συνέντευξη στην Τζίνα Γκότση
Πώς συνδυάζεται η νανοτεχνολογία με τη θρησκευτικότητα; Το τρανσουμανιστικό κίνημα απασχολεί σήμερα τους επιστήμονες; Αντιτίθενται οι πρόσφατες εξελίξεις της νευροεπιστήμης στον δυισμό σώματος – ψυχής τον οποίο πρεσβεύουν οι περισσότερες θρησκείες;
Με αφορμή το συνέδριο «Ο ορθόδοξος χριστιανισμός και η επανεκτίμηση της επιστημονικής γνώσης» που οργάνωσε το Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών, η Τζίνα Γκότση, διδάκτορας του Πανεπιστημίου της Λωζάνης στον τομέα της Βιοηθικής, συνομιλεί με την Gayle Ε. Woloschak, διακεκριμένη καθηγήτρια Ραδιολογίας και Κυτταρικής & Μοριακής Βιολογίας του Northwestern University, για την επικείμενη κυκλοφορία του τελευταίου βιβλίου της με τίτλο Faith, Science, Mystery, τη σχέση επιστήμης και θρησκείας, διαχρονικά αλλά και υπό το πρίσμα των σύγχρονων τεχνολογικών ανακαλύψεων.
Η επιστήμη και η θρησκεία διατηρούν μακρά σχέση, αρχικά σύμπλευσης, στην πορεία ανταγωνιστική-συγκρουσιακή. Ως επιστήμονας, πώς τοποθετείστε στη σχέση επιστήμης και θρησκείας; Πιστεύετε ότι πρέπει -ή θα έπρεπε- να ασχολούνται με τελείως διακριτά πεδία ή υπάρχει περιθώριο αλληλοεπικάλυψης; Και με ποιον τρόπο, με τη μορφή σύγκρουσης ή αρμονίας; Μπορούν και πρέπει να επιλύονται ενδεχόμενες συγκρούσεις;
Η επιστήμη και η θρησκεία ασχολούνται με θέματα που είναι κάπως διαφορετικά. Η επιστήμη τείνει να εξετάζει τους μηχανισμούς που διέπουν τον κόσμο της ύλης και της ενέργειας προκειμένου να κατανοήσει τον κόσμο γύρω μας, ενώ η θρησκεία εξετάζει κυρίως τον εσωτερικό κόσμο και τις σχέσεις μας. Παρά τις διαφορές αυτές, οι ανακαλύψεις στην επιστήμη επηρεάζουν τον τρόπο με τον οποίο η θρησκεία ασχολείται με τον κόσμο, ιδιαίτερα σε βιοηθικά και τεχνολογικά ζητήματα. Ο διάλογος μεταξύ των επιστημονικών κλάδων (και σε αυτούς περιλαμβάνω όχι μόνο θεολόγους και επιστήμονες, αλλά και κατηχητές, ηθολόγους, φιλοσόφους, ιστορικούς και άλλους) είναι απαραίτητος για την επίτευξη του επιστημονικού και θρησκευτικού θεμελίου που θα διασφαλίζει την ανθρώπινη αξιοπρέπεια.
Δεδομένου ότι υπάρχει στενή σχέση μεταξύ του τρανσουμανιστικού κινήματος και της ιδέας της ριζοσπαστικής νανοτεχνολογίας, μία από τις βασικές ανησυχίες που εκφράζονται στη θρησκευτική (αλλά και στην κοσμική βιοηθική) συζήτηση για τη νανοτεχνολογία αφορά τη δυνατότητα υπέρβασης της ανθρώπινης φύσης με τη βοήθειά της, πράγμα που υποθετικά οδηγεί στη σωτηρία τόσο τα άτομα όσο και την κοινωνία. Είναι ένας ρεαλιστικός φόβος; Πόσο απέχουμε από εκεί και είναι ο τρανσουμανισμός στην ατζέντα ορισμένων επιστημόνων; Ποια είναι τα όρια – αν υπάρχουν – των βελτιώσεων του ανθρώπινου είδους με τη βοήθεια της τεχνολογίας;
Εργάζομαι στη νανοτεχνολογική έρευνα και πραγματικά δεν βλέπω αυτές τις εξελίξεις ως μέρος του κλάδου μου (περισσότερο διακρίνω τέτοιες αντιλήψεις στη λαϊκή επιστημονική φαντασία). Εκεί που το τρανσουμανιστικό κίνημα θέτει ρεαλιστικά ερωτήματα σήμερα είναι στον τομέα της ρομποτικής, στην ανάπτυξη φαρμάκων “ντόπινγκ” και στις εφαρμογές τεχνητής νοημοσύνης. Σε αυτούς τους τομείς, παρατηρούμε ότι τεχνολογίες που σχεδιάστηκαν αρχικά για τη βελτίωση της υγείας των ασθενών εφαρμόζονται για να «βελτιώσουν» υγιείς ανθρώπους, με διαφορετικούς απώτερους στόχους. Για παράδειγμα, τα φάρμακα που χρησιμοποιούνται για τη βελτίωση του χρόνου αντίδρασης των ασθενών με νόσο Alzheimer θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν και για τη βελτίωση του χρόνου αντίδρασης των στρατιωτών. Αυτά τα είδη των βελτιώσεων πρέπει να μας απασχολήσουν από την πλευρά της ηθικής πριν χρησιμοποιηθούν ευρύτερα στην κοινωνία. Ελπίζω δε ότι η ανθρώπινη αξιοπρέπεια θα είναι πάντα η προτεραιότητα.
Μια μελέτη του 2009 υποστήριξε ότι “η θρησκευτικότητα είναι ο κυρίαρχος προγνωστικός παράγοντας της ηθικής αποδοχής της νανοτεχνολογίας”. Όσοι είναι περισσότερο θρήσκοι είναι λιγότερο πιθανό να υιοθετήσουν τις καινούργιες θεωρίες της νανοτεχνολογίας. Ειδικότερα στις ΗΠΑ, σε σύγκριση με τις χώρες της ηπειρωτικής Ευρώπης, ένα σημαντικά χαμηλότερο ποσοστό ανθρώπων αποδέχεται την ηθική εγκυρότητα της τεχνολογίας, πράγμα που, σύμφωνα με τους ερευνητές, πρέπει να αποδοθεί στην ισχυρή παρουσία της θρησκείας. Ως Αμερικανίδα ερευνήτρια που εργάζεστε στον τομέα της νανοτεχνολογίας, πώς αισθάνεστε για το ότι η δημόσια αποδοχή της σχετίζεται έντονα με τις θρησκευτικές πεποιθήσεις; Ανησυχείτε για τη δημόσια εικόνα του κλάδου σας; Φοβάστε ότι μπορεί να επηρεάσει την κρατική χρηματοδότηση της έρευνάς σας;
Θέλω να είμαι σαφής. Εργάζομαι στη νανοτεχνολογία, αλλά έχω και άλλα επιστημονικά ενδιαφέροντα, ειδικά στη Ραδιοβιολογία. Η νανοτεχνολογία που αναπτύσσει το εργαστήριό μου στοχεύει στο να λειτουργεί παραπληρωματικά με την ακτινοβολία για τη βελτίωση της θεραπείας του καρκίνου. Απαντώντας στην ερώτησή σας, θεωρώ ότι οι περισσότεροι άνθρωποι δεν αντιλαμβάνονται πραγματικά με τι ασχολείται η νανοτεχνολογία. Πολύ απλά, οι μελέτες ή οι συσκευές που αναπτύσσονται γίνονται σε κλίμακα πολύ μικρού μεγέθους. Αυτό το πεδίο της τεχνολογίας επικεντρώνεται σε διεργασίες που συμβαίνουν σε νανομετρική κλίμακα επειδή είναι διαφορετικές από τις διεργασίες που εμπλέκουν μεγάλα αντικείμενα (φυσική) και εκείνα που αφορούν τα άτομα (χημεία) – δεν έχουν πλέον ισχύ στην περιοχή μεγέθους που βρίσκεται μεταξύ τους. Οι περισσότεροι ερευνητές στον τομέα της νανοτεχνολογίας προσανατολίζονται προς την αξιοποίηση αυτών των νέων συμπεριφορών της ύλης σε νανοκλίμακα για να βρουν νέες θεραπείες, νέα διαγνωστικά εργαλεία και νέες προσεγγίσεις για την ανίχνευση και τη θεραπεία ασθενειών ή για την ανάπτυξη καλύτερων πάνελ ηλιακής ενέργειας ή τσιπ για τους υπολογιστές. Σήμερα στις ΗΠΑ διεξάγονται οι πρώτες κλινικές δοκιμές με τη βοήθεια της νανοτεχνολογίας για τη θεραπεία του καρκίνου. Εάν είναι επιτυχείς, μπορεί να μεταβληθεί η αντίληψη του κοινού. Πιστεύω ότι ο διάλογος μεταξύ επιστημόνων και ευρύτερου κοινού θα βοηθούσε σε πολλά από αυτά τα προβλήματα αντίληψης και κατανόησης. Θα βοηθούσε αν το κοινό κατανοούσε ότι ορισμένα από τα υλικά νανοκλίμακας χρησιμοποιούνται εδώ και δεκαετίες, πολύ πριν γίνει της μόδας ο όρος νανοτεχνολογία. Για παράδειγμα, η αντηλιακή λοσιόν και η βαφή τοίχου είναι χημικά κατασκευασμένες από το ίδιο υλικό, αλλά τα μεγέθη των σωματιδίων σε αυτά τα δύο υγρά είναι διαφορετικά.
Μια νέα πρόκληση για τη σχέση επιστήμης – θρησκείας προέρχεται από τη νευροεπιστήμη και την τρέχουσα κατανόηση της ανθρώπινης φύσης. Οι περισσότερες θρησκείες υιοθετούν την ιδέα μιας ψυχής ή πνεύματος διακριτού από το φυσικό σώμα, ενστερνιζόμενες μια μορφή «δυϊσμού», όμως οι πρόσφατες εξελίξεις στη νευροεπιστήμη δείχνουν ότι όλες οι πτυχές ενός ατόμου μπορούν να εξηγηθούν από τη λειτουργία ενός υλικού συστήματος. Η απεικόνιση του εγκεφάλου υποδεικνύει ότι όλα τα ανθρώπινα χαρακτηριστικά, συμπεριλαμβανομένης της ηθικής και της πνευματικότητας, έχουν φυσικές συσχετίσεις στην εγκεφαλική λειτουργία, γεγονός που υποδηλώνει ότι ο δυϊσμός δεν ευσταθεί με βάση τις προόδους της σύγχρονης επιστήμης.
Υπονομεύει αυτό τη σχέση επιστήμης και θρησκείας; Μπορεί να θεωρηθεί η επιστήμη κατάλληλη για να δώσει τα επιχειρήματα που ευνοούν τον μονισμό; Ή μήπως πρόκειται για κάποια μορφή νευρο-αναγωγισμού;
Η επιστήμη εξετάζει και θέτει ερωτήσεις σχετικά με τον φυσικό κόσμο. Η ψυχή και το πνεύμα εξ ορισμού δεν είναι φυσικά αντικείμενα, επομένως μπορούν να επηρεάσουν τον υλικό κόσμο, αλλά σίγουρα δεν μπορούν να υποβληθούν σε φυσικά τεστ. Το πνεύμα ενός ατόμου μπορεί να επηρεάσει τη στάση ζωής του, τον βαθμό ηρεμίας του (που μπορεί, για παράδειγμα, να μετρηθεί με ένα εγκεφαλογράφημα), αλλά οι μετρήσεις αυτές είναι απλώς το αποτέλεσμα του τρόπου με τον οποίο η πνευματική δυναμική επηρεάζει τη φυσιολογία και όχι το μέτρο του πνεύματος καθεαυτού. H εγκεφαλική σάρωση μπορεί να μας αποκαλύψει την ψυχική κατάσταση ενός ατόμου, αλλά δεν μπορεί να μετρήσει την πνευματική του ζωή. Πρέπει να αναγνωρίσουμε ότι η επιστήμη μετρά φυσικά φαινόμενα. Η επιστήμη δεν μπορεί να δει τον Θεό στο εργαστήριο· η επιστήμη δεν μπορεί να δει τον άυλο κόσμο στο εργαστήριο.
