της Έλενας Χατζηγιωργάκη.
Ο Giorgio Agamben* με αφορμή ένα θρησκευτικό γεγονός, αυτό της δίκης του Ιησού από τον Πόντιο Πιλάτο, μας εισάγει στα άδυτα της ερμηνευτικής σημασιολογίας της Καινής Διαθήκης.
Ο Πόντιος Πιλάτος είναι από τα λίγα πρόσωπα που αναφέρονται στο Σύμβολο της Πίστεως – «σταυρωθέντα τε υπέρ ημών επί Ποντίου Πιλάτου». Ήταν ο πέμπτος επίτροπος (έπαρχος) της Ιουδαίας και έμεινε στην ιστορία γιατί ήταν ο άνθρωπος που ανέλαβε το ρόλο της δίκης και καταδίκης του Ιησού Χριστού. Οι ευαγγελιστές, οι οποίοι εκ των πραγμάτων δεν θα μπορούσαν να είναι παρόντες στη δίκη, δεν υποδεικνύουν την πηγή των ιστοριών τους. Είτε στις επιστολές, είτε στις διηγήσεις, εξέχοντα ρόλο έχει η ποιητική περιγραφή των γεγονότων και όχι η ιστορική τεκμηρίωσή τους. Σύμφωνα λοιπόν με τις γραφές, ο Πιλάτος προσπαθεί πάση θυσία να αποφύγει την καταδίκη του Ιησού διότι γνώριζε, όπως προκύπτει από την επιστολή προς τον Τιβέριο, ότι ο Ιησούς δεν ήταν μονάχα αθώος, αλλά και ότι έκανε θαύματα όπως ένας θεός.
Στα αρχαία ελληνικά η λέξη για τη δίκη είναι «κρίσις» και το ρήμα «κρίνω» ερμηνεύεται ως «διακρίνω/ξεχωρίζω» καθώς και «αποφασίζω». Η «κρίσις» αποκτά θεολογική ερμηνεία στα λόγια του Ιησού, αλλά και στον Απόστολο Παύλο: «εν ημέρα ότε κρίνει» (Ρωμ. 2,16).
Η δικαστική λειτουργία εν προκειμένω αναφέρεται με τον τεχνικό όρο «βήμα», που σημαίνει το κάθισμα ή την έδρα που βρίσκεται εκείνος που ανακοινώνει τη δικαστική απόφαση. Όταν λοιπόν ο Πιλάτος βγαίνει να ανακοινώσει την καταδικαστική απόφαση, κάθεται στο βήμα: «ο ουν Πιλάτος ακούσας τούτον τον λόγον ήγαγεν έξω τον Ιησού, και εκάθισεν επί του βήματος εις τόπον λεγόμενον Λιθόστρωτον, εβραϊστί δε Γαββαθά» (Ιω. 19,13). Ο ίδιος όρος αναφέρεται και στο: «καθημένου [του Πιλάτου] δε επί του βήματος» (Μτ. 27, 19), που εδώ σημαίνει «ενόσω ασκούσε το ρόλο του δικαστή». Στις πράξεις των Αποστόλων ο ίδιος όρος σημαίνει απλώς το δικαστήριο. Στην Β’ Επιστολή προς Κορινθίους του Αποστόλου Παύλου όμως ο όρος «βήμα» σημαίνει συνεκδοχικά την Ημέρα της Κρίσεως: «πάντας ημάς φανερωθήναι δει έμπροσθεν του βήματος του Χριστού» (Β’ Κορ. 5, 10).
Είναι φανερό λοιπόν ότι οι λέξεις-όροι που χρησιμοποιούνται στην Καινή Διαθήκη για να περιγράψουν ένα ιστορικό γεγονός, πέρα απ΄ την κυριολεκτική ερμηνεία τους, έχουν και συμβολική-σημειολογική ερμηνεία. Στη δίκη του Ιησού που εξελίσσεται μπροστά στον Πιλάτο, δικάζεται μεν ο Ιησούς ως άνθρωπος (συμβάν), όμως κρίνεται και με τη θεϊκή του ιδιότητα στον κόσμο των αιωνίων αληθειών.
Από την αρχαιότητα είναι γνωστή η διάκριση ανάμεσα σε σημαίνον, σημαινόμενο και τυγχάνον. Οι όροι σημαίνον και σημαινόμενο πρωτοχρησιμοποιήθηκαν με γλωσσολογική εφαρμογή από τους Στωικούς φιλοσόφους, οι οποίοι χαρακτήριζαν σημαίνον την “ακουστική εικόνα” της λέξεως, σημαινόμενον τη “σημασία” που ανακαλεί στο νου η εκφώνησή της και τυγχάνον το “αντικείμενο αναφοράς” (το πράγμα). Το σημαίνον, ανάλογα με τον ομιλούντα/γράφοντα, το σημασιολογικό περιβάλλον στο οποίο λέγεται/γράφεται, αλλά και την εποχή, αντιστοιχεί σε κάποιο σημαινόμενο, δηλαδή μπορεί να λάβει διαφορετική ερμηνεία. Εν γένει, όταν δεν υπάρχει ένα-προς-ένα αντιστοιχία ανάμεσα στο σημαίνον και το σημαινόμενο, προκύπτουν πολλαπλότητες στη σημασία μιας λέξης, δηλαδή αμφισημίες και πολυσημίες αυξάνοντας έτσι τη σημασιολογική πολυπλοκότητα μιας λέξης.
Στην Καινή Διαθήκη, η λέξη «δίκη» ίσως να πήρε τελικά ένα όνομα – processo – το οποίο δηλώνει μια συνεχή και αδιάκοπη εξέλιξη. Στην ιατρική ορολογία η έκφραση «processus morbi» σημαίνει την πορεία μιας ασθένειας και υποδηλώνει μια εν εξελίξει διαδικασία. Η «κρίση», με την έννοια της ετυμηγορίας (το αποτέλεσμα της δίκης) έχει χαθεί, εκτός κι αν η κρίση δεν συμπίπτει με την ασταμάτητη πορεία της. Συνεπώς η «κρίση» είναι μια συνεχής διαδικασία στο διηνεκές.
Στη δίκη του Ιησού από τον Πιλάτο, όπως προκύπτει απ’ την προσεκτική ερμηνεία των όρων κατά τον συγγραφέα, συμβαίνει το εξής παράδοξο: από τη μία ο Πιλάτος δικάζει (συνεχής διαδικασία) και αποφασίζει (δίνει τέλος στη δίκη με την καταδικαστική του απόφαση) και από την άλλη ο Ιησούς δικάζεται αλλά και κρίνει. Όμως η κρίση του Ιησού δεν είναι μια τετελεσμένη διαδικασία. Ο Ιησούς δεν έχει να λάβει καμία απόφαση.
*Ο Giorgio Agamben (1942) ήταν καθηγητής θεωρητικής φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο της Βενετίας, διεύθυνε το Διεθνές Κολλέγιο Φιλοσοφίας στο Παρίσι, ενώ έχει διδάξει κατά καιρούς σε πολλά πανεπιστήμια, κυρίως στην Ιταλία και τις ΗΠΑ. Το ενδιαφέρον του για το ζήτημα της γλώσσας και οι στοχασμοί του γύρω από τη δυτική αισθητική κορυφώθηκαν με καινοτόμες έρευνες σε θέματα ηθικής και βιοπολιτικής. Το ιδιαίτερα ευρύ έργο του, με πολλές μεταφράσεις σε όλο τον κόσμο, έχει σχολιαστεί εκτεταμένα και τροφοδοτεί διαρκώς τις διανοητικές συζητήσεις.
info: Giorgio Agamben, Πιλάτος και Ιησούς, μτφρ :Δέσποινας Λαμπαδά, εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου,
