της Έρης Σταυροπούλου
Η Λύντια Στεφάνου (Λυδία-Αικατερίνη Γεωργούλη-Στεφάνου, 1927-2013) υπήρξε μία από τις σημαντικότερες Ελληνίδες δημιουργούς στο χώρο της λογοτεχνίας. Ευαίσθητη ποιήτρια της Πρώτης Μεταπολεμικής Γενιάς με πέντε ποιητικές συλλογές αλλά και πολλά άλλα δημοσιευμένα και ανέκδοτα ποιήματα. Εξαίρετη μεταφράστρια (μνημονεύω εδώ μόνο τη μετάφραση των Ποιημάτων του διάσημου Ιρλανδού ποιητή Dylan Thomas, που εκδόθηκαν το 1982 με εκτενή μελέτη για το έργο του (και επανεκδόθηκαν αναθεωρημένα από τις εκδόσεις Σοκόλη το 2020), και το βιβλίο Ο Θουκυδίδης και ο αθηναϊκός ιμπεριαλισμός της Jacqueline de Romilly, έκδοση του 2004). Θεωρητικός και κριτικός της λογοτεχνίας είχε, ιδιαίτερα με την ιδιότητα της θεωρητικού, έργο πλούσιο κι πρωτοποριακό για τα ελληνικά δεδομένα της εποχής του (βλ. για παράδειγμα τα βιβλία της Το πρόβλημα της μεθόδου στη μελέτη της ποίησης, «Κάλβος» 1972 και Γενικά και ειδικά για την ποίηση, Σοκόλης 1993, που βραβεύτηκαν αντίστοιχα με το Β΄ και το Α΄ Κρατικό Βραβείο Κριτικής-Δοκιμίου). Ενδεικτικά αναφέρω μερικά ακόμη δείγματα της πολύμορφης δραστηριότητάς της, τη συμβολή της στην ίδρυση το 1963 της πρωτοποριακής γκαλερί Μέρλιν, τη συμμετοχή της ως ιδρυτικού μέλους και μέλους του Δ.Σ. στην Εταιρεία Συγγραφέων, καθώς και τη συμμετοχή της από το 1991 στην Οργανωτική Επιτροπή των Συμποσίων Ποίησης της Πάτρας. Ανάμεσα σε αυτές τις πολλές δράσεις της, είχε βασικό ρόλο στη θέσπιση της Παγκόσμιας Ημέρας Ποίησης και στην καθιέρωση του εορτασμού της μετά από δική της εισήγηση την 21η Μαρτίου κάθε χρονιάς.
Ωστόσο, καθώς η Στεφάνου ήταν άνθρωπος ιδιαίτερα σεμνός και χαμηλών τόνων δεν απέκτησε στο ευρύ κοινό την φήμη και την αναγνώριση που της άξιζε. Μόλις το 2018, μετά τον θάνατό της, εκδόθηκε σε δίτομη έκδοση το σύνολο των ποιημάτων της (Άπαντα τα ποιήματα, Εκδόσεις Γαβριηλίδη). Η έκδοση που παρουσιάζω σήμερα, με την εξαιρετική επιμέλεια της Ξένης Σκαρτσή, χαρτογραφεί και προβάλλει μια άλλη πλευρά του έργου της Στεφάνου, εκείνη της μελετήτριας, συγκεντρώνοντας τριάντα επτά αθησαύριστα θεωρητικά και κριτικά της κείμενα, της περιόδου 1960-2011.
Η Σκαρτσή, που είχε επιμεληθεί και την έκδοση των ποιημάτων, εργάστηκε συστηματικά στο αρχείο της Στεφάνου, όπου βρήκε ένα μέρος από τα κείμενα που απαρτίζουν τον παρόντα τόμο, ενώ εντόπισε τα υπόλοιπα μετά από έρευνα σε εφημερίδες και περιοδικά. Η επιμελήτρια τα κατέταξε όχι με χρονολογική σειρά αλλά, με πολύ πιο ενδιαφέροντα για τον αναγνώστη τρόπο, θεματικά, στις ακόλουθες ενότητες: Ποίηση και ποιητής, Ποίηση και παράδοση, Μοντερνισμός και ελληνική μεταπολεμική ποίηση, Η ποίηση και η μετάφρασή της, Σύγχρονη ποίηση. Ο τόμος συμπληρώνεται με έξι βιβλιοκριτικά κείμενα της Στεφάνου, μια συνέντευξή της με την Μαρία Τσάτσου, μια ομιλία της για τα 30 χρόνια του Συμποσίου Ποίησης και τέλος με την παράθεση κριτικών για το θεωρητικό έργο της. Σε μια κάπως διαφορετική κατάταξη θα τα διαιρούσαμε σε θεωρητικά κείμενα γύρω από θέματα ποίησης ή μετάφρασης, και σε μικρότερα ή μεγαλύτερα μελετήματα για λογοτέχνες.
Τα γραπτά του τόμου επιβεβαιώνουν τις χαρακτηριστικές για τη Στεφάνου ποιότητες του λόγου της: απλότητα, σαφήνεια και ακρίβεια, μαζί με βαθιά ευαισθησία και πλατιά γνώση της λογοτεχνίας και της σχετικής θεωρίας. Κείμενα, όπως τα «Η Αποκάλυψη στην ποίηση», «Οι επιθετικοί προσδιορισμοί του Κάλβου: ρίζες και προεκτάσεις», «Η υπερρεαλιστική ‘γιορτή’ και το καρναβάλι του Πιερότου. Ο μοντερνισμός από τον Λαφόργκ στον Έλιοτ και τον Σεφέρη. Μεταμοντέρνες προαισθήσεις του Λαφόργκ», «Ελληνική μεταπολεμική ποίηση» και «Ρυθμολογικές παρατηρήσεις για μια καλύτερη ανάγνωση της ποίησης», δείχνουν όχι μόνο τον πλούτο και την ποικιλία των ενδιαφερόντων της, αλλά και τη δεξιοτεχνία της στη συνδυαστική ανάγνωση ποιημάτων Ελλήνων και ξένων δημιουργών από διαφορετικές εποχές. Φανερώνουν και ένα ιδιαίτερο προσόν της, την ικανότητα να απευθύνεται με τα γραπτά της όχι μόνο στους ειδικούς αλλά σε ένα πλατύ κοινό χωρίς φόβο να μειώσει την ποιότητα του λόγου και την επιχειρηματολογία της:
«Στην αρχή της ιστορίας, ο ποιητής ήταν αυτός που γνώριζε και διηγούνταν τις πράξεις και τις γενεαλογίες θεών κι ανθρώπων, ο φύλακας του αρχείου της κοινότητας, ο φύλακας της γλώσσας της και της συνείδησής της.
Κι όταν η φύλαξη του αρχείου πέρασε σ’ άλλα χέρια, ο ποιητής κράτησε τις άλλες δύο ιδιότητές του.
Η δεύτερη μετασχηματίστηκε: ο φύλακας της συλλογικής συνείδησης έγινε ο εκφραστής της συλλογικής συγκίνησης και παράλληλα, σχεδόν, της ατομικής.
Από μια άποψη θα μπορούσαμε να μιλήσουμε για προϊούσα πτώση. Ωστόσο, η μακρά ιστορία της ποίησης δεν είναι μια ευθύγραμμη εξελικτική διαδικασία, αλλά, μάλλον, μια σειρά από γυρίσματα» («Η ποίηση στο κατώφλι του 21ου αιώνα. Ένα κείμενο για την Ημέρα της Ποίησης», σ. 30).
Από την άλλη, στις κριτικές της για το συνολικό έργο ή μεμονωμένες ποιητικές συλλογές Ελλήνων δημιουργών συνδυάζει στις κρίσεις της την πυκνότητα του λόγου της με την επιγραμματική έκφραση, που επιτρέπει σύντομες αλλά πολύ ουσιαστικές και ευρείες κρίσεις: «Ο Σικελιανός χαρακτηρίστηκε ταυτόχρονα ελληνοκεντρικός και διεθνιστής, παγανιστής και χριστιανός, πράγμα που στη θετική εκδοχή του βεβαιώνει ότι η θεωρούμενη αμοιβαία καταλυτική αντίθεση ανάμεσα στο χριστιανικό και το ελληνικό πνεύμα λύνεται μέσα στην ανιούσα ανθρώπινη ιστορία.» (σ. 177)
«Ισορροπώντας ανάμεσα στη συγκινησιακή φόρτιση και τη μυθοδοτική απαίτηση, η Α.Π. [=Αθηνά Παπαδάκη] διαθέτει μια από τις πιο έγκυρες και έντιμες φωνές της γενιάς της (μιας και ακόμα μιλάμε για γενιές), της Γενιάς του ’70, που δυστυχώς με την κεκτημένη ταχύτητα και κατά τις συνήθειες των προγενεστέρων δυσκολεύεται να αφομοιώσει το οφθαλμοφανές της ύπαρξης και το πραγματικό ανάστημα ποιητών γένους θηλυκού.» (σ. 381).
Η Ελισάβετ Κοτζιά είχε γράψει παλαιότερα (το 1994, με αφορμή το βιβλίο Γενικά και ειδικά για την ποίηση) ότι τα κείμενα της Στεφάνου είναι «από εκείνα που συμβάλλουν στο να κρατιέται η φλόγα της αγάπης για τη λογοτεχνία ζωντανή» (σ. 477). Σχετικά πρόσφατα, το 2016, ο Γιώργος Αράγης, γράφοντας για τα δύο βιβλία θεωρίας και κριτικής της, επισήμανε την εξαιρετική πυκνότητα και πρωτοτυπία των κειμένων της (σ. 487).
Από πολλές απόψεις τα σκόρπια κείμενα της Στεφάνου ευτύχησαν να γίνουν αντικείμενο μελέτης και εκδοτικής επιμέλειας της Ξένης Σκαρτσή. Η όλη οργάνωση της έκδοσης, από την πλούσια σε πληροφορίες και σχόλια Εισαγωγή, την κατάταξη των κειμένων, την επιμέλεια των ξενόγλωσσων αποσπασμάτων, τις υποσελίδιες σημειώσεις ως και τα αναλυτικά Ευρετήρια (σε συνεργασία με την Αθηνά Σοκόλη), που χαρτογραφούν πολύ βοηθητικά το περιεχόμενο του βιβλίου, φανερώνει εκτός από τα φιλολογικά προσόντα της επιμελήτριας και την αγάπη της για την ποίηση αλλά πρωτίστως για τη Στεφάνου. Ο κόπος και το ενδιαφέρον της μας έδωσαν ένα σημαντικό για την κριτική μας βιβλίο.
Οι Εκδόσεις Σοκόλη έχουν παράδοση στα βιβλία μελετών για τη νεοελληνική λογοτεχνία, πέρα από τις πασίγνωστες μνημειώδεις σειρές τους για την ποίηση και την πεζογραφία. Επιπλέον οι εκδόσεις τους διακρίνονται για την άριστη φιλολογική και τυπογραφική τους επιμέλεια, την οποία τώρα έχει επάξια αναλάβει να συνεχίσει η Αθηνά Σοκόλη.
Το βιβλίο της Στεφάνου δεν ανήκει στα ευπώλητα, αυτό όμως του επιτρέπει μια μεγάλη διάρκεια ζωής στο χώρο της νεοελληνικής κριτικής. Δεν είναι μόνο φόρος τιμής για μια σπουδαία πνευματική προσωπικότητα. Αξίζει να προσεχτεί ιδιαίτερα γιατί χαρίζει στους αναγνώστες εύρος γνώσεων και πληροφοριών μαζί με πρωτότυπες επισημάνσεις γύρω από την ελληνική και ξένη ποίηση.
info: Λύντια Στεφάνου, Κριτικές Μελέτες και Σημειώματα. Εισαγωγή-Επιμέλεια: Ξένη Σκαρτσή. Εκδόσεις Σοκόλη, Αθήνα 2019, σ. 501.
