H. Ηλιού, Δ. Γούναρης, Ο διανοούμενος και ο μάρτυρας (του Σπύρου Κακουριώτη)

του Σπύρου Κακουριώτη

Αποτελεί κοινό τόπο η διαπίστωση ότι το είδος της ιστορικής βιογραφίας δεν ευδοκιμεί στην ελληνική ιστοριογραφία. Η αναζήτηση των αιτίων αυτής της υστέρησης εκφεύγει των ορίων του παρόντος, όμως θα πρέπει να σημειωθεί πως, εδώ και αρκετά χρόνια, το Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία (όπως είναι ο πλήρης τίτλος του) επιχειρεί προγραμματικά, μέσα από την εκδοτική σειρά «Βιογραφίες πολιτικών», να την θεραπεύσει.

Με την πρόσφατη κυκλοφορία δύο ακόμη βιογραφιών, που συμπτωματικά αφορούν τον ηγέτη της Αριστεράς της περιόδου της «καχεκτικής δημοκρατίας», Ηλία Ηλιού, και τον ηγέτη της Δεξιάς κατά τον Εθνικό Διχασμό, Δημήτριο Γούναρη, η σειρά αυτή μετρά ήδη έξι τόμους. Αξίζει επίσης να σημειωθεί ότι ο τόμος για τον Ηλία Ηλιού είναι ο πρώτος, στην εκδοτική σειρά του Ιδρύματος, που αφιερώνεται σε μια πολιτική προσωπικότητα της Αριστεράς…

Ηλίας Ηλιού, ο διανοούμενος ηγέτης της Αριστεράς

Την βιογραφία του Ηλία Ηλιού ανέλαβε να συγγράψει ο εισηγητής του όρου «καχεκτική δημοκρατία», καθηγητής Ηλίας Νικολακόπουλος. Αντλώντας από ένα ευρύ φάσμα πρωτογενούς υλικού, αρχειακού και άλλου, συνθέτει μια «πολιτική βιογραφία», όπως την χαρακτηρίζει, η οποία δεν αρκείται στην κοινοβουλευτική παρουσία του Ηλιού –όπου διέπρεψε με την ρητορική του δεινότητα, αλλά και τη στάση του, που επεδίωκε να υπερβεί τον εμφυλιοπολεμικό διχασμό, συχνά προκαλώντας τις διαφωνίες και την μήνιν του κόμματος του οποίου υπήρξε, παράλληλα, στέλεχος, του ΚΚΕ.

Αντιθέτως, ο Ηλίας Νικολακόπουλος επιχειρεί μια πολυπρισματική προσέγγιση του βιογραφούμενου, αναδεικνύοντας, με ευσύνοπτο τρόπο, το πνευματικό και διανοητικό περιβάλλον στο οποίο ανατράφηκε και διαμορφώθηκε ο προοδευτικός διανοούμενος Ηλιού, από τα φοιτητικά του χρόνια στη Νομική και τους δημοτικιστές του Νουμά, την παραμονή του στη Μυτιλήνη και την τριβή του με τους «βασιβουζούκους» της Λεσβιακής Άνοιξης, μέχρι την εμπλοκή του με την τοπική πολιτική σκηνή στη Λήμνο και την υποψηφιότητά του, για πρώτη φορά το 1932, με το κόμμα του Παπαναστασίου.

Στη συνέχεια εξετάζει τη μεγάλη καμπή που υπήρξε για την πορεία του Ηλιού η ένταξή του στο ΕΑΜ, κατά τη διάρκεια της Κατοχής, και η σταδιακή προσέγγισή του με το ΚΚΕ, στο οποίο θα ενταχθεί «τον καιρό που πολλοί φεύγανε», μετά τα Δεκεμβριανά. Τη σχέση αυτή παρακολουθεί ο Ηλίας Νικολακόπουλος σε όλο το μήκος της αφήγησής του, αναδεικνύοντας τις εντάσεις που θα την χαρακτηρίζουν διαρκώς, παρά το γεγονός ότι ο Ηλιού υπήρξε εξόριστος (και με αυτή του την ιδιότητα πρωτοεκλέχθηκε βουλευτής Λέσβου το 1951), μαχητικός υπερασπιστής των διωκόμενων κομμουνιστών μετά τον Εμφύλιο, κοινοβουλευτικός εκπρόσωπος και ουσιαστικός ηγέτης της ΕΔΑ έως το 1967.

Μέσα από αυτές τις εντάσεις, αλλά και την εμπειρία των «σταυρικών διλημμάτων» της Αριστεράς μπροστά στην άνοδο της Ενώσεως Κέντρου στις αρχές της δεκαετίας του 1960, ο Ηλιού θα αρχίσει να διαμορφώνει, υπό την επίδραση του δυτικού μαρξισμού και της εμπειρίας του Ιταλικού Κ.Κ., ένα πρόπλασμα ιδεών που ορθά έχουν χαρακτηριστεί ως «προδρομικός ευρωκομμουνισμός».

Πρόκειται για μια πορεία που δεν ολοκληρώθηκε ποτέ, καθώς αυτό που ο ίδιος κατήγγελλε στη Βουλή για τον Γ. Παπαδόπουλο, που «θα μας δέσει όλους», τελικά συνέβη: Μετά το πραξικόπημα θα μείνει στη φυλακή μέχρι το 1970, απ’ όπου θα βγει με σοβαρά κλονισμένη την υγεία του. Έτσι θα τον βρει η Μεταπολίτευση, που θα σαρώσει πολύ γρήγορα τις φωνές της μετριοπάθειας και της μεσότητας, οδηγώντας το εγχείρημα της αυτόνομης ύπαρξης της ΕΔΑ στη συντριβή ανάμεσα στα δύο Κ.Κ.

Αφιερώνοντας την βιογραφία που συνέθεσε στον γιο του Ηλία Ηλιού, τον Φίλιππο, με τον οποίο μοιράστηκε τη γόνιμη περιπέτεια των Αρχείων Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας, ο Ηλίας Νικολακόπουλος συμβάλλει με το έργο του αυτό στην κάλυψη ενός μεγάλου ιστοριογραφικού κενού, καθώς, ιδιαίτερα σε ό,τι αφορά ηγετικές προσωπικότητες της Αριστεράς, ελλείπει πλήρως οποιαδήποτε απόπειρα επιστημονικής βιογραφικής προσέγγισής τους. Είναι τυχαίο, άραγε, ότι δεν διαθέτουμε καμία άξια του ονόματός της ιστορική βιογραφία του Νίκου Ζαχαριάδη;

Δημήτριος Γούναρης, ο «μάρτυρας» της Δεξιάς

Σε αντίθεση με τη βιογραφία του ηγέτη της Αριστεράς, εκείνη του par excellence ηγέτη και «μάρτυρα» της προπολεμικής Δεξιάς, του Δημητρίου Γούναρη, από τη νεότερη ερευνήτρια Μαριάννα Χριστοπούλου, επικεντρώνεται σε πολύ μεγάλο βαθμό στην κοινοβουλευτική παρουσία του αρχηγού των Λαϊκών, από όπου, άλλωστε, αντλεί και το μεγαλύτερο μέρος των πηγών της.

Γεννημένος στην Πάτρα το 1867, εξελέγη για πρώτη φορά βουλευτής το 1902, με την υποστήριξη, κυρίως των μικροαστικών στρωμάτων της πόλης. Θεωρούμενος προοδευτικός πολιτικός για την εποχή του, το 1906 συνέπηξε μαζί με συναδέλφους του στη Βουλή την «ομάδα των Ιαπώνων», η οποία προωθούσε με μαχητικότητα προτάσεις για τον εκσυγχρονισμό της χώρας.

Ο παραγκωνισμός, όμως, του φερέλπιδα πολιτικού από τη θυελλώδη παρουσία του Βενιζέλου στην ελληνική πολιτική σκηνή μετά το κίνημα στο Γουδί, η σύγκρουσή τους για τον διεθνή προσανατολισμό της χώρας και, κυρίως, ο Εθνικός Διχασμός και η ταύτιση του Γούναρη με τον κωνσταντινισμό (που θα τον φέρουν, το 1915, στην πρωθυπουργία) θα τον οδηγήσουν σε σταδιακή σκλήρυνση.

Ο έξαλλος αντιβενιζελισμός του, η εξορία του το 1917 και η «θριαμβευτική» επιστροφή του στις εκλογές του 1920 θα οδηγήσουν στη δραματική δεύτερη πρωθυπουργία, το 1921-1922, και, μετά την Καταστροφή, στη Δίκη των Εξ και την εκτέλεσή του. Πρόκειται για μια πραγματικά τραγική πορεία, όχι μόνο εξαιτίας του τέλους του όσο, πολύ περισσότερο, του αδιεξόδου στο οποίο βυθίζεται σταδιακά, χωρίς να το αντιλαμβάνεται και χωρίς να αντιδρά σε αυτό, ο πατρινός πολιτικός.

Αυτό το αδιέξοδο αποτυπώνει αρκετά επιτυχημένα στο βιβλίο της η Μαριάννα Χριστοπούλου, προσφέροντας έτσι στον αναγνώστη, αν όχι μια πολυπρισματική βιογραφία σίγουρα μια ενδιαφέρουσα μελέτη για τον Εθνικό Διχασμό και το πολιτικό προσωπικό που τον υπηρέτησε, σε μια εποχή, μάλιστα, που το αναγνωστικό ενδιαφέρον για τη συγκεκριμένη ιστορική περίοδο φαίνεται να έχει αναζωπυρωθεί.

info:

Ηλίας Νικολακόπουλος, Ηλίας Ηλιού, Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων, Αθήνα 2017, σελ.: 296

Μαριάννα Χριστοπούλου, Δημήτριος Γούναρης, Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων, Αθήνα 2017, σελ.: 428