Της Έλενας Χατζηγιωργάκη.
Το υποβλητικά αινιγματικό ακρωνύμιο “HHhH” παραπέμπει στον τίτλο: «Himmler’s Hirn Heisst Heydrich» (γερμανιστί «Ο Χάιντριχ είναι ο εγκέφαλος του Χίμλερ»). Πρόκειται για μια ιστορική αφήγηση αφιερωμένη εν πολλοίς σε έναν απ’τους πρωτεργάτες του Ολοκαυτώματος: τον Ράινχαρντ Τρίσταν Όιγκεν Χάιντριχ (Reinhard Tristan Eugen Heydrich). Ο Λορέν Μπινέ* (Laurent Binet) στην πρώτη του συγγραφική απόπειρα, έπειτα από πολυτετείς έρευνες, καταγράφει τα ιστορικά γεγονότα που σχετίζονται με τον Χάιντριχ, από τη γέννησή του μέχρι την απόπειρα δολοφονίας του στην Πράγα, από τους Γιαν Κούμπις (Jan Kubiš) και Γιόζεφ Γκάμπτσικ (Jozef Gabčík), γνωστή στην ιστορία με το κωδικό όνομα «Επιχείρηση Ανθρωποειδές».
Ο Χάιντριχ γεννήθηκε στο Χάλλε (κοντά στη Λειψία) το 1904. Γιος του συνθέτη και τραγουδιστή της όπερας Richard Bruno Heydrich, μεγάλωσε σε ένα περιβάλλον υψηλής μουσικής παιδείας όπως άλλωστε φανερώνει το πλήρες όνομά του (Reinhard από την όπερα που συνέθεσε ο πατέρας του με τίτλο «Amen» και Tristan από τη γνωστή όπερα του Βάγκνερ, «Τριστάνος και Ιζόλδη») και το ότι από μικρός έπαιζε και λάτρευε το βιολί. Κατάξανθος, καλός μαθητής, επιμελής, ταλαντούχος αθλητής, έχει όμως μια πολύ τσιριχτή φωνή και στο σχολείο αποκτά το παρατσούκλι «κατσίκι». Τον χλεύαζαν επίσης για τη φημολογούμενη εβραϊκή καταγωγή του. Μαθαίνει από μικρός τη μνησικακία. Μεγαλώνοντας, γίνεται μέλος αντισημιτικής οργάνωσης για να αποκρούσει αυτές τις φήμες.
Το 1922 κατατάσσεται στο Γερμανικό Ναυτικό (Reichsmarine), όμως η λατρεία του για τις γυναίκες (σύχναζε σε οίκους ανοχής) και η διάλυση του αρραβώνα του με την γνωστή αντισημίτρια Λίνα Φον Όστεν (Lina von Osten) οδηγεί τελικά τον Χάιντριχ στο στρατοδικείο όπου εκεί αποφασίζεται η ατιμωτική εκδίωξή του την 30η Απριλίου 1931. Τότε, στο απόγειο της οικονομικής κρίσης που μαστίζει τη Γερμανία, ο νεαρός αξιωματικός βρίσκεται άνεργος και απελπισμένος, ανάμεσα σε πέντε εκατομμύρια ανέργους της χώρας. Αποφασίζει τότε να προσχωρήσει στο Ναζιστικό κόμμα και εντάσσεται στα SS (Schutz Staffel). Ο αρχηγός των SS, Χάινριχ Χίμλερ, (εμμονικός στο να μοιάζει στον Χίτλερ, ακόμα και στην εμφάνιση), αναζητούσε τότε κάποιον να δημιουργήσει και να οργανώσει μια εσωτερική μυστική υπηρεσία ασφάλειας. Εντυπωσιασμένος από την προσωπικότητα του Χάιντριχ, του αναθέτει τη δημιουργία της SD (Sicherheitsdienst), Υπηρεσία Ασφάλειας της SS. Η SD είναι η λιγότερο γνωστή και η χειρότερη απ’ όλες τις ναζιστικές οργανώσεις, συμπεριλαμβανομένης και της Γκεστάπο. Έκτοτε η ανέλιξη του Χάιντριχ στα ανώτερα αξιώματα είναι θέμα χρόνου, λόγω φιλοδοξίας, εργατικότητας και υπερβάλοντα ζήλου. Στην Πολωνία εγκαινιάζει το πιο σατανικό του δημιούργημα: τα Einsatzgruppen. Πρόκειται για ειδικές μονάδες των SS, αποτελούμενες από μέλη της SD ή της Γκεστάπο, που τους έχει ανατεθεί η εκκαθάριση περιοχών που κατελάμβανε η Βέρμαχτ. Κάθε μονάδα είχε ένα βιβλιαράκι με λίστα ονομάτων και καταγεγραμμένες πληροφορίες για κάθε άτομο που πρέπει να «εκκαθαριστεί». Στην αρχή αυτή η λίστα περιλαμβάνει τους πολιτικούς εχθρούς της Γερμανίας, όμως κατ’ εντολή του Χάιντριχ, η «Οδηγία των Κομισσάριων» (υπεγράφη απ’τον Κάιτελ στις 6 Ιουνίου 1941) αναδιατυπώνεται κρατώντας αυτούσια τα κύρια σημεία, όμως υπάρχουν σημαντικές διαφοροποιήσεις: η λίστα διευρύνεται και η φράση «οι Εβραίοι που κατέχουν θέσεις στο Κόμμα ή στον κρατικό μηχανισμό» αντικαθίσταται από τη φράση «όλοι οι Εβραίοι». Επισήμως όμως ο Γκέρινγκ παραμένει ακόμα υπέυθυνος για το εβραϊκό ζήτημα. Στο μικρό μπαρόκ ανάκτορο του Γκέρινγκ στα βόρεια του Βερολίνου συγκεντρώνονται υψηλόβαθμοι αξιωματούχοι του Ναζιστικού κόμματος για να δώσουν μια λύση στο εβραϊκό ζήτημα. Ο Χάιντριχ παρουσιάζει στον Γκέρινγκ το έγγραφο, ο Γκέρινγκ διαβάζει: «Επιπλέον, θα πρέπει να μου υποβάλετε, το ταχύτερο δυνατόν, ένα συνολικό σχέδιο για τα απαραίτητα προκαταρκτικά μέτρα που πρέπει να ληφθούν σε οργανωτικό, πρακτικό και οικονομικό επίπεδο, ώστε να υλοποιήθεί η τελική λύση του εβραϊκού ζητήματος έτσι όπως αυτή έχει σχεδιαστεί». Ο Γκέρινγκ βάζει ημερομηνία και υπογραφή στο έγγραφο που θα μείνει στην ιστορία ως Ermachtigung: η έγκριση. Ημερομηνία: 31 Ιουλίου 1941, το πιστοποιητικό γεννήσεως της Τελικής Λύσης υπεγράφη, και ο βασικός αυτουργός της είναι ο ίδιος ο Χάιντριχ. Στις 20 Ιανουαρίου 1942, ο Χάιντριχ συγκαλεί τη Διάσκεψη της Βάνζεε, που θεωρείται η απαρχή του Ολοκαυτώματος. Υπό την αιγίδα του Χάιντριχ, επικουρούμενου από τον πιστό του βοηθό Άιχμαν, σχεδιάστηκε η εξόντωση με δηλητηριώδη αέρια, έντεκα εκατομμυρίων Εβραίων.
Είναι ιδιαίτερα συγκλονιστικά τα τεκμήρια αυτής της ιστορίας: «…ενώ παρευρισκόταν σε μια εκτέλεση στο Μινσκ, ο Χίμλερ λιποθύμησε, όταν πιτσιλίστηκε από το αίμα δυο νεαρών κοριτσιών που εκτελέστηκαν μπροστά στα μάτια του. Ύστερα από αυτή την οδυνηρή στιγμή, λένε, συνειδητοποίησε ότι έπρεπε να βρουν έναν άλλο τρόπο, που θα έθετε σε μικρότερη δοκιμασία τα νεύρα των εκτελεστών, ώστε να συνεχιστεί η εκτέλεση των Εβραίων». «Ήδη τα Μάιο του 1942, ο τρόπος με τον οποίο τα Einsatzgruppen μεκαλεύουν τα θύματά τους έχει θεωρηθεί ότι υποβάλλει σε μεγάλη δοκιμασία τους στρατιώτες που συμμετέχουν στις εκτελέσεις…Το καινούργιο σύστημα είναι απλό και ευρηματικό: φορτώνουν τους Εβραίους σε ένα καμιόνι του οποίου την εξάτμιση έχουν στρέψει προς το εσωτερικό, ώστε να προκληθεί στα θύματα ασφυξία από το μονοξείδιο του άνθρακα. Το πλεονέκτημα είναι διπλό: από τη μία, επιτρέπει να σκοτώσεις πολλούς Εβραίους και από την άλλη, δεν δοκιμάζει τα νεύρα των στρατιωτών. Επίσης παρουσιάζει ένα αξιοπερίεργο, που οι υπεύθυνοι το θεωρούν αρκετά διασκεδαστικό: τα πτώματα παίρνουν ροζ χρώμα».
Ο Χίτλερ εντυπωσιασμένος από τις ικανότητες του Χάιντριχ, τον Σεπτέμβριο του 1941 τον διορίζει «Προστάτη του Ράιχ» (Reichproteκtor) στην Τσεχοσλοβακία. Ο Χάιντριχ εγκαθίσταται στην Πράγα και αμέσως εξαπολύει διωγμό κατά της Τσεχικής Αντίστασης. Λόγω υπερβολικής αυτοπεποίθησης και υπεροψίας, κυκλοφορεί στην Πράγα με την ανοιχτή πράσινη Mercedes του χωρίς συνοδεία. Έχει την εσφαλμένη εντύπωση ότι είναι συμπαθής, όμως στην πραγματικότητα στη θητεία του εκεί αποκτά το προσωνύμιο «Χασάπης της Πράγας» και οι Τσεχοσλοβάκοι σχεδιάζουν τη δολοφονία του. Η «επιχείρηση Ανθρωποειδές» έχει πρωταγωνιστές τους Γιαν Κούμπις (Jan Kubiš, τσέχος), και Γιόζεφ Γκάμπτσικ (Jozef Gabčík, σλοβάκος), οι οποίοι έχουν εκπαιδευτεί στη Βρετανία και έχουν επιστρέψει στην Πράγα για τη δολοφονία του Χάιντριχ. Το βρετανικό όπλο Στεν δεν εκπυρσοκροτεί, όμως ρίχνοντας μια χειροβομβίδα τον τραυματίζουν. Μεταφέρεται σε νοσοκομείο και μερικές μέρες μετά καταλήγει από σηψαιμία. Φυσικά η απόπειρα κατά του Χάιντριχ δεν θα περνούσε απαρατήρητη από τον Χίτλερ. Ο Χίτλερ (ο οποίος αποκαλούσε τον Χάιντριχ «ο άνθρωπος με την σιδερένια καρδιά») αποφασίζει να χρησιμοποιήσει την κωμόπολη Λίντιτσε ως συμβολικό καθαρτήριο και διατάσσει να σβηστεί απ’το χάρτη. Το νεκροταφείο βεβηλώθηκε, οι οπωρώνες καταστράφηκαν, τα κτίρια πυρπολήθηκαν, ενώ πάνω απ’το χώμα έριξαν αλάτι για να βεβαιωθούν ότι δεν θα ξαναφυτρώσει τίποτα στο μέλλον. Το Λίντιτσε αποτέλεσε σύμβολο της ναζιστικής κτηνωδίας και χώρες όπως οι ΗΠΑ, το Μεξικό, η Κούβα και η Βραζιλία δίνουν το όνομα «Λίντιτσε» σε πλατείες, συνοικίες, ακόμα και σε χωριά εις ένδειξη αλληλεγγύης.
To HHhH είναι μια μεταμοντέρνα ιστορική αφήγηση. Ο ίδιος ο συγγραφέας είναι επικριτικός απέναντι στη μυθοπλασία στα ιστορικά μυθιστορήματα. Μπορεί υφολογικά το σχήμα της υποτύπωσης να καθιστά μια εικόνα τόσο ζωντανή ώστε ο αναγνώστης να έχει την εντύπωση ότι την βλέπει πραγματικά, στην περίπτωση όμως των διαλόγων η συγγραφική άποψη υπερέχει σε σχέση με τη φωνή των ίδιων των ηρώων. Προσπαθώντας να μείνει πιστός στα πραγματικά, ιστορικά γεγονότα συνυφαίνει μαζί τα γεγονότα την δική του ιστορία, δημιουργώντας ένα παιχνίδι συνειρμικών παραλληλισμών. Γίνεται και ο ίδιος πρωταγωνιστής της ιστορίας του (γράφει χαρακτηριστικά «Αυτή την ιστορία θέλω να την κάνω προσωπική υπόθεση»), καταγράφοντας την διαδικασία συγγραφής του βιβλίου σε ημερολογιακό στυλ με παραπομπές σε ταινίες, βιβλία και άλλες πηγές που τον βοήθησαν στη συγγραφή. Με αυτό το τέχνασμα διαχωρίζει την οπτική του γωνία σε σχέση με τα ιστορικά γεγονότα. Οι αγωνίες, τα ερωτηματικά και η κριτική του συγγραφέα στα ιστορικά γεγονότα είναι αυτές που δίνουν ζωντάνια στο βιβλίο και τελικά δημιουργούν προβληματισμούς στον αναγνώστη.
*Ο Laurent Binet γεννήθηκε στο Παρίσι το 1972. Γιος ιστορικού, σπούδασε λογοτεχνία στη Σορβόνη. Διδάσκει γαλλικά στο Πανεπιστήμιο του Σεν-Ντενί. Το 2010 τιμήθηκε με το Βραβείο Concourt πρωτοεμφανιζόμενου συγγραφέα για το HHhH.
info: Laurent Binet, HHhH, μετ: Γιώργος Ξενάριος, Κέδρος
