Tων Νικολάου Κυριαζή και Εμμανουήλ Μάριου Οικονόμου (*)
Κυκλοφόρησαν πρόσφατα δύο βιβλία για το Αζερμπαϊτζάν, μία εν πολλοίς “άγνωστη” για μας χώρα. Πρόκειται για τα βιβλία : Β. Αντριάνοφ & Γ. Μιραλάμοφ, “Χεϊντάρ Αλίγιεφ Ο ηγέτης και η εποχή του”, εκδόσεις Ενάλιος, 2016, και Α. Ανδριανόπουλος, “ Αζερμπαϊτζάν: Κυρίαρχος στο Σταυροδρόμι της Ευρασίας”, Εκδόσεις. Επίκεντρο, 2016. και τα δύο δίνουν εκδοχές μιας χώρας σε μετάβαση.
Το Αζερμπαϊτζάν είναι μία από τις νέες χώρες που προέκυψαν μετά από την διάλυση της Σοβιετικής ένωσης στον Καύκασο, μαζί με την Γεωργία και την Αρμενία.[1]
Εκτός από την γενικότερη στρατηγική σημασία του στην περιοχή, είναι σημαντικό για την Ευρώπη και την Ελλάδα λόγω των πετρελαίων και του φυσικού αερίου του. Άλλωστε, οι οικονομικές σχέσεις με την Ελλάδα γίνονται ιδιαίτερα στενές, τόσο λόγω του αγωγού TAP (Trans Adriatic Pipeline) που ξεκινά από το Αζερμπαϊτζάν, διασχίζει την Μικρά Ασία, περνά στην Ελλάδα και καταλήγει στην Ιταλία, όσο και γιατί η κρατική εταιρεία του Αζερμπαϊτζάν SOCAR είναι ο πλειοδότης για την αγορά του 60% της Ελληνικής ΔΕΣΦΑ.
Η εξαγορά έχει συναντήσει πολιτικά προβλήματα από πλευράς επιτροπής της ΕΕ, που ενώ από την μία επιδιώκει την απεξάρτηση από το ρωσικό αέριο, από την άλλη δεν επιτρέπει την πώληση πλειοψηφικού πακέτου σε τρίτη χώρα, μία ακόμα έκφραση της γραφειοκρατικής και πολιτικής σχιζοφρένειας σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Έτσι, τώρα αναζητείται ο νέος επιπλέον επενδυτής για το περίπου 11% που περισσεύει, λόγω του ότι το ποσοστό της SOCAR πρέπει να μειωθεί σε κάτω του 50%.
Το Αζερμπαϊτζάν έχει πληθυσμό 9,4 εκ. ΑΕΠ (σε ισοτιμίες σταθερής αγοραστικής αξίας, PPP) 165,3 δις δολάρια (2014), ΑΕΠ κατά κεφαλή 17.168, ανεργία 5,2%, πληθωρισμό 1,4%, άμεσες ξένες επενδύσεις 4,4 δις (2014), και δημόσιο χρέος 16,4%. Ως προς τις οικονομικές ελευθερίες, θεωρείται σχετικά ελεύθερο (moderately free) με βαθμολογία 60,2 (το 2016, με άριστα το 100) και παγκόσμιο μέσο όρο 60,7 που το κατατάσσει στην θέση 91. Τα αντίστοιχα στοιχεία για την Ελλάδα είναι: πληθυσμός 11,1 εκ., ΑΕΠ 265,6 δις (δολάρια το 2014), 175 δις ευρώ το 2015, -3,9 % ρυθμός οικονομικής ανάπτυξης το 2013, +0,7 % το 2014, μεταξύ -0,2 και -0,7 το 2015, και εκτιμήσεις μεταξύ -1% και -2% το 2016) πράγμα που σημαίνει πως η διαφορά του ΑΕΠ κατά κεφαλή, 24.012 δολάρια για το 2013 μειώνεται.
Η ανεργία είναι 27,6 %, ο πληθωρισμός -0,9%, οι άμεσες ξένες επενδύσεις 2,6 δις και δημόσιο χρέος 173,8% του ΑΕΠ (όλα για το 2013). Οι εκτιμήσεις για το δημόσιο χρέος στο τέλος του 2016, συμπεριλαμβάνοντας την νέα επιβάρυνση από το τρίτο μνημόνιο (συν 20 δις από τα συνολικά 86 δις), θα εκτινάξουν το δημόσιο χρέος στο περίπου 200% με την Ελλάδα να εκτοπίζει την Ζιμπάμπουε ως η δεύτερη πιο υπερχρεωμένη χώρα παγκόσμια, μετά την Ιαπωνία. Το Αζερμπαϊτζάν θα πρέπει να καταβάλλει πολύ έντονες προσπάθειες για να μας φτάσει ως προς το δημόσιο χρέος, μια και το δικό μας είναι υπερδεκαπλάσιο του δικού τους!
Ως προς τις οικονομικές ελευθερίες, η Ελλάδα έχει βαθμολογία 54 (το 2015) έχοντας χάσει 7 βαθμούς από το 2011, με χαρακτηρισμό “κυρίως ανελεύθερη” (mostly unfree) και κατάταξη στην θέση 130. Το 2015 η Ελλάδα έφθασε στην χαμηλότερη βαθμολογία στην ιστορία της. Είναι σαφές πως το Αζερμπαϊτζάν υπερέχει σε όλες τις οικονομικές του επιδόσεις.
Το Αζερμπαϊτζάν έχει ένα μεγάλο πολιτικό πρόβλημα γιατί η Αρμενία έχει καταλάβει την περιοχή του Ναγκόρνο Καραμπάχ, 20% του εδάφους της χώρας (όπως έχει αναγνωρισθεί διεθνώς). Το 2013 εκλέχθηκε πρόεδρος για Τρίτη φορά ο Ιλχάμ Αλίγιεφ γιός του Χειντάρ Αλίγιεφ, που πέθανε σε ηλικία 80 ετών το 2003.
Τα δύο βιβλία, των Αντριάνωφ-Μιραλάμοφ (ο δεύτερος είναι τώρα βουλευτής) και του Ανδριανόπουλου, καλύπτουν ένα κενό γνώσεων γύρω από το Αζερμπαϊτζάν.
Το πρώτο είναι μία βιογραφία του προέδρου Χειντάρ Αλίγιεφ, που έχει όμως πολύ ευρύτερο ενδιαφέρον, γιατί ο Αλίγιεφ, πριν γίνει τρίτος πρόεδρος του ανεξαρτήτου Αζερμπαϊτζάν κατείχε σημαντικές θέσεις στην τότε Σοβιετική Ένωση (Σ.Ε.), ως στέλεχος της KGB (όπως ο Πούτιν), υπουργός και αντιπρόεδρος της Σ.Ε. Η βιογραφία του έτσι μας δίνει πολλά ενδιαφέροντα στοιχεία για την ιστορία και την λειτουργία της Σ.Ε. από τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο μέχρι την κατάρρευσή της. Θα αναφερθούμε παρακάτω σε ορισμένα (με τις αντίστοιχες σελίδες από την βιογραφία).
32: Ο ήρωας του 9ου αιώνα Μπαμπέκ, ηγέτης εξέγερσης εναντίον του Χαλιφάτου των Αββασιδών της Βαγδάτης, εθνικός ήρωας της χώρας έγραφε “Καλύτερα να ζήσεις έστω και μια ημέρα ελεύθερος, παρά σαράντα χρόνια ως αξιολύπητος δούλος”, που απηχεί την μεταγενέστερη φράση του Ρήγα Βελεστινλή “καλύτερα μιας ώρας ελεύθερη ζωή, παρά σαράντα χρόνια σκλαβιά και φυλακή”.
41: Απόηχος των εκκαθαρίσεων του Στάλιν κατά του Τρότσκι “οι εργαζόμενοι του Μπακού χαιρετίζουν ομόθυμα την καταδικαστική απόφαση του Στρατοδικείου του Ανωτάτου Δικαστηρίου της ΕΣΣΔ για την φασιστική συμμορία των τροτσκιστικών καθαρμάτων”.
54: Στην διάρκεια του Β Παγκοσμίου Πολέμου οι σύμμαχοι είχαν καταλάβει προληπτικά το Ιράν. Οι Ρώσοι είχαν καταλάβει το ειρηνικό Αζερμπαϊτζάν, όπου και σήμερα κατοικούν περισσότεροι Αζέριοι από ότι το ανεξάρτητο, και είχε σκοπό να το προσαρτήσει στην Σ.Ε. Αυτό τελικά δεν έγινε χάρη στην συμφωνία της Γιάλτας, που έθεσε το Ιράν στην ζώνη επιρροής Μ. Βρετανίας και ΗΠΑ.
62-110: Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν μερικά στοιχεία για την δράση του Αλίγιεφ στην Τσέκα και μετά KGB, όπου έφτασε στον βαθμό του αντιστράτηγου, όπως η καθοδήγηση του πράκτορα “φυσιοδίφη” που έκλεψε για χάρη των Σοβιετικών τα σχέδια του γερμανικού τανκ Leopard.
90,91,163175,204 κλπ: Στο βιβλίο υπάρχουν διάσπαρτες αναφορές για την υποκρισία και την διαφθορά του σοβιετικού συστήματος, την λογοκρισία κλπ. Τα σοβιετικά μέσα πχ. προσπάθησαν να κρατήσουν μυστική την πτώση επιβατικού αεροπλάνου (“τα σοβιετικά αεροπλάνα δεν πέφτουν”) και μια μεγάλη πυρκαγιά στις πετρελαιοπηγές που μαίνονταν για ημέρες με θύματα, όταν τα δυτικά μέσα την είχαν αποκαλύψει προ πολλού. Όπως γράφουν (σελ. 90-91) υπήρχαν λέξεις, φράσεις ολόκληρες, διατυπώσεις του τύπου….“η μονολιθική συσπείρωση του κόμματος και λαού, αισθήματα απέραντης ευγνωμοσύνης στο μεγάλο μας κόμμα στην Λενινιστική Κεντρική Επιτροπή με επικεφαλής τον διακεκριμένο πολιτικό και πολιτειακό παράγοντα της εποχής μας, τον σύντροφο Λεονίτ Μπρέζνιεφ για την σοφή Λενινιστική εξωτερική και εσωτερική πολιτική που ασκεί”, ή την χρησιμοποίηση μηχανημάτων και υλικών οικοδομής για ανέγερση βιλλών κλπ. των κομματικών στελεχών.
204: Υπάρχουν και ενδιαφέροντα στοιχεία για την χαμηλή παραγωγικότητα του σοβιετικού συστήματος, όπως πχ. ότι η απόδοση μαλλιού ανά πρόβατο ήταν 2,6 κιλά (επί Γκορμπατσόφ) , ενώ ήταν 10 στην Αυστραλία.
Ο Αλίγιεφ πάντως ήταν προοδευτικός και τολμηρός για το Σοβιετικό το σύστημα επιτρέποντας πχ. ανέβασμα ενός θεατρικού έργου στο Μπακού με παράκαμψη της λογοκρισίας, λαμβάνοντας μέτρα προστασίας του περιβάλλοντος για την σωτηρία του παλαιού μνημείου ενός μεσαιωνικού ποιητή (σελ. 146-147). Μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζει και η τρυφερή ερωτική ιστορία του Αλίγιεφ με την μέλλουσα σύζυγό του, επί Σταλινικής εποχής. Η οικογένειά του ήταν “σεσημασμένη” και η Τσέκα (στην οποία ο Αλίγιεφ ήταν τότε κατώτερος αξιωματικός ) τον προειδοποίησε να διακόψει. Ο Αλίγιεφ παράκουσε, και εξακολούθησε να συναντά την Ζαρφά μυστικά, σε πάρκα κλπ. Ευτυχώς, ο θάνατος του Στάλιν το 1953, άλλαξε την κατάσταση και ο Αλίγιεφ μπόρεσε να παντρευτεί την αγαπημένη του.
Μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζει επίσης στα χρόνια του Γκορμπατσόφ, που στο βιβλίο παρουσιάζεται με μελανά χρώματα, ως μνησίκακος και αιθεροβάμων, φτιάχνοντας την δική του κλίκα και με διώξεις των παλαιοτέρων όπως και του ιδίου του Αλίγιεφ, μέχρι την διάλυση της Σ.Ε. που άνοιξε το δρόμο στον Αλίγιεφ να γυρίσει στην πατρίδα του, να αντιμετωπίσει έκρυθμη κατάσταση, πραξικοπήματα, τη εισβολή και κατάληψη του Ναγκόρνο Καραμπάχ από την Αρμενία, και τελικά την εκλογή του ως προέδρου, θέση που παρέμεινε, μέχρι τον θάνατό του το 2003.
Μεγάλη του διπλωματική επιτυχία ήταν πως έπεισε τους Ρώσους (χάρη και στην προσωπική του φιλία με τον τότε πρωθυπουργό Τσερνομίρντιν) να δεχθούν να ανοίξει τα πετρέλαια και το φυσικό αέριο της Κασπίας σε δυτικές εταιρείες όπως BP, TOTAL κλπ. Οι Ρώσοι μέχρι τότε θεωρούσαν την Κασπία ως “θάλασσά τους”. Τα κεφάλαια 10 και 11 του βιβλίου αναφέρονται ακριβώς στο θέμα του πετρελαίου και της πετρελαϊκής διπλωματίας, ενώ το 12o και τελευταίο, με την διακυβέρνηση ως το θάνατό του, το 2003.
Η μεγάλη επιτυχία του Αλίγιεφ ως προέδρου του ανεξαρτήτου πλέον Αζερμπαϊτζάν, είναι πως παρέλαβε μία χώρα στα πρόθυρα της κατάρρευσης, με εξωτερικά προβλήματα και εσωτερική εξαθλίωση και κατόρθωσε να την ανορθώσει και να την φέρει στο δρόμο της σταθερότητας και της ανάπτυξης.
Το βιβλίο του Α. Ανδριανόπουλου βασίζεται σε μεγάλο βαθμό στη προσωπική του εμπειρία από ένα ταξίδι του στο Αζερμπαϊτζάν.
Στο πρώτο κεφάλαιο κάνει μια συνοπτική ιστορική αναδρομή και στο δεύτερο φτάνει μέχρι τις μέρες μας. Στο τρίτο αναφέρεται σε μαρτυρίες κατοίκων που έχουν εγκατασταθεί στο Αζερμπαϊτζάν από άλλα μέρη της πρώην Σ.Έ. τονίζοντας το καθεστώς ανεξιθρησκίας και φιλικής υποδοχής που βρήκαν, αλλά και τον κοινό παρανομαστή για πολλούς που είναι οι τουρκογενείς γλώσσες. Δίνει και εξήγηση γιατί υπάρχει αυτή η ανεξιθρησκία και η μικρή επιρροή των ακραίων μωαμεθανών του ISIS κλπ. Η πλειοψηφία των Αζέρων είναι σιίτες, άρα εναντίον των σουνιτών του χαλιφάτου, και η σοβιετική παράδοση έχει διαχωρίσει την θρησκεία από το κράτος. Επιπλέον υπάρχει και ορθόδοξη Μητρόπολη.
Το βιβλίο αναφέρεται στο “Συμβόλαιο του αιώνα” (σελ. 54-55), στη συμφωνία του Οκτωβρίου 1993 με διεθνείς εταιρείες εξόρυξης και εκμετάλλευσης πετρελαϊκών κοιτασμάτων, την κατασκευή του αγωγού Μπακού-Τσειχάν στην Τουρκία, που ωστόσο δεν μετέτρεψε ποτέ την χώρα σε δορυφόρο της Τουρκίας, παρά τις προσπάθειες της τελευταίας.
Αναφερόμενος στην γενικότερη γεωπολιτική, δεν παραλείπει δριμεία κριτική στην ΕΕ και την Ελλάδα (78-79) “η αντιμετώπιση του Ελληνικού χρέους είναι χαρακτηριστικό δείγμα ευρωπαϊκής ανοησίας και επιχειρησιακής ανικανότητας. Πνιγμένη σε κανονισμούς και γραφειοκρατία η Ευρώπη εκτιμά πως όλα τα προβλήματα έχουν τεχνικές λύσεις. Παραβλέπει με επιμονή τις ιδιότητες των εθνικών χαρακτήρων και των τοπικών παραδόσεων και συνηθειών” και “στον τομέα των θεσμικών μεταρρυθμίσεων, η Τρόικα ουδέποτε έθιξε ζήτημα σταυρού προτίμησης και λειτουργίας του πολιτικού συστήματος (που είναι κατ’ αυτόν βασικό πρόβλημα του πελατειακού κράτους”. Η πολιτική τους επιμένει στην λογική “πάρτε καινούργια δανεικά και βάλτε καινούργιους φόρους” “Από τα πράγματα, λοιπόν, είναι δεδομένο πως τίποτε δεν θα αλλάξει. Και το νέο πρόγραμμα θα αποτύχει”.
Το τρίτο κεφάλαιο αναφέρεται στις διεθνείς σχέσεις της χώρας, τονίζοντας πως είναι ένας παράγων μετριοπάθειας και ειρήνης στην περιοχή, εποικοδομώντας καλές σχέσεις με ΕΕ, Ρωσία, Ιράν, Τουρκία κλπ. με μία “εξισορροπητική διπλωματία”. Υπογραμμίζει την θεαματική βελτίωση του επιχειρηματικού κλίματος, με τα δικαιώματα των ξένων επενδυτών να προστατεύονται με ιδιαίτερα αποφασιστικό τρόπο και τα δικαστήρια να λειτουργούν με μεγαλύτερη ταχύτητα.
Το τέταρτο κεφάλαιο αναφέρεται στη σύγκρουση με την Αρμενία και την κατοχή του 20% του εδάφους του Αζερμπαϊτζάν, καθώς και στον πόλεμο του 1992, όπου υποστηρίζει ότι οι Αρμένιοι διέπραξαν μια μικρή γενοκτονία (613 άμαχοι νεκροί) στην πόλη Χαζαλί, που έχει αναγνωρισθεί από τον ΟΗΕ. Υποστηρίζει ακόμη ότι οι Αρμένιοι φαίνεται πως ξέχασαν την γενοκτονία που υπέστησαν οι ίδιοι από τους Τούρκους. Επισημαίνει ότι την σφαγή έχουν αναγνωρίσει πολλές χώρες, καθώς και πολλές πολιτείες των ΗΠΑ, όπως η Καλιφόρνια, Μασαχουσέτη κλπ. Συνεχίζει με αναφορά στις προσπάθειες επίλυσης, που ακόμα δεν έχουν καρποφορήσει.
Το πέμπτο κεφάλαιο αναφέρεται στο ενεργειακό ζήτημα τονίζοντας τον σημαντικό ρόλο της χώρας ως προς το πετρέλαιο και το αέριο. Έχει δημιουργηθεί Κρατικό Ταμείο με έσοδα από το πετρέλαιο-αέριο, ύψους 37 δις. δολαρίων , το 290 από άποψη μεγέθους στον κόσμο (Το αντίστοιχο της Νορβηγίας διαχειρίζεται 700 δις. Περίπου 3,5 φορές το ΑΕΠ της Ελλάδας).
Ως προς τις συμφωνίες εκμετάλλευσης των νέων κοιτασμάτων, η χώρα διαφοροποιείται, προσελκύοντας δυτικές αλλά και Ασιατικές εταιρείες. Μεταξύ άλλων, η κρατική εταιρεία SOCAR έχει αγοράσει γη στο Γεωργιανό λιμάνι Κουλεβί για την δημιουργία δικού της τέρμιναλ και σταθμού υγρών καυσίμων, ενώ έχει εξαγοράσει το 51% της τουρκικής εταιρείας πετροχημικών PetKim.
Στο τελευταίο κεφάλαιο γίνεται μία αναδρομή στις ιστορικές σχέσεις Ελλάδας –Αζερμπαϊτζάν, στο Χριστιανικό ορθόδοξο παρελθόν με τις βυζαντινές εκκλησίες πριν κατακτηθεί από τους Άραβες, στους πρόσφατους πολιτισμικούς δεσμούς των δύο χωρών, που εμβαθύνονται σταδιακά και τους οικονομικούς δεσμούς μέσω SOCAR ΔΕΣΦΑ και ΤΑΡ, όπου δεν παραλείπει κριτική της ΕΕ για την τάση που έχει να δημιουργεί ανεξάρτητες αρχές, αυξάνοντας την γραφειοκρατία, χωρίς να κάνει όμως ποτέ αξιολόγηση της αποτελεσματικότητας της, δηλαδή το αντίθετο από ότι ζητά από την ελληνική οικονομία! (σελ. 137)
Ενδιαφέρουσα πληροφορία είναι πως είναι ιδιαίτερα φιλόμουση χώρα (Μπακού η μουσική πρωτεύουσα του Καυκάσου) και πρώτη μωαμεθανική στην οποία εμφανίστηκε όπερα, του συνθέτη Uzegir Hazibeyov (1885-1948) η “Leyla και Μajnan” το 1908.
(*) Ο Νικόλαος Κυριαζής είναι Καθηγητής του Τμήματος Οικονομικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας.
Ο Εμμανουήλ Μάριος Οικονόμου είναι Διδάκτωρ Οικονομικών στο Τμήμα Οικονομικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας.
[1] Η ανάλυση του Αζερμπαϊτζάν που παρουσιάζεται εδώ βασίζεται στα Β. Αντριάνοφ & Γ. Μιραλάμοφ, “Χεϊντάρ Αλίγιεφ Ο ηγέτης και η εποχή του”, εκδόσεις Ενάλιος, 2016, και Α. Ανδριανόπουλος, “ Αζερμπαϊτζάν: Κυρίαρχος στο Σταυροδρόμι της Ευρασίας”, Εκδόσεις. Επίκεντρο, 2016.
