της Βαρβάρας Ρούσσου
Σαράντα μία ανακοινώσεις απαρτίζουν τον τιμητικό τόμο για την Έρη Σταυροπούλου, τα πρακτικά δηλαδή του συνεδρίου που είχε οργανώσει ο Νεοελληνικός Τομέας του τμήματος Φιλολογίας του ΕΚΠΑ, το Δεκέμβριο του 2017, για να τιμήσει την καθηγήτρια με αφορμή την αφυπηρέτησή της η οποία, σημειωτέον, δεν σήμανε και την απομάκρυνσή της ούτε από τις ερευνητικές δραστηριότητες ούτε από τη διδασκαλία.
Σε αυτόν τον αριθμό οφείλουμε να προσθέσουμε και τη συναισθηματικά φορτισμένη παρουσίαση από τη Μαρία Ρώτα του έργου της Σταυροπούλου που προηγείται των εισηγήσεων. Επιπλέον, θα πρέπει να γίνει μνεία στην ενότητα «Βιογραφικά και εργογραφία της Έρης Σταυροπούλου» που ακολουθεί το κύριο σώμα των ανακοινώσεων και καταθέτει διεξοδικά την επιστημονική πορεία της. Τον ογκώδη τόμο κλείνει το χρήσιμο για τους μελετητές «Ευρετήριο». Έως εδώ είναι, νομίζω, σαφές ότι πρόκειται για μια υποδειγματική έκδοση που δεν καταγράφει απλώς με τρόπο τυπικό τις ανακοινώσεις ενός συνεδρίου.
Είκοσι δύο ανακοινώσεις επικεντρώνονται σε θέματα της πεζογραφίας, εννέα στην ποίηση, τρεις στο θέατρο (Κ. Πετράκου, Β. Πούχνερ, Γ. Πεφάνη) ενώ επτά θέτουν ευρύτερα ζητήματα στο πεδίο των πολιτισμικών σπουδών. Μεταξύ όλων των παραπάνω δύο έχουν συγκριτολογικό χαρακτήρα, υπό την έννοια της συνεξέτασης έργου/έργων ελληνικής και ξένης λογοτεχνίας (Π. Βαρβαρήγου για το Σκελετόβραχο της Βλάμη και τον Τυφώνα του Κόνραντ και Λ. Ιωακειμίδου για την απήχηση του Verlaine στο έργο του Κοσμά Πολίτη) και δύο κινούνται στο πεδίο της διακαλλιτεχνικότητας (Β. Πάτσιου για την κινηματογραφική μεταφορά του έργου Η Τιμή και το χρήμα του Κ. Θεοτόκη και Α. Τσοτσορού ποίηση του Σικελιανού -ζωγραφική του Παρθένη).
Τέσσερις εισηγήσεις υιοθετούν γενική οπτική σε ορισμένη θεματική βάση: της αριστερής μεταπολεμικής πεζογραφίας με άξονα τον τρόπο αποτύπωσης των ερωτικών σχέσεων των στρατευμένων αριστερών χαρακτήρων (Α. Καστρινάκη), της μεσοπολεμικής πεζογραφίας με άξονα τον υψηλό μοντερνισμό όπως αυτός προσλαμβάνεται από εκπροσώπους της «Σχολής της Θεσσαλονίκης» (Κ. Δασκαλά)˙ της αναπαράστασης της Αμερικής στην ελληνική ταξιδιωτική πεζογραφία 20ου και 21ου αιώνα (Π. Καρπούζου)˙ της αστικής οπτικής στη φύση (Α. Νάτσινα).
Οι άλλες περί πεζογραφίας ανακοινώσεις περιστρέφονται γύρω από συγκεκριμένους συγγραφείς και έργα, κατά πλειοψηφία κλασικούς, παλαιότερους και νεότερους: Παπαδιαμάντης από και τη Μ. Ρώτα και την Α. Χρυσογέλου-Κατσή και Καζαντζάκης των Μ. Παπαρούση και P. Bien. Επίσης, Θεοτοκάς (Ε. Κουτριάνου), Θεοτόκης (Β. Πάτσιου), Καραγάτσης (Π. Χατζηγεωργίου), Κ. Πολίτης (Λ. Ιωακειμίδου), Τ. Αθανασιάδης (Μ. Μικέ), Διδώ Σωτηρίου (Δ. Αναγνωστοπούλου), Δ. Χατζής (Γ. Ξούριας), Α. Ζέη- Ρ. Γαλανάκη (Ε. Φιλοκύπρου), Α. Αλεξάνδρου (Ε. Τσιριμώκου), Ν. Μπακόλας (Γ. Παπαθεοδώρου). Λιγότερες εισηγήσεις απασχολούν οι νεότεροι Ζατέλη (Ε. Κοτζιά), Σουρούνης, Κάτος (Σ. Σταυρακοπούλου). Μια άλλη, μικρότερη ομάδα, αποτελούν οι πολύ λιγότερο γνωστοί πεζογράφοι που επαναφέρονται όπως η Τατιάνα Σταύρου από τον Θ. Αγάθο, η Εύα Βλάμη από την Π. Βαρβαρήγου ή άγνωστοι που έρχονται στο φως (Νινίλα Παπαγιάννη από τη Γ. Φαρίνου-Μαλαματάρη).
Το θέατρο εκπροσωπούν οι Κ. Πετράκου για τον δραματουργό Γ. Χρονά, ο Γ. Πεφάνης γράφοντας για τον θεατρικό Π. Μάτεσι και η γενικότερη εργασία του Β. Πούχνερ για την επιστολή και το τηλέφωνο ως δραματουργικά μέσα.
Στην ποίηση δυο εισηγήσεις διασταυρώνονται με σημείο τομής τα κείμενα του Περικλή Γιαννόπουλου: η Ε. Κουτριάνου συσχετίζει τον Θεοτοκά, το Γιαννόπουλο και τον Ελύτη και η Χρ. Ντουνιά φέρνει στο φως μια αθέατη έως τώρα πλευρά του εμβληματικού ποιήματος του Γκάτσου.
Από τις εννέα περί ποίησης παρουσιάσεις μια, του Ε. Γαραντούδη, άπτεται γενικότερου θέματος, χαρτογραφώντας την επαναφορά αυστηρά έμμετρων μορφών στη νεοελληνική ποίηση μετά τη δεκαετία του 1980. Στις βιογραφίες του Σολωμού επικεντρώνεται η Κ. Τικτοπούλου και η Ε. Πολίτου-Μαρμαρινού στο συμβολισμό του Γ. Βαφόπουλου. Η Β. Ποσάντζη εξετάζει τη σχέση Παλαμά-λογίων της Κων/πολης ενώ ο Δ. Αγγελάτος θέτει το ειδολογικό ζήτημα της ελεγείας με άξονα την ποίηση του λησμονημένου Μ. Ζώτου. Οι Π. Ροϊλός και D. Yatromanolakis ασχολούνται με την πρωτοπορία και δύο εκπροσώπους της, Έλληνες του εξωτερικού, τους Θ. Ντόρρο και Ν. Κάλα, έναν ποιητή και τεχνοκριτικό με σύνθετο έργο, ιδίως στον τομέα της τέχνης στο εξωτερικό.
Στη βάση της παραπάνω αναγκαστικά, λόγω έκτασης του τόμου, επιγραμματικής ομαδοποίησης που αδικεί το περιεχόμενο των πράγματι σημαντικών ανακοινώσεων θα προσπαθήσω να καταθέσω, σύντομες και πάλι, παρατηρήσεις. Η συναγωγή αυτή μελετημάτων έχει ως άξονα πτυχές του έργου της Σταυροπούλου επεκτείνοντάς τες ή εμβαθύνοντας σε αυτές και πάντως καλύπτοντας ένα ευρύτατο θεματικό φάσμα της νεοελληνικής λογοτεχνίας του 20ου αιώνα. Οι ανακοινώσεις είτε λειτουργούν στο πλαίσιο ευρύτερων εργασιών (μελετών, προγραμμάτων κλπ) είτε εισάγουν μια υπόθεση εργασίας που με τη σειρά της παράγει νέα ερωτήματα και γόνιμες συζητήσεις. Αυτή η τελευταία ιδιότητα του βιβλίου είναι ευθυγραμμισμένη και με το επιστημονικό προφίλ της ίδιας της Έρης Σταυροπούλου καθώς ένας από τους στόχους της υπήρξε η άσκηση των φοιτητών/τριών στην κριτική ανάγνωση που θα παράξει απορίες.
Είναι οφθαλμοφανές ότι αριθμητικά η πεζογραφία υπερτερεί ενώ ορισμένοι από τους συγγραφείς-αντικείμενο των εισηγήσεων, έχουν απασχολήσει συστηματικά τη Σταυροπούλου όπως οι Θεοτόκης, Δ. Σωτηρίου, Μπεράτης αλλά και ο Καζαντζάκης.
Ο μικρός βαθμός συγκριτολογικών εισηγήσεων και διακαλλιτεχνικών μελετημάτων δεν αντιπροσωπεύει τη γενικότερη εικόνα αύξησης του ενδιαφέροντος για τα πεδία αυτά και ιδίως το δεύτερο, που αφορά στη σχέση λογοτεχνίας με άλλες τέχνες, χώρο όπου η ερευνητική δραστηριότητα τελευταία πραγματικά βαίνει αυξανόμενη.
Τα «βαριά» ονόματα της λογοτεχνίας κρατούν αμείωτο το ενδιαφέρον των νεοελληνιστών ενόσω εκκρεμούν ζητήματα που δεν έχουν φωτιστεί, ακόμη και αν πρόκειται για δευτερεύουσες πτυχές του έργου των δημιουργών αυτών. Ωστόσο, πολλές ανακοινώσεις του τόμου είτε διέπονται από ανανεωτική οπτική είτε διερευνούν ένα ανεξερεύνητο έως τώρα θέμα, μοτίβο ή διάσταση, συμβάλλοντας στην διαμόρφωση μιας αρτιότερης εικόνας για το έργο συγκεκριμένων λογοτεχνών. Φαίνεται έτσι ότι δεν έχουν εξαντληθεί ακόμη ούτε κάποιες από τις περιόδους της νεοελληνικής λογοτεχνίας ούτε το έργο λογοτεχνών που θεωρούνται πολυσυζητημένα.
Ενώ η Σταυροπούλου δεν ασχολήθηκε συστηματικά με πολύ νεότερους/σύγχρονους πεζογράφους η τάση ενασχόλησης με αυτούς, έντονη γενικά στις μεγαλύτερες ή μικρότερες φιλολογικές εργασίες των τελευταίων ετών, έχει την παρουσία της στον τόμο. Όμοια η έρευνά της για ελάσσονες, όπως δυστυχώς τους έχει αποδοθεί η ετικέτα, μια ακόμη ροπή των εργασιών των νεοελληνιστών, εκπροσωπείται και αυτή.
Άφησα για το τέλος την παρατήρηση που αφορά σε μια ομάδα ανακοινώσεων η οποία στρέφεται στη μελέτη του λογοτεχνικού πεδίου όχι (μόνο) με βάση τα ίδια τα λογοτεχνικά κείμενα αλλά κυρίως με έρεισμα στοιχεία της ευρύτερης πολιτισμικής συνθήκης, θεσμούς και όργανα εντός των οποίων επιλέγονται και διακινούνται ως πολιτισμικά προϊόντα τα βιβλία και τα κείμενα. Πρόκειται για τις εισηγήσεις των Β. Αποστολίδου που φωτίζει την πορεία ανεξαρτητοποίησης της Νεοελληνικής Φιλολογίας έναντι της Αρχαίας Ελληνικής Φιλολογίας και της Ιστορίας στο πλαίσιο του ΕΚΠΑ, Λ. Βαρελά για την αναγκαιότητα μελέτης του ημερήσιου τύπου στο πρώτο ήμισυ του 20ου αιώνα, Γ. Περαντωνάκη για τα λογοτεχνικά βραβεία (1996-2015), Α. Πολίτη με την προσέγγιση των Εκδόσεων Γλάρος στα χρόνια της Κατοχής, Ουρανίας Πολυκανδριώτη για την έννοια του δικτύου στη μελέτη της λογοτεχνίας και Δώρας Μέντη που κινείται ανάμεσα στα λογοτεχνικά κείμενα και την ιστορία της Αθήνας τη δεκαετία του ’60. Οι εργασίες είναι ενδεικτικές της διεπιστημονικής τάσης που διακρίνει τις φιλολογικές σπουδές τα τελευταία χρόνια και θα μπορούσαν να ενταχθούν στις πολιτισμικές σπουδές εφόσον διερευνούν το πολιτισμικό πεδίο. Παράλληλα, είναι ορατή και η χρήση εργαλείων από άλλες επιστήμες (βλ. έννοια του δικτύου) με σκοπό τη συνδυαστική δυναμική που θα οδηγήσει στην ολοκλήρωση του πολυσύνθετου πολιτισμικού μωσαϊκού του οποίου μέρος αποτελεί η νεοελληνική λογοτεχνία. Η στροφή στη μελέτη του ημερήσιου τύπου, των πάσης φύσεως αρχείων, των δικτύων, η επανεξέταση θεμάτων και έργων με νέες προσεγγίσεις (θεωρίες φύλων, χώρου, εικόνας) κινητοποιεί εξάλλου το ενδιαφέρον των νεότερων μελετητών.
Κινούμενος σε αυτές τις κατευθύνσεις ο παρών τόμος συνιστά ένα πλήρες και εμπεριστατωμένο ερευνητικό εργαλείο και διέπεται από αυτό που η Έρη Σταυροπούλου επιδίωκε και συνεχίζει επιδιώκει: ανανεωτικό πνεύμα.
Θέματα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας του εικοστού αιώνα. Τιμητικός τόμος για την Έρη Σταυροπούλου επιμέλεια Θ. Αγάθος-Λ. Ιωακειμίδου-Γ. Ξούριας, Gutenberg 2020
Βρες το εδώ
