της Μένης Πουρνή (*)
Δύο αρχετυπικοί ήρωες της παγκόσμιας κλασικής λογοτεχνίας: ο Γιάννης Αγιάννης και ο Ροντιόν Ρασκόλνικοφ, έχοντας λάβει διαστάσεις συμβόλων με το πέρασμα του χρόνου εξακολουθούν να προσελκύουν τόσο το αναγνωστικό κοινό όσο και τους μελετητές ως μία ανεξάντλητη πηγή επανεφεύρεσης της ζωής και ως είδωλο αντικατοπτρισμού της αιώνιας ανθρώπινης κατάστασης.
Τόσο οι Άθλιοι (1862) του Βίκτωρ Ουγκώ όσο και το Έγκλημα και τιμωρία (1866) του Φιόντορ Ντοστογιέφσκι εντάσσονται στα πλαίσια του κινήματος του ρομαντισμού. Ο ρομαντισμός ξεκίνησε περίπου στα τέλη του 18ου αιώνα ως μέσα περίπου του 19ου. Διαδόθηκε κυρίως στη Γαλλία, τη Γερμανία και την Αγγλία. Βασικά του χαρακτηριστικά είναι η αντίθεση των ρομαντικών συγγραφέων στον ορθολογισμό και τη μιμητική αναπαράσταση της πραγματικότητας του προηγούμενου κινήματος του κλασικισμού (Benoit-Dusausoy & Fontaine, 1999: 349), η επαναστατική διάθεση και ψυχική αστάθεια (Γκότση & Προβατά, 2000: 49), οι συγγραφείς στρέφουν το ενδιαφέρον τους στην παράδοση και το παρελθόν και αντλούν από εκεί, επίσης, τα θέματά τους (Γκότση & Προβατά, 2000: 55-56), υπάρχει λατρεία του θανάτου (Benoit-Dusausoy & Fontaine, 1999: 345) και το συναίσθημα κατέχει κυρίαρχη θέση (Γκότση & Προβατά, 2000: 48-60).
Και στα δύο μυθιστορήματα είναι ευδιάκριτα τα στοιχεία του αστυνομικού μυθιστορήματος τόσο στους ήρωες όσο και στην πλοκή (κλοπή, φόνοι, φυλακίσεις, αστυνομικοί επιθεωρητές, εγκληματίες, καταδίωξη, ανακρίσεις). Τα μυθιστορήματα που εξετάζουμε προσιδιάζουν περισσότερο στο νεότερο αμερικανικό είδος του hard boiled ή μαύρου μυθιστορήματος με κυρίους εκπρόσωπους τους Dashiel Hammett και Raymond Chandler (Ηumphery, 2017: 13). Πρωταγωνιστεί συνήθως ένας μοναχικός ιδιωτικός ντέτεκτιβ με ηθικό και ακέραιο χαρακτήρα που μάχεται την παρακμή και τη διαφθορά της χαοτικής και ασύδοτης μοντέρνας πόλης (Knight, 2004: 112). Στο τέλος οι ένοχοι συλλαμβάνονται, αλλά η πόλη συνεχίζει να «νοσεί» και ο κίνδυνος να ελλοχεύει τείνοντας προς τον νιχιλισμό. Κάποτε μολύνονται από τη νοσηρή αυτή κατάσταση και οι ίδιοι οι ντέτεκτιβ (Knight, 2004: 115). Στα εξεταζόμενα μυθιστορήματα υπάρχουν αστυνομικοί επιθεωρητές της δημόσιας αστυνομικής υπηρεσίας με ακέραιο χαρακτήρα-ή έτσι δείχνει, όπως στην περίπτωση του Ιαβέρη. Το περιβάλλον της πόλης (Παρίσι-Αγία Πετρούπολη) είναι νοσηρό. Οι ένοχοι συνήθως συλλαμβάνονται (ακόμη και με την υπερβολή στην περίπτωση του Γιάννη Αγιάννη στα πρώτα κεφάλαια των Αθλίων) και το δίπολο καλό-κακό κυριαρχεί.
Ο Γιάννης Αγιάννης και ο Ρασκόλνικοφ απέχουν παρασάγγας από τους θετικούς υπερήρωες που επικρατούσαν ως τύπος ήρωα μέχρι την έλευση του ρομαντισμού (Καλογρούλης, 2009: 14-18). Γύρω στα τέλη του 18ου αιώνα στο ασταθές και ταραχώδες περιβάλλον που δημιουργείται από την Γαλλική Επανάσταση (1789) την βασιλεία του Ναπολέοντα και τους ναπολεόντειους πολέμους, δημιουργείται ένας νέος τύπος ήρωα στη γαλλική λογοτεχνία, ο τύπος του αντιήρωα. Οι κοσμογονικές αλλαγές που συνοδεύουν τα γεγονότα αυτά έχουν ως αποτέλεσμα την άνοδο της αστικής τάξης και τη συνακόλουθη παρακμή της αριστοκρατίας. Ήρωες στα μυθιστορήματα δεν είναι μόνο οι ευγενείς και οι πρίγκιπες με τα εξαιρετικά χαρίσματα, αλλά και οι καθημερινοί αστοί (Καλογρούλης, 2009: 18-19). Η πέρα από τα όρια αισιοδοξία και αλαζονεία που κατέκλυσαν τους ανθρώπους σε συνδυασμό και με τη βιομηχανική επανάσταση οδήγησαν σε φιλοσοφικές θεωρίες που έθεταν ως εφικτό όραμα το όραμα ενός τέλειου, ιδανικού κόσμου. Χαρακτηριστικοί τους εκπρόσωποι είναι ο Κίρκεγκωρ, ο Νίτσε και στη λογοτεχνία ο Ντοστογιέφσκι (Καλογρούλης, 2009: 20-21).
Ο P. G. Adams (1976) θεωρεί ότι ο αντιήρωας προέκυψε ως όρος από την ανάγκη της κριτικής να αναφερθεί στους ήρωες της λογοτεχνίας που παρήχθη μετά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο (1914-1918). Ο ίδιος πιστεύει, επίσης, ότι η έννοια του αντιήρωα υπάρχει ήδη μέσα στην έννοια του ήρωα, εφόσον ο ήρωας κάνει λάθη και ο ίδιος. Σε έναν άλλο ορισμό, αντιήρωας είναι εκείνος που συνιστά το ακριβώς αντίθετο του ήρωα. Είναι δειλός, αδύναμος, άτυχος, αναξιοπρεπής κτλ (ορισμός από πλειάδα λεξικών στο Καλογρούλης, 2009). Επιπρόσθετα, διακρίνονται οι εξής τύποι αντιήρωα: ο αντιήρωας που δεν συμμετέχει στη ζωή της κοινωνικής τάξης του ή την αγνοεί, επαναστατεί χωρίς λόγο, παραμένει ακέραιος, βάζει πάνω απ’ όλα τον εαυτό του, αμφισβητεί παραδεδεγμένους κανόνες και αξίες, την πίστη στο Θεό και χάνει κάποτε το νόημα της ζωής (Jardine, 1971: 10). Από τους γνωστότερους αντιήρωες της παγκόσμιας λογοτεχνίας είναι οι ήρωες του Φραντς Κάφκα (Η δίκη, Η μεταμόρφωση, Ο πύργος κτλ), Ο ξένος του Αλμπέρ Καμύ, ο πρωταγωνιστής στο Κόκκινο και το μαύρο του Σταντάλ, ο Δον Κιχώτης του Μιγκέλ Θερβάντες, ο Δρ Ζιβάγκο του Μπόρις Πάστερνακ.
Οι άθλιοι του Βίκτωρ Ουγκώ γράφτηκαν το 1862 στον απόηχο των παρατεταμένων πολιτικών, πολεμικών και κοινωνικών γεγονότων που έζησε η Γαλλία τις προηγούμενες δεκαετίες (Γαλλική Επανάσταση, αυτοκρατορία Ναπολέοντα, παλινόρθωση βασιλείας, δημοκρατία, κομμούνα του 1848). Αφηγείται τη ζωή του κεντρικού ήρωα, Γιάννη Αγιάννη, ενός φτωχού λαϊκού ανθρώπου που φυλακίστηκε για ένα ασήμαντο πλημμέλημα, την εφιαλτική ζωή στις φυλακές, την πρώτη απόδραση, τη δεύτερη σκληρή καταδίκη και την οριστική απόδραση του ήρωα. Στην πορεία η ζωή του συμπλέκεται με τη ζωή των άλλων διάσημων ηρώων, όπως ο Μάριος, η Τιτίκα, η Φαντίν, το ζεύγος Θερναδιέρου και φυσικά, το σκοτεινό αστυνομικό επιθεωρητή Ιαβέρη. Το Έγκλημα και τιμωρία (1866) του Φιόντορ Ντοστογιέφσκι αρχικά δίνει την εντύπωση ενός κλασικού αστυνομικού μυθιστορήματος που στην πορεία εξελίσσεται σε φιλοσοφικό μυθιστόρημα που εξερευνά τον ανθρώπινο ψυχισμό. Ο εξαθλιωμένος φοιτητής Ροντιόν Ρασκόλνικοφ σκοτώνει σκόπιμα μια δύστροπη γριά τοκογλύφο και αναγκαστικά την αγαθή αδελφή της, που υπήρξε μάρτυρας του εγκλήματος. Με τα χρήματα που κλέβει σχεδιάζει να ολοκληρώσει τις νομικές του σπουδές και να ανταποδώσει το κακό που διέπραξε με πράξεις καλοσύνης στην ανθρωπότητα. Ωστόσο, η ηθική του συνείδηση δεν μπορεί να σηκώσει το βάρος του εγκλήματος. Στο μυθιστόρημα συναντούμε και άλλους εμβληματικούς τύπους, όπως τον αστυνομικό επιθεωρητή Πορφίρι, τον φοιτητή Ραζουμίχιν, τον Σβιντριγκάιλοφ, τον Λούζιν, τον γέρο Μαρμελάντοφ και την ιερόδουλη κόρη του, Σόνια και άλλους.
Και οι δύο συγγραφείς είτε διατηρούν στενούς δεσμούς με την εκκλησία και την χριστιανική πίστη είτε έχουν ασπαστεί τα ουμανιστικά ιδεώδη του ρομαντισμού είτε ισχύουν και οι δύο περιπτώσεις. Ο Βίκτωρ Ουγκώ προερχόμενος από δύο γονείς με ολότελα αντίθετες κοσμοθεωρίες (Ταμπάκη, 2002) πίστευε στο Θεό με έναν δικό του τρόπο (Decaux, 2002). Στη ζωή του Ουγκώ υπήρξαν πολλές διακυμάνσεις στο θέμα των πολιτικών του πεποιθήσεων, όπου ανάλογα διαμορφώνονταν και τα θρησκευτικά του πιστεύω, σε ένα χρονολόγιο που έγραψε ο ίδιος και κάποιοι μελετητές το αμφισβητούν (Body στο Ταμπάκη, 2002). Από ένθερμος βοναπαρτιστής μετά το πραξικόπημα του Ναπολέοντα Γ΄ (1851) τάσσεται στο πλευρό των δημοκρατικών. Κάπου εδώ ανιχνεύονται οι λόγοι που οδήγησαν τον συγγραφέα στη συγγραφή των Αθλίων. Ορισμένοι μελετητές εντοπίζουν εμφανείς συνδέσεις του Ουγκώ με το χριστιανισμό, ειδικά με τον τρόπο που παρουσιάζει τον Γιάννη Αγιάννη στους Άθλιους (Βαλαβιανού, 2008: 89). Οι άθλιοι θεωρούνται ιστορικό μυθιστόρημα νέου τύπου και ίσως το πρώτο μοντέρνο μυθιστόρημα (Ταμπάκη, 2002). Ο Φιόντορ Ντοστογιέφσκι είναι γνωστό πως στην αρχή της λογοτεχνικής του σταδιοδρομίας υπήρξε φιλοδυτικός και προοδευτικός. Μετά τη σύλληψή του για συμμετοχή στον προοδευτικό κύκλο του Πετρασέφσκι, τις συνθήκες εικονικής εκτέλεσης, την απονομή χάρης και την εξορία στη Σιβηρία, που πυροδότησε την ασθένειά του, αναζήτησε καταφύγιο στην ορθόδοξη θρησκευτική πίστη. Σε πολλά έργα του γίνονται φανερές οι ορθόδοξες χριστιανικές πεποιθήσεις που υποστηρίζει με θέρμη, όπως Έγκλημα και τιμωρία, Ο ηλίθιος, Οι αδελφοί Καραμάζοφ (Γκρόσσμαν, 2008: 127-136, 186-198, 214-218). Στον Ντοστογιέφσκι αποδίδεται η δημιουργία του πρώτου αντιήρωα της σύγχρονης λογοτεχνίας, ο ανώνυμος ήρωας των Σημειώσεων από το υπόγειο (Καλογρούλης, 2009: 20-21) .
Σύμβολο της κοινωνικής αδικίας, του παραλογισμού του συστήματος δικαιοσύνης και του άτεγκτου χαρακτήρα του σωφρονιστικού συστήματος, ο Γιάννης Αγιάννης, κεντρικός ήρωας του κλασικού μυθιστορήματος Οι άθλιοι (1862) του Βίκτωρ Ουγκώ, αγαπήθηκε από εκατομμύρια αναγνώστες ανά τον κόσμο. Στην αρχή του βιβλίου ο Γιάννης Αγιάννης αποφυλακίζεται έχοντας εκτίσει κάθειρξη δεκαεννέα ετών επιστρέφει στη γενέτειρά του από όπου όλοι τον διώχνουν, καθώς τον θεωρούν όλοι επικίνδυνο και βίαιο. Η κοινωνική ένταξη πρώην κρατουμένων αποτελεί μέχρι σήμερα ένα δύσκολο και περίπλοκο ζήτημα. Τον 19ο αιώνα η πολυετής φυλάκιση κάποιου ισοδυναμούσε με πλήρη καταστροφή. Ο Πανούσης (2003) ορίζει ως κοινωνικό αποκλεισμό την εξαίρεση κοινωνικών ομάδων ή ατόμων από τα κοινωνικά τεκταινόμενα. Ο αποκλεισμός των αποφυλακισθέντων κυρίως από την αγορά εργασίας δημιουργεί σοβαρά προβλήματα επιβίωσης (Γεώργα, 2017: 41) που συμβάλλει στην αύξηση κινδύνου υποτροπής, όπως και το ίδιο το γεγονός της φυλάκισης (Τσίγκανου, 2002: 36-37). Η Αντωνία Γεώργα (2017: 94) σε πρόσφατη έρευνα της για την επανένταξη πρώην κρατουμένων στην Ελλάδα της κρίσης κατέληξε πως βρίσκονται αντιμέτωποι και σήμερα με άμεσα προβλήματα κατοικίας, ένδυσης, διατροφής, εργασίας, δεν έχουν λάβει ικανοποιητική προετοιμασία από τα σωφρονιστικά καταστήματα γι’ αυτό, το κοινωνικό στίγμα και μεγάλο κίνδυνο υποτροπής.
Ο περίφημος ορισμός του Τσέζαρε Μπεκαρία (1762) αναφέρει πως «σκοπός της ποινής, δεν είναι η εκδίκηση, αλλ’ ο σωφρονισμός αυτού που διέπραξε το αδίκημα και ο παραδειγματισμός των άλλων». Όταν μία βίαιη πράξη τιμωρηθεί με επίσης, βίαιο τρόπο, δεν συμβαίνει τίποτε άλλο παρά η διαιώνιση του φαινομένου της βίας με σφοδρότερη ίσως δύναμη (Παπανδρέου, 2008). Το πέρασμα από την κατά βούληση τιμωρία των παράνομων πράξεων στη φυλάκιση μακριά από τα βασανιστήρια και τις δημόσιες εκτελέσεις το 19ο αιώνα στην Ευρώπη χαιρετίστηκε ως μεγάλη κατάκτηση του πολιτισμού (Μοίρας, 1998/Κασιμάτη κ. ά., 2015: 14-15). Η υπερβολικά αυστηρή ποινή που επιβλήθηκε στον Γιάννη Αγιάννη για την κλοπή ενός καρβελιού ψωμί, επειδή ζούσε σε συνθήκες έσχατης ένδειας και πεινούσε, παραπέμπει τόσο στο εκδικητικό δίκαιο της Παλαιάς Διαθήκης και τους αυστηρότατους νόμους του Χαμουραμπί, όπου ο χαρακτήρας των ποινών ήταν ποσοτικός και έχανε τον αποτρεπτικό του χαρακτήρα, εφόσον η κλοπή τιμωρείται με τον ακρωτηριασμό του χεριού του ανθρώπου που τη διέπραξε. Οι αυστηρότατες αυτές ποινές ισχύουν μέχρι σήμερα σε μουσουλμανικές χώρες που ακολουθούν το δίκαιο της σαρία (Καραμπατζός, 2014). Αντίθετα, πριν λίγα χρόνια στη γειτονική Ιταλία ένας Ουκρανός άστεγος μετανάστης έκλεψε τρόφιμα ευτελούς αξίας γιατί πεινούσε. Το δικαστήριο μετά την τυπική έφεση του εισαγγελέα για να κατηγορεί ο άστεγος για απόπειρα κλοπής και όχι κλοπή, αφού συνελήφθη μέσα στο σούπερ μάρκετ, ανέτρεψε την αρχική ετυμηγορία αναφέροντας «η κατάσταση του εναγομένου και οι περιστάσεις κάτω από τις οποίες περιήλθε στην κατοχή του το εμπόρευμα δείχνουν ότι είχε πάρει τη μικρή ποσότητα φαγητού που χρειαζόταν για να ξεπεράσει την άμεση και ουσιαστική ανάγκη του για τροφή» (Κιτσικόπουλος, 2016).
Εκμεταλλευόμενος ο Αγιάννης την ευκαιρία που του δίνεται από τον επίσκοπο Μυριήλ, ο οποίος τον φιλοξενεί στο σπίτι του, όταν οι άλλοι αρνούνται γιατί τον φοβούνται και συγχωρώντας τον για τα ασημένια σκεύη που του έκλεψε, αρνούμενος ότι είναι δικά του στον έλεγχο ενός αστυνομικού και λέγοντας πως ανήκουν στον Αγιάννη, κάνει μία νέα αρχή. Η χριστιανική καλοσύνη του επισκόπου λειτουργεί ως αφορμή για να μεταστραφεί ο πρώην κατάδικος και να ακολουθήσει έναν πιο χριστιανικό τρόπο ζωής (Κοντογιάννης, 2017: 34). Το περιστατικό αυτό θυμίζει το γνωστό από την Καινή Διαθήκη γεγονός της μεταστροφής του Αποστόλου Παύλου στο δρόμο προς τη Δαμασκό από απηνή διώκτη των χριστιανών σε ένθερμο πρεσβευτή και κήρυκα της νέας θρησκείας (Πράξεις των Αποστόλων, κεφ. κβ΄, στ. 6,7,8). Ανάλογες ιστορίες έχουμε από βίους αγίων, όπου οι βασανιστές και δήμιοι χριστιανών κατέληγαν να πιστεύουν και οι ίδιοι και να οδηγούνται επίσης στο μαρτύριο, κυρίως κατά τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες (βίος Αγίας Αικατερίνης, Αγίας Παρασκευής κ. ά.).
Παρόλ’ αυτά ο Γιάννης Αγιάννης παραμένει ένας σύγχρονος ήρωας και ένας άνθρωπος της δράσης. Δεν αποδέχεται τη μοίρα του (θα είναι για πάντα ένας κακόφημος πρώην κατάδικος), προσπαθεί και εξελίσσεται, έστω και κρυμμένος πίσω από ψεύτικη ταυτότητα (δήμαρχος της , κηπουρός Μαγδαληνής στη μονή, μυστηριώδης πλούσιος κάτοικος του Παρισιού). Σε αντίθεση με την κλασική μορφή των αστυνομικών μυθιστορημάτων, όπου ο αψεγάδιαστος αστυνομικός επιθεωρητής προστατεύει την πόλη από το κακό (Knight, 2004: 112), στους Άθλιους είναι ο καλός ήρωας Γιάννης Αγιάννης που καταδιώκεται από τον εμμονικό, σκοτεινό Ιαβέρη. Η αντιστροφή αυτή των στερεοτυπικών ρόλων αποτελεί βασικό γνώρισμα των κειμένων του μοντερνισμού (Καλογήρου, 1996).
Η κατοπινή ζωή του Αγιάννη είναι γεμάτη θυσίες και διάθεση προσφορά προς τους συμπολίτες του. Φροντίζει τους δημότες της πόλης που έχει εκλεγεί δήμαρχος, τους εργάτες της βιοτεχνίας του, αναλαμβάνει μέρος της ευθύνης για την τύχη της εργάτριας Φαντίν και υιοθετεί άτυπα την κόρη τη, Τιτίκα. Την προστατεύει από το ύπουλο ζεύγος Θερναδιέρου κρυμμένος στη μονή. Προσπαθεί να τον προστατεύσει από τον Μάριο για το καλό της, όπως πιστεύει και στο τέλος τον σώζει από τα φλεγόμενα επαναστατικά οδοφράγματα πάλι για χάρη της. Η πορεία της ζωής του ταυτίζεται σε μεγάλο βαθμό την διδασκαλία του χριστιανισμού που καλεί τους πιστούς να ακολουθήσουν το παράδειγμα της σταυρικής θυσίας του Χριστού, της φιλανθρωπίας και της περίθαλψης των φτωχών και αδύναμων, ακόμη και των εχθρών (Κοντογιάννης, 2017: 38-74).
Ο πρωταγωνιστής του μυθιστορήματος του Φιόντορ Ντοστογιέφσκι, Έγκλημα και τιμωρία (1866), πρώην φοιτητής Ροντιόν Ρασκόλνικοφ. Ο Ρασκόλνικοφ βρίσκεται σε πολύ οριακή κατάσταση, όταν αποφασίζει να διαπράξει το στυγερό έγκλημα της δολοφονίας και ληστείας της ηλικιωμένης στριφνής τοκογλύφου. Δεν έχει να φάει και να ζεσταθεί, χρωστά ενοίκια και έχει εγκαταλείψει τις σπουδές του. Απομονωμένος από την κοινωνία και βυθισμένος στις σκέψεις του συλλαμβάνει το σχέδιο πως, αν δολοφονήσει τη γριά τοκογλύφο, πάρει τα χρήματά της και διαφύγει της σύλληψης, θα προβεί στη συνέχεια σε καλές πράξεις που θα υπερβούν το κακό που προκάλεσε η παράνομη πράξη του. Ενώ υπάρχει μία βασική αιτία που συχνά οδηγεί τους ανθρώπους στο έγκλημα, όπως η φτώχια, η στέρηση και η ανάγκη για επιβίωση, παράλληλα ο Ρασκόλνικοφ αποφασίζει συνειδητά να διαπράξει το έγκλημα (Κοινούση, 2020: 115-119/Denik, 2013-14: 8). Η οικογένειά του τον αγαπά, είναι δεμένη και ο ένας θυσιάζεται για τον άλλον (Denik, 2013-14: 11). Ωστόσο, ο ήρωας αισθάνεται έντονα πως έχει απογοητεύσει τους δικούς του λόγω της έσχατης ένδειας στην οποία έχει περιπέσει και από το γράμμα της μητέρας του στην αρχή του μυθιστορήματος διαφαίνονται οι οικογενειακές προσδοκίες (Πέτροβιτς-Χριστοπούλου, 2017: 106-107). Αν, όμως, διαπράξει ένα σοβαρό λάθος και ταυτόχρονα βελτιωθεί η κατάσταση της οικογένειας τότε ίσως βρει την λύτρωση ως άλλος άσωτος υιός, που επιστρέφει σπίτι, αφού πρώτα βίωσε την απόλυτη ελευθερία (Πέτροβιτς-Χριστοπούλου, 2017: 105-106).
Ο Ρασκόλνικοφ φαίνεται να ανήκει στους προοδευτικούς σοσιαλιστικούς κύκλους της εποχής, όπως πολλοί νέοι τότε. Οραματίζονταν έναν ουτοπικό κόσμο και κάποιες φορές φλέρταραν με τον νιχιλισμό (Tucker, 2008: 162/Παναγιωτίδου, 2013: 92). Οι ερευνητές έχουν αποδώσει στον Ντοστογιέφσκι τη δημιουργία του υπεράνθρωπου ήρωα στη σύγχρονη λογοτεχνία. Ο υπερήρωας ανυψώνεται (ή πιστεύει ότι μπορεί να ανυψωθεί) πάνω από όλους και όλα και να επιδοθεί σε μεγαλειώδεις πράξεις. Έτσι, ο Ρασκόλνικοφ πιστεύει ότι ο ίδιος ανήκει σε μία ανώτερη κατηγορία ανθρώπων που μπορούν να αντέξουν κάθε αντιξοότητα και να μετατρέψουν ακόμη και μία αποτρόπαιη πράξη, όπως είναι η δολοφονία, σε καλό (Μουλού, 2008: 6-7/Παναγιωτίδου, 2013: 97/Πέτροβιτς-Χριστοπούλου, 2017: 105-107). Η Μουλού (2008: 7) θεωρεί πως ο στόχος του Ρασκόλνικοφ είναι η κυριαρχία για να αποδείξει την εξαιρετικότητά του. Με μία πιο προσεκτική ματιά, θα λέγαμε ότι πρόκειται για έναν ευαίσθητο και βασανισμένο νέο άνθρωπο που αναζητεί έναν διάδρομο φωτός στον παραλογισμό της καθημερινότητας της εποχής του (Πέτροβιτς-Χριστοπούλου, 2017: 109-110). Αν υπάρχει κάποια πίστη στο πρότυπο του υπερανθρώπου, είναι ξεκάθαρα απότοκο της απελπιστικής κατάστασης στην οποία έχει περιέλθει και των συνθηκών της εποχής με την ρωσική αριστοκρατία να κατέχει σχεδόν το σύνολο της γης και ελάχιστες πολιτικές ελευθερίες.
Μετά τη διάπραξη της διπλής δολοφονίας της τοκογλύφου και της αδελφής της, ο Ρασκόλνικοφ αισθάνεται άμεσα τις συνέπειες της πράξης του. Παίρνει λιγότερα χρήματα από όσα μπορούσε και σχεδίαζε και τα κρύβει ανόρεχτα. Η ψυχική του κατάρρευση επέρχεται σχεδόν αμέσως και αρρωσταίνει με πυρετό και παραληρήματα. Ο Μπερντιάεφ (2002: 67) αναφέρει πως η ελευθερία είναι τόσο σημαντική για τον Ντοστογιέφσκι, ώστε να θίγει και την ανθρωποδικία και τη θεοδικία. Ο άνθρωπος νιώθει ότι υπάρχει, όταν επαναστατεί, υποφέρει και παραφέρεται νιώθοντας πως είναι ελεύθερος και παράλληλα προσπαθεί να αγγίξει τα έσχατα όρια της ελευθερίας. Για τον Ντοστογιέφσκι η ελευθερία του ανθρώπου μπορεί να επιτευχθεί μόνο μέσα στα πλαίσια της κοινωνίας (Πέτροβιτς-Χριστοπούλου, 2017: 99). Η αποξένωση του Ρασκόλνικοφ από το κοινωνικό σύνολο ευθύνεται σε μεγάλο βαθμό και για την πτώση του. Όταν κάποιος πιστεύει πως μπορεί να ξεπεράσει τα όρια χωρίς συνέπειες, η συντριβή μοιάζει αναπόφευκτη (Μπερντιάεφ, 2002: 83).
Η ψυχική μεταστροφή του Ρασκόλνικοφ προς τον χριστιανισμό μετά τη γνωριμία του με την ιερόδουλη και πιστή χριστιανή, Σόνια, την οποία και ερωτεύεται, συνιστά το προσωπικό ιδανικό του συγγραφέα (Μπερντιάεφ, 2002: 78). Ο Paris (2008: 97) πιστεύει πως ο συγγραφέας έχει επινοήσει την ηρωίδα για τον συγκεκριμένο λόγο. Η Σόνια είναι το πρόσωπο που θα σταματήσει τον φαύλο κύκλο βίας και απελπισίας που έχει εγκλωβιστεί ο Ρασκόλνικοφ και να βρει ξανά τη χαμένη του πίστη και ελπίδα (Murav, 2004). Η ευαγγελική περικοπή με την Ανάσταση του Λαζάρου που του διαβάζει αντιστοιχεί στις τέσσερις ημέρες που χρειάστηκε μετά τη διάπραξη του εγκλήματος μέχρι να πάρει την απόφαση να ομολογήσει και να παραδοθεί (Tucker, 2008: 143). Σε αυτό συμβάλλει καθοριστικά και η αίσθηση που του δίνει η Σόνια ότι είναι ένας άνθρωπος που θα τον στηρίξει ως το τέλος (Cicovacki, 2003). Φαινομενικά, η Σόνια δείχνει να είναι στη χειρότερη θέση από όλους, όμως, τελικά, βρίσκεται στην καλύτερη μοίρα γιατί δεν έχει χάσει την πίστη της (Paris, 2008: 97). Ανατροπή στο είδος του αστυνομικού μυθιστορήματος και μοντερνιστικό στοιχείο (Καλογήρου, 1996) αποτελεί πως ο Ρασκόλνικοφ δεν είναι ο απόλυτα κακός ήρωας, αλλά ένας καλός άνθρωπος σε βαθιά κρίση που ξαναβρήκε το δρόμο του.
Ακολουθώντας τις εξωτερικές γραμμές των ηρώων ενός αστυνομικού μυθιστορήματος, ο Γιάννης Αγιάννης και ο Ροντιόν Ρασκόλνικοφ, λειτουργούν τελικά ως μορφές-σύμβολα της ανθρώπινης φύσης και του μεγαλείου ή της παρακμής στην οποία μπορούν να φτάσουν. Ανταποκρινόμενοι στο θετικό μοντέλο του υπερήρωα της εποχής του ρομαντισμού ανακαλύπτουν μέσα τους την ανάγκη για μεγαλόπνοες πράξεις καλοσύνης όχι από την αρχή της ιστορίας, αλλά μέσα από αντίξοες συνθήκες και περιπέτειες (ο Γιάννης Αγιάννης μεταμορφώνεται χάρη στην καλοσύνη που του δείχνει ο επίσκοπος Μυριήλ και υπό τη συνεχή απειλή του Ιαβέρη, ο Ρασκόλνικοφ διαπράττει ένα έγκλημα με αγαθό απώτερο σκοπό στην πορεία, ωστόσο, αντιλαμβάνεται το λάθος του με τη βοήθεια της Σόνιας, μετανιώνει και γυρίζει στο δρόμο του φωτός). Η αλλαγή αυτή των ηρώων συνδέεται στενά με τις προσωπικές πεποιθήσεις των συγγραφέων για τον χριστιανισμό και την πίστη στον Θεό. Οι άθλιες συνθήκες που επικρατούν στα σωφρονιστικά συστήματα της εποχής λειτουργούν αποτρεπτικά, ώσπου παρεμβαίνει ο ανθρώπινος παράγοντας. Ο Ουγκώ φαίνεται να δίνει μεγαλύτερη βαρύτητα στην ατομική πρωτοβουλία, καθώς μετά τη συνάντηση με τον επίσκοπο στην ουσία ο ήρωας πορεύεται μόνος του στον νέο δρόμο. Ο Ντοστογιέφσκι τονίζει περισσότερο την ανάγκη του ανθρώπου για συντροφικότητα και βοήθεια στη δύσκολη πορεία του ήρωα προς την λύτρωση. Επίσης, θα λέγαμε ότι ο Αγιάννης εμφανίζεται πιο ενεργητικός και δραστήριος στην προσπάθειά του να αλλάξει ενώ ο Ρασκάλνικοφ βιώνει τα γεγονότα πολύ πιο εσωτερικά. Οι ήρωες μπορεί να βιώνουν σημαντικές προσωπικές αλλαγές, αλλά ο κόσμος γύρω τους παραμένει πάντα επικίνδυνος, δυσερμήνευτος και σκοτεινός.
Αναζητώντας το αληθινό νόημα της ζωής και της ανθρώπινης ύπαρξης οι εμβληματικοί ήρωες Γιάννης Αγιάννης και Ροντιόν Ρασκόλνικοφ με διαφορετικές κοσμοθεωρίες και αφετηρίες πορεύονται σε κοινές διαδρομές και μονοπάτια φτάνοντας σε ουσιαστικές απαντήσεις που απαιτούν αστείρευτη δύναμη και θάρρος. Κάτι τέτοιο δεν αποτελεί παρά την αυταπόδεικτη απόδειξη του κοινού ρου του ανθρώπινου βίου και πεπρωμένου μέσα στο χρόνο.
(*) Η Μένη Πουρνή είναι φιλόλογος- αρχαιολόγος
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
ΠΡΩΤΟΤΥΠΑ ΕΡΓΑ
Ντοστογιέφσκι, Φ. (1990). Έγκλημα και τιμωρία, Α΄ & Β’ τόμος. (μτφρ. Αλεξάνδρου Α.). Γκοβόστης: Αθήνα.
Βρες το εδώ
Hugo, V.(1998). Οι άθλιοι. (μτφρ. Κουχ Γ.). Λιβάνης: Αθήνα.
Βρες το εδώ
ΔΕΥΤΕΡΟΓΕΝΕΙΣ ΠΗΓΕΣ
Adams, P. G. (1976). The Anti-hero in Eighteenth-Century Fiction. Studies in the Literary
Imagination, vol. 76, no 1, Spring, pp. 30, 34.
Απόστολος Λουκάς. (61-63 μ. Χ.). Πράξεις των Αποστόλων. Πέμπτο βιβλίο της Καινής Διαθήκης.
Benoit-Dusausoy, A. & Fontaine, G. (1999). Ευρωπαϊκά Γράμματα: Ιστορία της Ευρωπαϊκής Λογοτεχνίας, τ. Β΄. Σοκόλης: Αθήνα.
Βλαβιανού, Α. (2008). Ιστορία της Ευρωπαϊκής Λογοτεχνίας από τις αρχές του 18ου έως τον 20ο αιώνα.(2η έκδοση). ΕΑΠ: Πάτρα.
Γεώργα, Α. (2017). Η κοινωνική επανένταξη πρώην κρατουμένων στην Ελλάδα της κρίσης. Μία ποιοτική προσέγγιση. (Διπλωματική εργασία). Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών: Αθήνα.
Γκρόσσμαν, Λ. (2008). Φιόντορ Μιχαήλοβιτς Ντοστογιέφσκι. Βιογραφία. (μτφρ. Τριανταφυλλίδης Δ.). Αρμός: Αθήνα.
Γκότση Γ. & Προβατά Δ. (2000). Ιστορία της Ευρωπαϊκής Λογοτεχνίας. ΕΑΠ: Πάτρα.
Cicovacki, P. (2003). Back to the Underworld: Dostoevsky on Suffering, Freedom and Evil. Philotheos, vol. 3, pp. 215-230.
Decaux, A. M. (2002, 28 Fevrier). Victor Hugo et Dieu. discours prononcé à l’occasion de la célébration du bicentenaire de la naissance de Victor Hugo
Ανακτήθηκε στις 20-01-2021 από:
https://fr.wikipedia.org/wiki/Victor_Hugo#cite_note-Decaux-306
Denik, I. (2013-14). Ο φόνος ως αποστολή: μία κοινωνιολογική και ψυχαναλυτική προσέγγιση του εγκλήματος στην «Φόνισσα» του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη και στο «Έγκλημα και τιμωρία» του Φιόντορ Ντοστογιέφσκι. (Διπλωματική εργασία). Alma Mater Studiorum-Universita di Bologna-Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο: Bologna-Θεσσαλονίκη.
Humpherys, A. (2017). British Detective Fiction in the 19th and Early 20th Centuries. Oxford Research Encyclopedia of Literature, pp. 1-24.
Ανακτήθηκε στις 21-01-2021 από:
https://oxfordre.com/literature/view/10.1093/acrefore/9780190201098.001.0001/acrefore-9780190201098-e-240
Jardine, J. G. (1971). The Development of the Antihero. (Thesis). Midwestern University:
Wichita Falls, Texas.
Καλογήρου, Τ. (1996). Παράδοση και μεταμυθοπλασία στο έργο του Χρήστου Μπουλώτη. Στο (επιμ. Αυδίκος Ε. Γ.) Από το παραμύθι στα κόμικς, σ. 457-468. Αθήνα: Παιδαγωγικό Τμήμα Νηπιαγωγών Δ. Π. Θ./Οδυσσέας.
Καλογρούλης, Κ. (2009). Ο αντιήρωας στον Β Παγκόσμιο Πόλεμο: Συγκριτική ανάλυση των μυθιστορημάτων «Catch-22», «Sword of Honour» και «Ακυβέρνητες Πολιτείες». Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο: Αθήνα.
Καραμπατζός, Α. (2014, 23 Οκτωβρίου). Η σαρία και ο δυτικός άνθρωπος
Ανακτήθηκε στις 19/01/2021 από:
http://booksjournal.gr/%CF%80%CE%B1%CF%81%CE%B5%CE%BC%CE%B2%CE%AC%CF%83%CE%B5%CE%B9%CF%82/item/646-%CE%B7-%CF%83%CE%B1%CF%81%CE%AF%CE%B1-%CE%BA%CE%B1%CE%B9-%CE%BF-%CE%B4%CF%85%CF%84%CE%B9%CE%BA%CF%8C%CF%82-%CE%AC%CE%BD%CE%B8%CF%81%CF%89%CF%80%CE%BF%CF%82
Κασιμάτη, Κ., Πέγιου, Α., Γαλάνη, Δ. (2015). Η κοινωνική και επαγγελματική επανένταξη των πρώην κρατουμένων σε σωφρονιστικά ιδρύματα. (Πτυχιακή εργασία). ΤΕΙ Δυτικής Ελλάδος: Πάτρα.
Κιτσικόπουλος, Π. (2016, 4 Μαΐου). Ιταλία: Η κλοπή φαγητού δεν είναι έγκλημα, αν ο δράστης το έχει ανάγκη
Ανακτήθηκε στις 19/01/2021 από:
Knight, S. (2004). Crime Fiction 1800-2000 –Detection, Death, Diversity. UK: Palgrave MacMillain.
Κοινούση, Ε. (2020). Η αντιμετώπιση του εγκλήματος μέσα από το Σωφρονιστικό Σύστημα. (Πτυχιακή εργασία). Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο: Αθήνα.
Κοντογιάννης, Δ. (2017). Ο Γιάννης Αγιάννης ως θύτης και θύμα. Θεολογική προσέγγιση στο έργο του Βίκτωρος Ουγκώ «Οι άθλιοι». (Διπλωματική εργασία). Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο: Θεσσαλονίκη.
Μπεκαρία, Τ. (1762). Dei Delitti e delle Pene.
Μπερντιάεφ, Ν. (2002). Το πνεύμα του Ντοστογιέφσκι. (μτφρ. Ματσούκας Ν.). Πουρνάρα: Θεσσαλονίκη
Μοίρας, Κ. (1998). Σπουδή στην εκτέλεση της θανατικής ποινής. Αθήνα: Αρσενίδης
Μουλού, Ε. (2008). Φ. Ντοστογιέφσκι: «Έγκλημα και τιμωρία»: Μια ανθρωπολογική προσέγγιση της πράξης του ήρωα Ρασκόλνικοφ. (Διπλωματική εργασία). Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών: Αθήνα.
Murav, H. (2004). Crime and Punishment: Psyhology. On Trial. (Edit. Bloom H.). F. Dostoevsky’s Crime and Punishment, pp. 87-104. New York.
Παναγιωτίδου, Μ. (2013). Μορφές μηδενισμού σε έργα του Ντοστογιέφσκι και του Καζαντζάκη. (Διπλωματική εργασία). Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο: Θεσσαλονίκη.
Πανούσης, Γ. (2003). Φιλόπτωχος φυλακή;. Ποινικός Λόγος, τ. 3.
Paris, B. J. (2008). Dostoevsky’s The Greatest Characters: A New Approach to «Notes from Undergroung», «Crime and Punishment», and «The Brothers Karamazov». Palgrave MacMillan: New York.
Πέτροβιτς-Χριστοπούλου, Ι. (2017). Η έννοια της ελευθερίας και του προσώπου στο έργο του Φ. Μ. Ντοστογιέφσκι. (Αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή). Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο: Αθήνα.
Ταμπάκη, Α. (2002). Η πολυδιάστατη προσωπικότητα του Βίκτορος Ουγκώ: ο άνθρωπος και το συγγραφικό του έργο. Στο Βίκτωρ Ουγκώ (1802-1885). Ο ρομαντικός συγγραφέας, ο οραματιστής στοχαστής, ο φιλέλληνας. 200 χρόνια από τη γέννησή του, σ. 17-38. «Επιστήμης Κοινωνία». Ειδικές Μορφωτικές Εκδηλώσεις: Αθήνα.
Τσίγκανου, Ι. (2002). Οι Εγκληματολογικές Όψεις του Κοινωνικού Αποκλεισμού. Νομική Βιβλιοθήκη: Αθήνα.
Tucker, J. G. (2008). Profane Challenge and Orthodox Response in Dostoevsky’s «Crime and Punishment». Vol. LII. Rodopi: Amsterdam, New York.
