της Άννας Αφεντουλίδου
Τον Φίλιππο Πλιάτσικα, εκτός από τη μουσική του, τον γνωρίσαμε και ως ποιητή μέσα από τους στίχους του: ρυθμική συμπύκνωση, ανάγλυφες εικόνες, μεταφορική υποβολή, η ικανότητα της ακαριαίας συγκίνησης, που προσφέρει ο ποιητικός λόγος. Το 2015 δημοσιεύτηκε το πρώτο του μυθιστόρημα Το Όνομα και πριν από έναν μήνα περίπου το δεύτερο με τίτλο ο Υπασπιστής του Αυτοκράτορα.
Στο δεύτερο αυτό βιβλίο ξετυλίγονται δύο παράλληλες ιστορίες, οι οποίες κάπου προς το τέλος θα συναντηθούν με τον μαγικό τρόπο που επιφυλάσσει η μυθοπλασία, με εκείνο το άνοιγμα προς το φωτεινό χρώμα της φαντασίας που δίνει νόημα στην καθημερινότητα, η οποία επιμένει συνεχώς να μας προσγειώνει στην πλήξη και τα αδιέξοδα.
Η πρώτη ιστορία ξεκινά 220 περίπου χρόνια πριν, με τον Ναπολέοντα και τον Υπασπιστή του Ζαν Λινιέ να περνούν δύο μήνες στην Ιεράπετρα της Κρήτης και να ξετυλίγεται με αφετηρία το χρονικό εκείνο σημείο μια περιπέτεια επιβίωσης και έρωτα· με συμπρωταγωνίστρια τη Σοφία Σινιώρη, μια γυναίκα που φυγαδεύεται από την Ιεράπετρα στη Μάνη, στο Παρίσι και στην Πεντέλη, μέσα στις δύσκολες συνθήκες μιας εποχής για εμάς μακρινής.
Η δεύτερη ξεκινά δύο αιώνες μετά, στο σύγχρονο Παρίσι, για να μετατεθεί από εκεί στην Ελλάδα, την Κρήτη και την Αθήνα. Πρωταγωνίστρια η Σοφί Λινιέ, που μετά τον θάνατο της μητέρας της ανακαλύπτει ένα κρυμμένο μυστικό σε έναν πίνακα ζωγραφικής, που ήταν, όπως όλα τα μεγάλα μυστικά, πάντα μπροστά στα μάτια της, αλλά χρειάστηκε μία μικρή αλλαγή της οπτικής γωνίας, για να ανακαλύψει. Όπως συμβαίνει συχνά πυκνά με τη ζωή μας που, αν έχουμε την τύχη ή την ατυχία να κάνουμε ένα βήμα εκτός, τρομάζουμε με την τυφλότητά μας, για όσα αντικρίζαμε χωρίς να βλέπουμε.
Η Σοφί λοιπόν, η σύγχρονη ηρωίδα, αμέσως μετά θα ξεκινήσει ένα ταξίδι αναζήτησης αλλά και μύησης σε έναν άγνωστο κόσμο, σε μια προσπάθεια ψηλάφησης της ταυτότητάς της αλλά και κάλυψης της υπαρξιακής ανάγκης για την εύρεση του νοήματος σε έναν κόσμο θολό, που μάς αρνείται την ασφάλεια και μάς ξεγελά με την ευκολία μιας προφάνειας που μας παγιδεύει. Ο ρόλος του έρωτα στο ταξίδι, πάντα ως συνθήκη σαγήνης, ως απροσδόκητη συνάντηση, που όμως έρχεται πάντα την κατάλληλη στιγμή για να μας σώσει από την ασχήμια. Και κάποιες λίγες τυχερές στιγμές, ίσως και από τη μοναξιά.
Συνεκτικοί αρμοί, εκτός από τις αφηγηματικές συνάψεις, και τα ποιήματα, που εντίθενται ως ιντερμέδια, για να σχολιάσουν, όπως τα χορικά μέρη των τραγωδιών, τα ανθρώπινα: δηλαδή τη συνήθεια και το απρόβλεπτο, την επιλογή και το αναπότρεπτο, με δυο λέξεις: -αυτό που συνηθίζουμε να λέμε- την ανθρώπινη μοίρα.
Θα ήθελα να κάνω στο σημείο αυτό μία παρατήρηση που έχει, θαρρώ, τη σημασία της: το πρώτο μυθιστόρημα του Φίλιππου Πλιάτσικα συν-δημοσιεύτηκε με τον κύκλο τραγουδιών του Ένας Ολοκαίνουργιος Κόσμος, είχαν το ίδιο εξώφυλλο και στο βιβλίο εμπεριέχονταν οι στίχοι των τραγουδιών, διεκδικώντας έναν ισχυρότερο ή ισχνότερο ρόλο στη μυθοπλασία του βιβλίου. Υπήρχε δηλαδή μια σχέση μετάβασης ανάμεσα στη μουσική και στον μυθιστορηματικό κόσμο, σαν μια γέφυρα που τα συνέδεε. Το βιβλίο εκείνο είχε μια υβριδικότητα στη δομή του: ανάμεσα στα κεφάλαια υπήρχαν επί μέρους σχέδια της εικόνας του εξωφύλλου, εκ παραλλήλου με τους στίχους τραγουδιών σε αγγλική και ελληνική γλώσσα, ορισμένα επεξηγηματικά σχόλια σε μορφή υπομνήματος, και τέλος σε παράρτημα «ο μύθος του σπηλαίου» από την Πολιτεία του Πλάτωνα. Στον Υπασπιστή εντοπίζουμε μια πιο ευδιάκριτη μυθιστορηματική δομή: τα κεφάλαια εναλλάσσονται ανήκοντας άλλα στο παρελθόν και άλλα στο παρόν, με ενδιάμεσες γέφυρες, σε κάποια σημεία, και πάλι, τα ποιήματα.
Η εναλλακτική χρήση του χρόνου και στα δύο βιβλία παίζει σημαίνοντα ρόλο: ο χρόνος της αφήγησης διαστέλλεται και συστέλλεται με σπειροειδή τρόπο και με συνεχείς αναδρομές, έτσι ώστε να συμπληρώνονται σιγά σιγά μπροστά στα μάτια μας τα κομμάτια του παζλ των προσώπων, στο πρώτο βιβλίο με αφηγηματικό πρόσχημα την αμνησία του κεντρικού ήρωα, στον Υπασπιστή με το κίνητρο της προγονικής αναζήτησης ή της επίλυσης ενός μυστηρίου. Το στοιχείο ενός σασπένς, η αγωνία μιας αποκάλυψης ενυπάρχει έντονα και στα δύο.
Επιπλέον, αποτελεί σταθερό αφηγηματικό άξονα η συνάντηση των δύο παράλληλων χωροχρόνων που συνυπάρχουν: στο πρώτο, ο πρωταγωνιστής Άγγελος χάνει τη γυναίκα και την κόρη του Ιφιγένεια σε μια πυρκαγιά, επιζεί κουβαλώντας την ενοχή, χάνοντας τη μνήμη του. Ξαναβρίσκοντας τη μνήμη, προσπαθεί να σώσει τηνδεύτερη Ιφιγένεια που προβάλλει ως μια μελλοντική εκδοχή της κόρης του σε έναν χωροχρόνο, όπου οι επιλογές θα μπορούσαν να είναι διαφορετικές. Στον Υπασπιστή ενυπάρχουν παράλληλοι αλλά και τεμνόμενοι οι δύο κόσμοι του 18ου και 21ου αι., με τις αναλογίες και τις διαφορές τους, με τα υπόγεια αλλά και φανερά τους νήματα, συνθέτοντας ένα κοινό ψυχογραφικό πεδίο: το όραμα της προσωπικής ευτυχίας, όπως συνθλίβεται από τον σκληρό βηματισμό της Ιστορίας και η δικαίωση της τραγικής ηρωίδας δύο αιώνες μετά, καθώς βρίσκει τη μορφή που θα την ενσαρκώσει και θα φέρει στο φως τον προσωπικό της πόνο. Γιατί όταν αυτό που μάς σημάδεψε γίνεται λέξεις και βρίσκονται αυτοί που θα το ακούσουν και θα το καταλάβουν, τότε μπορεί να βρει και η ταραγμένη ψυχή μας τη γαλήνη: δεν ανθίσαμε ματαίως. Η θυσία της ηρωίδας δεν έχει χαθεί στη σκόνη του χρόνου.
Ένα από τα κεντρικά προτάγματα και ζητούμενα της αφηγηματικής πρόθεσης στα δύο βιβλία του Πλιάτσικα είναι το εμβαδόν της αγάπης -στο πρώτο βιβλίο από εκεί εκκινούσε το μυστήριο γύρω από το «Όνομα του Θεού» (ποιο είναι, τι σημαίνει). Στον Υπασπιστή κεντρομόλος είναι η αντίθεση ανάμεσα στο τυχαίο και την επιλογή, στη θέληση και την παραίτηση, μέσα από τα πυρηνικά ερωτήματα που επιστρέφουν εκεί, στην αρχική κοιτίδα της αναρώτησης: Είναι η μοίρα των ανθρώπων, η τύχη, κάποιος θεός; Τι είναι αυτό που ορίζει τελικά τα βήματά μας; Ή μήπως η ίδια μας η θέληση; Τα βασικά αυτά ερωτήματα διηθούνται από τον εσωτερικό λόγο των ηρώων αλλά και από τους στίχους που εγκιβωτίζονται.
Και αυτά τα συγκριτολογικά τα αναφέρω, όχι από φιλολογική εμμονή, αλλά ακριβώς γιατί θέλω να δείξω ότι το μυθοπλαστικό σύμπαν του Φίλιππου Πλιάτσικα δεν είναι τυχαίο: έχει διακριτό στίγμα και τα δικά του χαρακτηριστικά: δισυπόστατος κόσμος, διατάραξη της χρονογραμμής, φιλοσοφικό υπόστρωμα και ένας ενδιάθετος ρυθμός που ανασαίνει όχι μόνο στους στίχους αλλά και στον πεζογραφικό του λόγο.
Και με τον Υπασπιστή διαπιστώνουμε ότι εξελίσσεται η μετάβαση στον άξονα της αφηγηματικής καθαρότητας: η διήγηση, όπως προαναφέρθηκε, χάνει την υβριδικότητά της και κερδίζει σε διαύγεια· η εξιστόρηση κεντράρει στις πράξεις των ηρώων και οι στοχασμοί που απασχολούν τον συγγραφέα αφομοιώνονται από τη συνειρμική ροή των προσώπων του, που με αυτόν τον τρόπο αποκτούν μυθιστορηματική υπόσταση. Συναισθήματα και σκέψεις ενσωματώνονται στο συνειδησιακό τους λόγο, ενώ οι πράξεις τους γίνονται πειστικές, αποκτούν δηλαδή αφηγηματική συνέπεια.
Θα ήθελα να επισημάνω ότι η ψυχογράφηση των προσώπων -επιμένοντας και στα δευτερεύοντα πρόσωπα του βιβλίου- αποτελεί ένα από τα δυνατά σημεία της μυθοπλασίας. Από την άλλη, ο συγγραφέας κατορθώνει να απλώσει αφηγηματικά τη διήγηση προσφέροντάς της αληθοφάνεια, χωρίς να χάνει το στοίχημα με τη μαγεία του ονείρου. Οι τίτλοι και οι υπότιτλοι των κεφαλαίων δίνουν το χωροχρονικό στίγμα σαν τις λέξεις κλειδιά στις σεναριακές σκαλέτες: Η δική μου ελευθερία/Ιεράπετρα, 1798 ή Η συνάντηση/ Αθήνα 2017.
Υπάρχει, γενικότερα, μια κινηματογραφική οπτική στην χωροχρονική κίνηση, αλλά και ένας θεατρικός τρόπος απόδοσης των διαλόγων, η ικανότητα δηλαδή εκείνη με λόγια απλά να στήνονται και να ανασυστήνονται δραστικά σκηνικά.
Κλείνοντας, εκείνο το οποίο θέλω να υπογραμμίσω είναι ότι ο Φίλιππος Πλιάτσικας παρασύρει μαζί του τον αναγνώστη στο αφηγηματικό ταξίδι και τον ξεναγεί σε έναν κόσμο, που ξαναχτίζει από την αρχή, κατορθώνοντας, παρόλο που αυτός ο κόσμος είναι -πώς αλλιώς;- πάντοτε ο ίδιος, να γίνεται ένας Ολοκαίνουργιος δικός του κόσμος· με σκοπό να μοιραστεί τη συγκίνηση της ομορφιάς ή και την ανακούφιση μιας ελπίδας, που μόνο η Τέχνη μπορεί να προσφέρει.
Φίλιππος Πλιάτσικας, Ο Υπασπιστής του Αυτοκράτορα, Ψυχογιός
Βρες το εδώ
