της Έλενας Χουζούρη
Τι είναι μια βιβλιοθήκη; Δυνατότητα συμμετοχής σε έναν ανοιχτό και δημοκρατικό χώρο; Συνδυασμός του συλλογικού με το ατομικό; Υπόδειγμα πολυπλοκότητας; Ή σύμφωνα με την Βιβλιοθήκη της Βαβέλ του Μπόρχες «πάμφωτη, μοναχική, άπειρη, τέλεια ακίνητη, φορτωμένη με ανεκτίμητα βιβλία, άχρηστη, άφθαρτη, μυστική»; Μπορούμε σήμερα, λίγο πριν την είσοδο της τρίτης δεκαετίας του 21ου αιώνα να μιλάμε για βιβλιοθήκες με τους ίδιους όρους και την ίδια οπτική όπως τους δύο προηγούμενους αιώνες, όταν η εικόνα μιας πληθωρικά γεμάτης, από έντυπα βιβλία, βιβλιοθήκης, τα οποία μπορούσες να αγγίξεις, να μυρίσεις, να μεταφέρεις από το ένα ράφι στο άλλο, κυριαρχούσε; Είναι η Άγραφη Βιβλιοθήκη το μέλλον της μπορχεσιανής βιβλιοθήκης; Αυτός είναι ο κεντρικός άξονας της ευρηματικής έκθεσης Μετά τη Βαβέλ που εγκαινιάστηκε στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών με την επιμέλεια της Άννας Καφέτση, στο πλαίσιο και με τη στήριξη της «Αθήνα Παγκόσμια Πρωτεύουσα Βιβλίου 2018». Πρόκειται για το δεύτερο μέρος της εκθεσιακής τριλογίας Η Άγραφη Βιβλιοθήκη και συμμετέχουν σ’ αυτήν 25 διεθνώς αναγνωρισμένοι καλλιτέχνες, Έλληνες και ξένοι, με πάνω από 100 έργα τους, τα οποία εκτίθενται σε τέσσερα επίπεδα του Μεγάρου Μουσικής. Σύμφωνα με την επιμελήτρια της έκθεσης, την έμπειρη και με αδιαμφισβήτητο κύρος, Άννα Καφέτση «το δεύτερο μέρος της τριλογίας Η Άγραφη Βιβλιοθήκη εστιάζει στα βιβλία και τα κείμενα μέσα από τη φυσική, υβριδική και άυλη παρουσία τους. Η λογοτεχνία και οι μεταφραστικοί δεσμοί της με τη σύγχρονη τέχνη τίθενται στο επίκεντρο της έκθεσης που αναδεικνύει ποιητικές και πολιτικές όψεις και δυνατότητες ενός ευρύτατου σήμερα καλλιτεχνικού ριζοσπαστισμού που συχνά αυτοπροσδιορίζεται ως λογοτεχνικός ακτιβισμός». Αν και προσωπικά δεν έχω πληροφόρηση τι ακριβώς είναι ο λογοτεχνικός ακτιβισμός, περιδιαβάζοντας την εξαιρετικά ενδιαφέρουσα έκθεση, μπόρεσα να διαπιστώσω την ύπαρξη των πολλαπλών δυνατοτήτων που ανοίγονται σήμερα μπροστά σε ότι θεωρούμε βιβλίο, βιβλιοθήκη, ανάγνωση, τρόπους πρόσληψης της ανάγνωσης, τρόπους συγγραφικής δημιουργίας και συνομιλίας συγγραφέα με τον αναγνώστη. Προβληματίστηκα επίσης για το ποιος θα είναι ο συγγραφέας του, όχι και τόσο μακρινού μέλλοντος, και πως θα διασφαλίζεται το έργο και τα πνευματικά του δικαιώματα αν, ως άυλο, περιφέρεται εν πλήρη ελευθερία και χάνεται μέσα στο διαδικτυακό χαώδες σύμπαν. Εξέφρασα τον προβληματισμό μου στην, κατά καλή σύμπτωση, παρούσα κυρία Καφέτση, η οποία μου απάντησε ότι η έκθεση προκαλεί ακριβώς αυτόν τον πολύ επίκαιρο προβληματισμό, καθώς ανοίγεται προς όλες τις κατευθύνσεις που αφορούν το βιβλίο, τον συγγραφέα, τον αναγνώστη, την βιβλιοθήκη.
Πραγματικά το πρώτο εντυπωσιακό που σε υποδέχεται στην έκθεση , είναι ένα ανοιχτό βιβλίο προβαλλόμενο σε μεγάλη οθόνη, όπου στις σελίδες του περνούν περιοδικά ρήσεις του Χόρχε Λούις Μπόρχες για βιβλία, συγγραφείς, ανάγνωση , βιβλιοθήκες αλλά και τη δημοκρατία. Λίγο αργότερα συναντάς την εντυπωσιακή εγκατάσταση της Στεφανία Σιζούκο με τον γενικό τίτλο FREE TEXT. O επισκέπτης βλέπει αναρτημένα στους τοίχους φυλλάδια και αφίσες γνωστών έργων που πραγματεύονται ακανθώδη ζητήματα του 21ου αιώνα, όπως τα ψηφιακά πνευματικά δικαιώματα, ή το δικαίωμα συμμετοχής σε εναλλακτικές κουλτούρες στον καπιταλισμό. Η εγκατάσταση λειτουργεί ως φυσικό αρχείο και δημόσιο αναγνωστήριο. Επίσης ο επισκέπτης καλείται να κόψει κομματάκια χαρτιού όπου μπορεί να βρει διευθύνσεις ιστοσελίδων από τις οποίες έχει τη δυνατότητα να κατεβάσει δικό του αντίγραφο των κειμένων που τον ενδιαφέρει. Πολλά από τα κείμενα αυτά κυκλοφορούν ήδη στο διαδίκτυο παρανόμως από ανώνυμους χρήστες.
Εξαιρετικά ενδιαφέρουσες εγκαταστάσεις και εκθέματα –το βιβλίο ως έργο τέχνης μέσα από την πολλαπλότητα των τεχνικών παραγωγής και πρόσληψης του-συναντά ο επισκέπτης στα επόμενα επίπεδα της έκθεσης. Στέκομαι ενδεικτικά:
- Στο διαδικτυακό έργο Books Scapes του Ζουλιέν Λεβέσκ. Πρόκειται για ένα ψηφιακό τοπίο, αποτελούμενο από 100 στοιχεία που φιλοξενούνται στο Google Books, και δεν προστατεύονται από πνευματικά δικαιώματα. Από τον ίδιο καλλιτέχνη έχουμε την ηχητική εγκατάσταση Donata Sonata –Net art. Εδώ προτείνεται το πώς μπορούμε να ακούσουμε τα δεδομένα μας υπό την μουσική υπόκρουση του John Cage.
- Στην εγκατάσταση Print Wikipedia του Μάκλ Μάντιμπερ. Πρόκειται για ένα ειδικά διαμορφωμένο λογισμικό που μεταμορφώνει ολόκληρη την αγγλική βάση δεδομένων της Wikipedia σε 7473 τόμους των 700 σελίδων και στη συνέχεια τους ανεβάζει προς εκτύπωση, όταν αυτή απαιτείται. Ουσιαστικά , εκτός από την καταφανώς ιδιοποίηση του περιεχομένου της εγκυκλοπαίδειας, η εγκατάσταση θέλει να δείξει το ανέφικτο του εγχειρήματος μετατροπής της Wikipedia σε ένα υλικό αντικείμενο, αφού ήδη από την εκτύπωσή της η εγκυκλοπαίδεια είναι ξεπερασμένη.
- Τα 100 βιβλία χυμένα σε μέταλλο όπλου, απλωμένα σε ένα τραπέζι συνιστούν το έργο της Σίλπα Γκούπτα “For, In Your Tongue, I Cannot Fit: 100 Jailed Poets, 2017-2018”. To έργο είναι εμπνευσμένο από την έρευνα της καλλιτέχνιδας σε 100 φυλακισμένους ποιητές από ολόκληρο τον κόσμο, η οποία διήρκεσε έναν χρόνο. Ο τίτλος της εγκατάστασης βασίζεται σε ένα ποίημα του Αζέρου ποιητή Nessimi [14ος αιώνας].
- Δύο έργα της Νίνας Παπακωνσταντίνου. Το Forgetmenot, 2012, αποτελείται από μια σειρά 19 σχεδίων με αρχειακό μαρκαδόρο σε ρυζόχαρτο. Το «Περικλέους, Επιτάφιος, 2016» από 16 σχέδια με λωρίδες χαρτιού, αρχειακή κόλλα και χαρτόνι.
- “L’ amour 2016”, τιτλοφορείται το έργο της Δόρα Γκαρσία. Πρόκειται για μια αυτόνομη έκδοση-βιβλίο από το σεμινάριο “L’ amour” του Jacques Lacan και το αντίγραφο του ίδιου βιβλίου με σχολιασμούς της καλλιτέχνιδας.
- Βιβλία φτιαγμένα με μαύρο κερί τοποθετημένα το ένα δίπλα ή επάνω στο άλλο σε τραπέζι, με τίτλο «Sismographies 3” της Εστεφανία Πεναρτέλ Λοαίζα.
- Με τον αινιγματικό τίτλο […2004] ο Ριβάνε Νοιενσβάντερ εκθέτει μια προκλητική εγκατάσταση που αποτελείται από 7 τροποποιημένες γραφομηχανές, τοποθετημένες σε ισάριθμα τραπέζια με πάγκους MDF τοποθετημένα σε έναν κλειστό χώρο όπου οι τοίχοι καλύπτονται από πράσινη τσόχα. Το κοινό καλείται να καθίσει στα γραφεία και να χρησιμοποιήσει τις γραφομηχανές. Ο καλλιτέχνης όμως έχει πειράξει τις γραφομηχανές ώστε τα πλήκτρα που αντιστοιχούσαν σε γράμματα να αντιστοιχούν σε σημεία στίξης και τελείες –με εξαίρεση τα πλήκτρα των αριθμών. Έτσι γνωρίζει μόνο αυτός που γράφει την σημασία του κειμένου του που έχει κρυπτογραφηθεί από τον καλλιτέχνη μέσω… μυστικού κώδικα. Σε κάθε τραπέζι υπάρχει μια στοίβα λευκό χαρτί ώστε όποιος θέλει μπορεί να γράψει όσα κείμενα θέλει και μετά αν το επιθυμεί να τα καρφιτσώσει στην τσόχα του τοίχου, φτιάχνοντας έναν τεράστιο πίνακα ανακοινώσεων. Ουσιαστικά το ίδιο το δωμάτιο, μέσα από αυτό το παιχνίδι μετατρέπεται σε ένα ανοιχτό βιβλίο!
- Ένα βιβλίο που το ακούς και το βλέπεις καθώς περπατάς! Πρόκειται για δύο εγκαταστάσεις της Ράνιας Μπέλλου που βασίζονται στην ερωτική αλληλογραφία και στο φωτογραφικό υλικό ενός νεαρού ζευγαριού, στην Ελλάδα της δεκαετίας του 1950, από το πρώτο γράμμα του προξενιού, μέχρι το τελευταίο, λίγο πριν τον γάμο. Η πρώτη εγκατάσταση είναι δικάναλη βίντεο, ασπρόμαυρη, χωρίς ήχο. Η δεύτερη, δέκα-κάναλη ηχητική. Ο γενικός τίτλος είναι «Το Αρχείο». Η ίδια καλλιτέχνης βασίζεται στο ημερολόγιο μιας τυπικής Αμερικανίδας της δεκαετίας του 1940 [The Diary of M. Becker] για να αναδημιουργήσει ένα άλλο…βιβλίο χρησιμοποιώντας ψηφιακό βίντεο και κινούμενη εικόνα. Μια γεύση του βιβλίου του μέλλοντος;
Τα εκθέματα, εγκαταστάσεις, σχέδια, διαδικτυακά έργα , βιντεοεγκαταστάσεις, γλυπτά, βιβλία καλλιτεχνών, είναι βεβαίως πολύ περισσότερα από τα προαναφερθέντα. Χρειάζεσαι οπωσδήποτε δύο ώρες για να επισκεφθείς και τα τέσσερα επίπεδα της έκθεσης. Εκτός αυτών ο ενδιαφερόμενος επισκέπτης μπορεί να παρακολουθήσει περφόρμανς έργων της Ντόρα Γκαρσία. Η πρώτη τιτλοφορείται “The Sinthome Score” και πραγματοποιείται στο Μπαλκόνι των Μουσών κάθε Σάββατο από τις 12.00 έως τις 14.00 και η δεύτερη «Artist without work: A guided tour around nothing”, αρχίζει από το Φουαγιέ Κόκκαλη και ολοκληρώνεται στο Μπαλκόνι των Μουσών κάθε Σάββατο στις 20.00 και κάθε Κυριακή στις 13.00. Πραγματοποιούνται επίσης ξεναγήσεις για το κοινό καθώς και εκπαιδευτικά προγράμματα για όλες τις ηλικίες με την επιμέλεια της εικαστικού Κατερίνας Ζαχαροπούλου. Η έκθεση θα διαρκέσει έως τις 10 Μαρτίου 2019.
Τέλος, αφού επισημάνω ότι κατά την άποψή μου, πρόκειται για την πιο ενδιαφέρουσα διοργάνωση στο πλαίσιο της «Αθήνα, Παγκόσμια Πρωτεύουσα Βιβλίου», κλείνω με τα παρακάτω λόγια της Άννας Καφέτση: «Η έκθεση Μετά τη Βαβέλ έχει σχεδιαστεί σαν ένας λαβύρινθος με «αναγνωστήρια», «αρχεία» και «βιβλιοστάσια», σε δημόσιους και κρυφούς χώρους του Μεγάρου, μετατρέποντας το κτίριο και τις δαιδαλώδεις υπόγειες διαδρομές του σε μεταφορά, μιας μετα-μπορχεσιανής βιβλιοθήκης της Βαβέλ».
