της Θεοδώρας Δ. Πατρώνα
Η μεταμοντέρνα εποχή αλλά και ειδικότερα η εκπαίδευση χαρακτηρίζονται ανάμεσα σε άλλα από την ενθουσιώδη συμπερίληψη της φωνής του Άλλου, τη δυναμική προβολή της πολιτισμικής παραγωγής μέχρι πρότινος περιθωριοποιημένων ατόμων λόγω φύλου, τάξης, φυλής, θρησκείας και σεξουαλικής ταυτότητας. Πολύ ωραία όλα αυτά, αλλά γίνονται στην πράξη; Διερευνώντας επί της ουσίας την ύπαρξη γυναικείων προτύπων στην δημόσια ελληνική εκπαίδευση ελάχιστες είναι οι απαντήσεις αναφορικά με την γυναικεία πρωτοπορία στον χώρο των επιστημών, των τεχνών αλλά και των γραμμάτων. Ίσως στην καλύτερη περίπτωση οι νέες μας (και σπανιότερα οι νέοι) αναφερθούν στη Μαρί Κιουρί ή τη Φρίντα Κάλο. Είναι μάλλον απίθανο όμως, δυστυχώς, να γνωρίζουν την αντισυμβατική νομπελίστα Ιταλίδα συγγραφέα Γκράτσια Ντελέντα και το εμβληματικό της έργο.
Μία ξεχωριστή γυναίκα με αστραφτερό μυαλό και ακούραστη πένα, η Ντελέντα γεννήθηκε στην πολύπαθη Σαρδηνία στα 1871. Η πορεία της ζωής της προβάλει χαρακτηριστικά τη γυναικεία πάλη για μόρφωση, αυτοβελτίωση και δημιουργική έκφραση. Υπακούοντας στις πατριαρχικές νόρμες που ήθελαν τις γυναίκες αμόρφωτες και περιορισμένες, η συγγραφέας αν και γόνος εύπορης αστικής οικογένειας, δεν προχώρησε παρά μόνο μέχρι την τετάρτη τάξη της βασικής εκπαίδευσης. Η αυστηρή καθολική ανατροφή που διαμόρφωνε για αιώνες τις ψυχές και τις ζωές των κοριτσιών στη συντηρητική κοινωνία της Σαρδηνίας αλλά και της υπόλοιπης Ιταλίας δεν άφηνε περιθώρια ελευθερίας: βασικά χαρακτηριστικά της ο εγκλεισμός και η απόλυτη υποταγή στις επιθυμίες των ανδρών της οικογένειας, η απαρέγκλιτα ενάρετη ζωή στο πρότυπο της Παναγίας και η θεοποιημένη μητρότητα. Με την ανάγνωση μοναδικό της οξυγόνο σε αυτό το κλειστοφοβικό περιβάλλον, η Ντελέντα μορφώνεται διαβάζοντας τη Βίβλο και μνημειώδη έργα της Λογοτεχνίας του 19ου αιώνα. Η συγγραφική της δράση ξεπερνώντας τους περιορισμούς του φύλου της και της γλώσσας (στο σπίτι μιλούσαν διάλεκτο) ξεκινά από μικρή ηλικία μόλις στα 17 με το διήγημα «Αίμα της Σαρδηνίας». Με τον γάμο της ξεπέρασε την ασφυκτική απομόνωση της πατρίδας της και έζησε στη Ρώμη. Έγραφε συστηματικά όταν τα δύο παιδιά της κοιμόταν και ύψωσε με παρρησία τη φωνή της κλείνοντας τα αυτιά της στα ειρωνικά σχόλια των κριτικών που την αντιμετώπισαν με λιγοστές αναφορές και προκατάληψη για την καταγωγή και κυρίως τη γυναικεία της υπόσταση. Από τα πολύ σημαντικά της έργα συγκαταλέγονται ο Ελίας Πορτόλου (1903), Στάχτη (1904), Οι Καλαμιές στον Άνεμο (1913) και Η Μητέρα (1920). Το τελευταίο θεωρείται ο κολοφώνας της συγγραφικής της πορείας με τον Ντ.Χ. Λόρενς να το ξεχωρίζει για το πάθος και τον ερωτισμό του. Αυτό της έφερε και το Νόμπελ Λογοτεχνίας στα 1926, το δεύτερο για την Ιταλία και το δεύτερο που απονεμήθηκε μέχρι τότε σε γυναίκα.
Το αριστουργηματικό μυθιστόρημα Η Μητέρα είναι διαθέσιμο στον αναγνωστικό κοινό μέσα από τις εκδόσεις Καστανιώτη και την αρτιότατη μετάφραση από τα Ιταλικά της Αναστασίας Μιχαλέλη. Ο τόμος ολοκληρώνεται με τις σημειώσεις της μεταφράστριας και ένα διαφωτιστικό και καλογραμμένο επίμετρο με τίτλο «Η Λογοτεχνική Ψυχή της Σαρδηνίας». Εκεί η Μιχαλέλη παραθέτει βασικά βιογραφικά στοιχεία και επισημαίνει με επιχειρήματα σημαντικές λογοτεχνικές επιρροές που αποτυπώνονται στο συγκεκριμένο έργο της Ντελέντα.
Με γλαφυρότητα και ευαισθησία η Ντελέντα στήνει αριστοτεχνικά το σκηνικό της ιστορίας της: το άκαμπτο πολιτισμικό περιβάλλον της συντηρητικής Σαρδηνίας των παιδικών της χρόνων, το φτωχό φανταστικό χωριό Άαρ. Η υπόθεση του έργου επικεντρώνεται στα δραματικά δύο εικοσιτετράωρα της Μαρίας Μανταλένας που έντρομη παρακολουθεί τον γιό της νεαρό ιερέα Πάουλο να ακροβατεί επί ακμής ξυρού. Οι ηθικές επιταγές της ιεροσύνης ή το μεθύσι του ανεμπόδιστου έρωτα για την δυναμική Ανιέζε; Η Λογική ή το Πάθος; Η αρετή ή η αμαρτία; Μέσα από αναδρομές στο παρελθόν, η Ντελέντα σκιαγραφεί την βασανισμένη ζωή της μητέρας και του γιου. Η πρώτη, ορφανή και κατατρεγμένη από γεννησιμιού της, έγινε αντικείμενο εκμετάλλευσης από την παιδική της ηλικία. Η σεξουαλική της κακοποίηση από υπέργηρο συγγενή της την οδηγεί στην εγκυμοσύνη, τον γάμο και την χηρεία. Η ηρωίδα αφοσιώνεται ολοκληρωτικά στον μοναδικό ρόλο που είναι αποδεκτός για το φύλο της, αυτόν της ενάρετης μητέρας. Εναποθέτει τα όνειρα και τις προσωπικές της φιλοδοξίες στον Πάουλο και εργάζεται ως παραδουλεύτρα στην ιερατική σχολή προσδοκώντας την κοινωνική του άνοδο με τον μόνο τρόπο που υπάρχει στην αυστηρά ταξική κοινωνία: αυτόν της ιεροσύνης. Μιλώντας χαρακτηριστικά για την σκληρή ζώη της ηρωίδας της Ντελέντα σημειώνει: «(…)για είκοσι χρόνια ήταν υπηρέτρια και είχε αντισταθεί σε κάθε κίνητρο για ζωή, στερούμενη τον έρωτα και το ψωμί, για να μεγαλώσει σωστά το φτωχό παιδί της και να του δώσει το καλό παράδειγμα» (21). Εξαιρετικό ενδιαφέρον παρουσιάζουν και οι περιφερειακές γυναικείες μορφές που φωτογραφίζει η Ντελέντα: οι καταδικασμένες γυναικείες φιγούρες στο χωριό, η αμφιβόλου ηθικής μητέρα του Αντίοκο, ο δυναμισμός της Ανιέζε που τολμά να διεκδικήσει μία άλλη ζωή για να απογοητευθεί από τη δειλία του αγαπημένου της. Απέναντί τους βρίσκεται πάντα το πορτραίτο της Μαρίας Μανταλένας που στωικά επικεντρώνεται στο ρόλο ζωής της και τον κάνει πεμπτουσία της ύπαρξης της, αρχή και αναπόφευκτο τέλος της.
Το πυκνογραμμένο κείμενο της Ντελέντα διαβάζεται απνευστί, έντονο και πολυεπίπεδο με κυρίαρχο πλεονέκτημά του τις συγκλονιστικές περιγραφές των ψυχικών διαδρομών των ηρώων, μάνας και γιού και τις διακυμάνσεις τους που αποδίδονται με απαράμιλλη γνώση και τέχνη. Αξιοσημείωτη είναι και η πληθώρα λογοτεχνικών επιρροών και ρευμάτων που μορφοποιούν το έργο της Ντελέντα προδίδοντας το εύρος της μόρφωσής της, σημεία που υπογραμμίζει και η Μιχαλέλη. Η ρομαντική περιγραφή των καιρικών φαινομένων με τη διάχυτη μελαγχολία και τον έρωτα χωρίς αύριο, η νατουραλιστική φωτογραφική περιγραφή των σκηνικών και προσώπων, το τοπικό χρώμα με το πρίσμα του ιταλικού βερισμού σε αυτήν την άγνωστη ως τότε περιοχή της Ιταλίας, η κατακερματισμένη-μοντερνιστική προβολή των χαρακτήρων είναι μόνο μερικές από τις πτυχές που έχουν συζητηθεί για το κείμενο της Ντελέντα προσδίδουν στο κείμενο τη δυναμική και το βάθος του.
Δυστυχώς το δράμα της ηρωίδας στο έργο Η Μητέρα για τον πιθανό εξευτελισμό και την κοινωνική κατακραυγή που βαραίνουν τη μητέρα από τις πράξεις των παιδιών της είναι διαχρονικό και πανανθρώπινο. Καθόλου μακρινή δεν είναι και η καταπίεση των γυναικών σε αυστηρά προκαθορισμένους ρόλους σε πολλές γωνιές του πλανήτη. Η ιστορία της ηρωίδας και η μοναδική πορεία ζωής της συγγραφέως Γκράτσια Ντελέντα θυμίζουν στις γυναίκες το ύψος των εμποδίων που χρειάζονται να υπερπηδήσουν ακόμα και σήμερα για να βρουν την δική τους αυτόνομη φωνή στην κοινωνία και την δημιουργία.
info: Γκράτσια Ντελέντα. Η Μητέρα. Εκδόσεις Καστανιώτη: Αθήνα, 2019.
