της Ελένης Σβορώνου
Ήταν αναμενόμενο. Τα βιβλία για παιδιά, νέους αλλά και ενήλικες που αφορούν τη ζωή της Γκρέτας Τούνμπεργκ, της γνωστής 16χρονης Σουηδέζας ακτιβίστριας για την κλιματική κρίση, ολοένα και πληθαίνουν. Πρώτη σκέψη: «το θέμα πουλάει». Η εκδοτική βιομηχανία εκμεταλλεύεται κάθε νέα τάση και μόδα που μπορεί να αποφέρει κέρδη. Από την άλλη δεν είναι λίγες οι φορές που προσκαλεί το κοινό της να στοχαστεί, να ερμηνεύσει, να εμπνευστεί ίσως από το ρεύμα και τη μόδα και να εμβαθύνει στο θέμα με την ιδιότητα του κριτικού αναγνώστη και ενεργού πολίτη.
Αυτό κάνει το βιβλίο του Μάικλ Παρτ Η ιστορία της Γκρέτα Τούνμπεργκ, που μόλις κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Πατάκη.
Είναι γνωστό ότι η Γκρέτα έχει προκαλέσει όχι μόνο τον θαυμασμό του νεανικού μαθητικού κοινού που τη στηρίζει συμμετέχοντας δυναμικά στο κίνημα «Fridays for the Future» αλλά και των παγκόσμιων ηγετών και διαμορφωτών πολιτικής για την οικονομία και το κλίμα. Ταυτόχρονα έχει προκαλέσει και τα ειρωνικά χαμόγελα ή και την οργισμένη αντίδραση ενός μέρους της κοινωνίας. Στο πρόσωπο του Προέδρου των ΗΠΑ εκφράζεται η φωνή των αμφισβητιών της κλιματικής κρίσης και η απαξιωτική (έως και αγενής) στάση απέναντι στην Γκρέτα. Στο φάσμα των δυο άκρων, θαυμαστών και επικριτών, κινείται και ένα μέρος της κοινωνίας που απλώς αδιαφορεί ή ανασηκώνει ειρωνικά το φρύδι στο άκουσμα του ονόματος του κοριτσιού με το Άσπεργκερ, που καλά θα κάνει να επιστρέψει στο σχολείο κ.ο.κ. Ένα άλλο μέρος της κοινωνίας, που συχνά ισοπεδώνεται από τον οδοστρωτήρα των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, παρατηρεί και προσπαθεί να κατανοήσει πόση αλήθεια και ελπίδα φέρνει η Γκρέτα και το κίνημα που δημιούργησε.
Σε αυτό το πλαίσιο η συγγραφή της 16χρονης ζωής της δεν είναι εύκολη υπόθεση. Πώς να κρατήσεις μια ψύχραιμη, ισορροπημένη ματιά, πώς να αποφύγεις την αγιογραφία, τα στερεότυπα και πώς να μην παραβιάσεις τον ιδιωτικό βίο του βιογραφούμενου; Υπάρχει και μία ακόμη σημαντική δυσκολία στο εγχείρημα. Για χρόνια τώρα στην παιδική λογοτεχνία που καταπιάνεται με τα προβλήματα του κόσμου προβάλλεται η ιδέα πως τα παιδιά θα τα λύσουν όλα. Αδύναμη θέση και λογοτεχνικά και ουσιαστικά. Να όμως που τώρα η Γκρέτα αμφισβητεί αυτή την κριτική. Ένα παιδί που δημιουργεί κίνημα και φτάνει στα παγκόσμια fora είναι ένδειξη, αν όχι απόδειξη, πως ναι, τελικά ένα παιδί μπορεί! Από την άλλη το λογοτεχνικό κλισέ παραμένει και βλέπουμε πως άλλοι δημιουργοί που γράφουν για την Γκρέτα δεν το αποφεύγουν (Η Γκρέτα και οι γίγαντες).
Ο Μάικλ Πράιτ , γνωστός από την ωραία βιογραφία του Λιονέλ Μέσι, τα καταφέρνει θαυμάσια να αποφύγει τις παγίδες και να δώσει μια γλαφυρή αφήγηση της ζωής της Γκρέτα που δίνει το μέτρο της επιτυχίας αλλά και της των δυσκολιών που αντιμετώπισε ως παιδί με Άσπεργκερ.
Απόγονη του Σβάντε Αρρένιους, του επιστήμονα που μίλησε πρώτος για το Φαινόμενο του Θερμοκηπίου στις αρχές του 20ου αιώνα, με πατέρα ηθοποιό και μητέρα τραγουδίστρια της όπερας, που είχαν πάντα περιβαλλοντικές και κοινωνικές ευαισθησίες (χαρακτηριστικό είναι ότι φιλοξένησαν οικογένεια προσφύγων από τη Συρία στο εξοχικό τους σπίτι, καλύπτοντας μάλιστα τα έξοδα μετάβασης και διατροφής τους), εύλογο είναι που η Γκρέτα ανέπτυξε αντίστοιχες ευαισθησίες και αρχές.
Μια μέρα η δασκάλα στο σχολείο πρόβαλλε στην τάξη ένα ντοκιμαντέρ για την κλιματική αλλαγή και το νησί από σκουπίδια που βρίσκεται στα βάθη του Ειρηνικού Ωκεανού. Η Γκρέτα παθαίνει σοκ. Επιστρέφει στο σπίτι σε κατάσταση κατάθλιψης. Αρνείται τη λήψη τροφής και κλείνεται στη σιωπή. Τότε είναι που γίνεται η διάγνωση των παθήσεών της: Άσπεργκερ (στο φάσμα του αυτισμού) και μια σπάνια ασθένεια που λέγεται μισοφωνία και καθιστά τον πάσχοντα εξαιρετικά ευαίσθητο στους ήχους.
Η Γκρέτα, που είχε ήδη πέσει θύμα σχολικού εκφοβισμού πολλές φορές, καταλήγει να κάνει μόνη της μάθημα στη βιβλιοθήκη του σχολείου αδυνατώντας να επικοινωνήσει με τα άλλα παιδιά. Είναι πανέξυπνη, προχωρά γρήγορα στα μαθήματα και συνεχίζει την έρευνά της για την κλιματική κρίση. Καταπολεμά την κατάθλιψη με αντικαταθλιπτικά και καταφέρνει να ακολουθήσει ένα πολύ συγκεκριμένο και περιορισμένο πρόγραμμα διατροφής που τη σώζει από τη νοσηλεία.
Σιγά σιγά συλλαμβάνει τον τρόπο με τον οποίο μπορεί να μετατρέψει τη βαθιά ανησυχία που της προκαλεί η κλιματική κρίση και η προοπτική των καταστροφικών της συνεπειών σε δράση. Έτσι έρχεται η πρώτη μέρα εκτός σχολείου, με το πλακάτ έξω από το Κοινοβούλιο της Σουηδίας και τον κόσμο να προσπερνά αδιάφορος, η πρώτη συζήτηση με έναν βουλευτή, ύστερα ο πρώτος δημοσιογράφος, ο πρώτος περαστικός που την επικροτεί, οι πρώτοι μαθητές που έρχονται κοντά της κι από κει και πέρα ο δρόμος προς την υποψηφιότητα για Νόμπελ Ειρήνης και οι προσκλήσεις στις κορυφαίες συνδιασκέψεις των παγκόσμιων ηγετών.
Η Γκρέτα προβάλλει ως ένα παιδί που έδωσε νόημα στη δυσκολεμένη ύπαρξή της μέσα από τον αγώνα της για την κλιματική κρίση. Απλώς δεν μπορούσε να κάνει αλλιώς. Δεν μπορούσε, όπως όλοι οι άνθρωποι, τη μια στιγμή να κουνάει στεναχωρημένη το κεφάλι για την κλιματική κρίση, και την άλλη στιγμή να τρώει μια μπριζόλα. Η αδυναμία της έγινε η κρυφή της δύναμη. Δεν ήταν χωρίς δυσκολία η πορεία της. Στήριξαν οι γονείς, στήριξε και η αδελφή της με τον τρόπο της, που βρίσκεται επίσης στο φάσμα του αυτισμού. Η Γκρέτα έμαθε με τον δύσκολο τρόπο. Έμαθε να μιλάει δημόσια, τη στιγμή που δεν μπορούσε να μιλήσει σε κανέναν άλλον εκτός από τα μέλη της οικογένειάς της. Έμαθε να κατακτά, αυτά που για τους άλλους είναι αυτονόητα. Και να κάνει κάτι καλό από τα ελλείμματά της.
Κλείνεις το βιβλίο που ίσως ξεκίνησες με κάποια συγκαταβατική διάθεση, αναρωτώμενος αν δεν έχει επείγουσα ανάγκη όλη η κοινωνία από λίγο Άσπεργκερ. Από λίγο «άσπρο-μαύρο» στη προσέγγιση του κόσμου, από λίγη εμμονική προσκόλληση στο καλό της κοινωνίας, του ενός και αδιαίρετου συνόλου που αποτελεί ο γαλάζιος πλανήτης με τους κατοίκους του.
Σε πρόσφατη συνέντευξή του στην Καθημερινή ο Κωνσταντίνος Τσουκαλάς κλήθηκε να απαντήσει στην ερώτηση «Υπάρχει κάτι «αντισυστημικό» που εξισορροπεί την αναλγησία;». Απάντησε «Όχι. Αν υπήρχε τα πράγματα θα ήταν απλά. Ο Μαρξ είχε πει ότι το θέμα δεν είναι να καταλάβουμε τον κόσμο αλλά να τον αλλάξουμε. Νομίζω ότι είναι ακόμη πιο δύσκολο να τον καταλάβουμε από ό,τι να τον αλλάξουμε.». («Κ», 16/2/2020).
Δύσκολα θα διαφωνήσει κανείς με αυτή την άποψη. Γι αυτό ίσως η ασπρόμαυρη ματιά της Γκρέτας είναι ό,τι πιο αντισυστημικό υπάρχει και έχουμε ανάγκη σήμερα! Ένας «ειρηνικός Τζόκερ», ένας «Γκάντι», μία γυναίκα ακτιβίστρια, ένα θύμα εκφοβισμού, μια διάνοια χωρίς συναισθηματική νοημοσύνη, μια ιέρεια του να ζεις σύμφωνα με τις αξίες σου και να δρας σε συλλογικό επίπεδο; Όλα αυτά ίσως είναι η Γκρέτα και κάτι παραπάνω που διαφεύγει σε όλα τα περιβαλλοντικά συστημικά κινήματα που δεν κατάφεραν αυτό που κατάφερε εκείνη.
Τα κοτσιδάκια της Γκρέτας θα προβάλλουν για πολύ ακόμη στα εξώφυλλα της παιδικής και νεανικής λογοτεχνίας αλλά και στις θέσεις των επισήμων των παγκόσμιων συνδιασκέψεων με τα πολλά λόγια και τις ελάχιστες πράξεις. Θα είναι εκεί, σφιχτοδεμένα, άκαμπτα, αποφασισμένα.
Κινδυνεύει η ίδια και ο αγώνας της από την υπερέκθεση; Έχει γίνει ήδη αντικείμενο εκμετάλλευσης από την εκδοτική και όχι μόνο βιομηχανία; Θα φανεί. Η φωνή της ίδιας όμως έχει αλήθεια και οι νέοι το αισθάνονται και την ακολουθούν ή εμπνέονται για να σχεδιάσουν τη δική τους δράση.
Μάικλ Παρτ, μτφ. Μ.Τζηρίτας, Η ιστορία της Γκρέτα Τούνμπεργκ. Η διαφορά είναι δύναμη. Πατάκης, 2020.
Επίσης:
Γκρέτα Τούνμπεργκ, μτφ. Α. Πιπίνη, Η ζωή μας είναι στα χέρια σας. Οι ομιλίες που συγκλόνισαν τον κόσμο. Παπαδόπουλος, 2019.
Ernman Malena, Thunberg Svante, Thunberg Greta, Ernman Beata, Σκηνές από μια οικογένεια κι έναν πλανήτη σε κρίση, Παπαδόπουλος, 2020.
Και τα εικονογραφημένα βιβλία για μικρές ηλικίες:
Ζοϊ Τάκερ και Ζoϊ Πέρσικο, μτφ. Μ.Παπαγιάννη, H Γκρέτα και οι γίγαντες, Πατάκης, 2020.
Jeanette Winter, μτφ. Α. Γιασεμή, Το σπίτι μας κινδυνεύει. H Γκρέτα Τούνμπεργκ μας καλεί να σώσουμε τον πλανήτη. Παπαδόπουλος, 2020.