τους οποίους ο στρατός του ΚΚΕ κατασκευάζει μια νέα υποκειμενικότητα, μετατρέποντας τους αγρότες που κυριαρχούν στις γραμμές του σε στρατιώτες του ΔΣΕ. Πρόκειται για μια νέα ταυτότητα, μια διαρκή επαναδιαπραγμάτευση, αφενός, της νεωτερικής επαγγελίας της επανάστασης και, αφετέρου, των νοοτροπιών της παραδοσιακής αγροτικής κοινωνίας.
Διαμορφώνοντας ένα στέρεο ερμηνευτικό σχήμα, ο Π. Βόγλης κεφαλαιοποιεί με γόνιμο τρόπο τις κατακτήσεις της μετα-αναθεωρητικής ιστοριογραφικής παραγωγής, με τις οποίες διαλέγεται, συγκροτώντας έτσι μια συνθετική κοινωνική ιστορία του Εμφυλίου. Απομένει σε άλλους μελετητές, ακολουθώντας ανάλογες κατευθύνσεις, να εμπλουτίσουν τη βιβλιογραφία με μια κοινωνική ιστορία της «αντεπανάστασης»: της συγκρότησης της κοινωνίας και του κοινωνικού υποκειμένου από το αντικομμουνιστικό κράτος και τον Εθνικό Στρατό, που υπήρξε μια διαφορετική επιλογή ενστάλαξης της νεωτερικότητας στον κόσμο της υπαίθρου…
info
Πολυμέρης Βόγλης
Η αδύνατη επανάσταση. Η κοινωνική δυναμική του εμφυλίου πολέμου
Αλεξάνδρεια 2014
σελ. 424
