της Σωτηρίας Καλασαρίδου (*)
Η λογοτεχνία αποτελεί ένα από τα προνομιακότερα πεδία αναπαράστασης του Ολοκαυτώματος τόσο για τους ενήλικες αναγνώστες όσο και για και τους εφήβους και τα παιδιά. Η τέχνη γενικά και η λογοτεχνία ειδικότερα επιτελούν τον σκοπό της γνωριμίας με πτυχές ενός από τα δραματικότερα ιστορικά γεγονότα αποτελεσματικότερα σε σχέση με την ιστορική επιστημονική αφήγηση, στον βαθμό που τα λογοτεχνικά έργα – όπως άλλωστε και τα κινηματογραφικά – εμπλέκουν τους αναγνώστες σε μια δυναμική διαδικασία που επιδρά πολλαπλά: στο επίπεδο της γνώσης, της αναδιαμόρφωσης της υποκειμενικότητας, και εντέλει της συμπεριφοράς. Τούτο συμβαίνει διότι η λογοτεχνία μας φέρνει αντιμέτωπους με την πολυφωνία και τη διείσδυση στους χαρακτήρες, τους ήρωες και τους αντί-ήρωες, τους θύτες, τους παρατηρητές και τα θύματα, μας επιτρέπει να γνωρίσουμε τις κοινωνίες των θυμάτων αλλά και των θυτών, να αντιληφθούμε την έμφυλη διάσταση του Ολοκαυτώματος, να έλθουμε σε επαφή με τη γλώσσα του στρατοπεδικού κόσμου αλλά και τη γραφειοκρατική γλώσσα των θυτών, να αποκωδικοποιήσουμε μεταφορές και σύμβολα και να νοηματοδοτήσουμε με φρέσκους όρους τη σημασία του Ολοκαυτώματος στο βιωμένο παρόν.
Στη λογοτεχνία – ελληνική και μεταφρασμένη – που αφορά στο Ολοκαύτωμα έχουν εγγραφεί διαφορετικά είδη από τη δεκαετία του 1940 μέχρι και τις μέρες μας: μυθιστορήματα και διηγήματα, ημερολόγια και αυτοβιογραφίες, ποιήματα και στίχοι που μελοποιήθηκαν, θεατρικά έργα και κινηματογραφικά σενάρια, εικονογραφημένες ιστορίες και Graphic novels είναι τα σημαντικότερα από αυτά. Είναι μια γόνιμη στιγμή για την παγκόσμια Λογοτεχνία η ένταξη του λογοτεχνικού είδους του παραμυθιού στη Λογοτεχνία του Ολοκαυτώματος και ευτυχής συγκυρία για την ελληνική εκδοτική παραγωγή η μετάφραση και έκδοσή του στα ελληνικά. Πρόκειται για το παραμύθι του Jean- Claude Grumberg Η πιο πολύτιμη πραμάτεια. Ένα παραμύθι, (μτφ. Ρούλα Γεωργακοπούλου) που τυπώθηκε πρόσφατα (Σεπτέμβριος 2020) από τις εκδόσεις Πόλις. Με μακρά θητεία στο κινηματογραφικό σενάριο ο Jean- Claude Grumberg έχει πραγματευτεί το ζήτημα του Ολοκαυτώματος ως συν-συγγραφέας στην ταινία του Κώστα Γαβρά Αμήν (2002), ενώ όψεις του κατοχικού Παρισιού είχε αποδώσει ως συντελεστής στο σενάριο της ταινίας του François Truffaut Το τελευταίο μετρό (1980). O ίδιος υπογράφει και το σενάριο της μεταφοράς του παραμυθιού Της πιο πολύτιμης πραμάτειας στη μεγάλη οθόνη υπό τη σκηνοθετική μπαγκέτα του Michel Hazanavicius που αναμένεται να προβληθεί το 2022.
Αντλώντας από τον κόσμο του παραμυθιού και αξιοποιώντας τα εργαλεία της εν λόγω φόρμας, όπως την απλή και κάπως αόριστη αφηγηματική γλώσσα, τα σύμβολα και τα μοτίβα, αφηγούμενος μια προσωπική ιστορία, ο Grumberg επιτυγχάνει να αναπαραστήσει όλες τις νευραλγικές πτυχές του Ολοκαυτώματος χωρίς να μας σοκάρει με την ωμή βία και τις φρικαλεότητες. Έτσι τα πογκρόμ, τα εβραϊκά γκέτο, η μεταφορά των Εβραίων στα στρατόπεδα συγκέντρωσης και εξόντωσης με τρένα για εμπορεύματα, η διαδικασία της “Selektion“, της επιλογής δηλαδή των ικανών προς εργασία από τους μη ικανούς, η άμεση εξόντωση στους θαλάμους αερίων των μη ικανών προς εργασία, η δερματοστιξία με νούμερο, το κούρεμα, η εξοντωτική εργασία, η πείνα και η αρρώστα, η εξαθλίωση, η εργασία στα κρεματόρια, κυλούν στην αφήγηση, δοσμένα καθώς είναι χωρίς ονόματα τόπων, χωρίς αριθμούς και ημερομηνίες, κρυμμένα πίσω από συμβολισμούς και μεταφορές.
Την ίδια στιγμή ο θάνατος σε όλες του τις μορφές και τις διαστάσεις δημιουργεί ένα κοντράστ με τη ζωή και την ανθρωπιά, το κακό αντιπαλεύει το καλό, όπως άλλωστε συμβαίνει σε όλα τα παραμύθια, ένα καλό, που στους σκοτεινούς καιρούς του Β΄ παγκοσμίου πολέμου, έμοιαζε πολυτέλεια και γι’ αυτό ήταν πολύτιμο. Έτσι το δάσος – σύμβολο σκοτεινότητας, αβεβαιότητας, τόπος που κρύβει τα μυστικά πολλών παραμυθιών παγκοσμίως – επιλέγεται ως σκηνικό για να ειπωθεί μια ιστορία που είναι τόσο απίστευτη όσο και αληθινή.
Δεν είναι όμως απλώς ο παραμυθικός κόσμος που μας προσκαλεί και μας δελεάζει να διαβάσουμε την ιστορία του Grumberg για να ξετυλίξουμε το κόκκινο νήμα της. Ο συγγραφέας επιλέγοντας τη φόρμα του παραμυθιού για να γράψει και να μιλήσει για την προσωπική του ιστορία αλλά και για την Ιστορία του Ολοκαυτώματος, στην προσπάθειά του να γράψει για το κακό και το καλό, για τον θάνατο και τη ζωή, καταφέρνει να μετατρέψει ολόκληρη την αφήγηση σε μετωνυμική ειρωνεία, καθώς ολόκληρο το παραμύθι του δεν είναι παρά σε ένα καυστικό σχόλιο για τον σύγχρονο αντισημιτισμό που αναβιώνει στην οικουμένη. Πώς μπορεί το Ολοκαύτωμα ως ιστορικό γεγονός να ξεφύγει από τη φθορά του χρόνου και να μετατραπεί σε ένα παγκόσμιο, διαχρονικό πολιτισμικό γεγονός; Θεωρώ πως με την ανάγνωση του παραμυθιού του Grumberg μπορούμε να βρούμε τις απαντήσεις που αναζητούμε.
(*) Η Σωτηρία Καλασαρίδου είναι Δρ. Λογοτεχνικής Εκπαίδευσης Α.Π.Θ. – Μεταδιδακτορική Ερευνήτρια της Φιλοσοφικής Σχολής Α.Π.Θ.
info: Jean- Claude Grumberg, Η πιο πολύτιμη πραμάτεια. Ένα παραμύθι, μτφ. Ρούλα Γεωργακοπούλου, Πόλις
