Ελευθέριος Ανευλαβής.
Δεν είμαι επαγγελματίας μεταφραστής. Γιατρός είμαι. Δηλώνω όμως ερασιτέχνης (εραστής της τέχνης) μεταφραστής. Λένε πως στην Ελλά-δα είσαι ό,τι δηλώσεις. Αυτό, σε συγκεκριμένες περιπτώσεις, είναι κυριολεκτικό. Δηλαδή, όντως, μπορεί να είναι κανείς ερασιτέχνης, γιατί αγαπάει, είναι ερωτευμένος με αυτό που κάνει! Δεν είναι δήθεν. Το κάνει από γνήσιο ενδιαφέρον και με πολύ κόπο και αγάπη. Και την απαραίτητη γνώση και πολύ διάβασμα. Στο κάτω-κάτω, το να νιώσει κάποιος την ανάγκη να κάνει δικό του (γιατί έτσι αντιλαμβάνομαι, πρωτίστως, τη μετάφραση από μια ξένη γλώσσα) ένα ξενόγλωσσο κείμενο και να του αφιερώσει το χρόνο, τα χρόνια, όχι μόνο να το διαβάσει, αλλά και να το μεταφράσει, τουλάχιστον σημαίνει αγάπη. Σημαίνει ενθουσιασμό. Σημαίνει έρωτα, που τον κάνει να νιώθει ικανός και τα πάντα δυνάμενος.
Άμετρη φιλοδοξία και αποκοτιά, αλλόκοτη επιθυμία και αγάπη, λοιπόν, με οδηγεί σε αυτό το εγχείρημα: να αποπειραθώ τη «μετάφραση» του βιβλίου Finnegans Wake (Η αγρύπνια των Φίννεγκαν), να παλέψω να βρω και να δημιουργήσω (αποκοτιά) τις λέξεις που θα απέδιδαν στα ελληνικά τις νεολογικές δημιουργίες του Τζόυς και το ιστορικό, πολιτικό, φιλοσοφικό, ανθρώπινο φορτίο τους. Παράτολμο το εγχείρημα, αλλά το γράπωμα του μυστικού που έκρυβε και που έπρεπε όχι να αποκαλυφθεί, αλλά να περιγραφεί, να διατυπωθεί, φαινόταν να αξίζει τον μόχθο. Σωσίβιο τα βοηθήματα που παραθέτω και οι πολλαπλές αναγνώσεις του έργου, για χρόνια.
Έτσι, «σιγοκαιγόσβηνε» η ελπίδα, ότι θα μπορούσε να κατανοηθεί το μυστικό, και ας μην αποκρυπτογραφηθεί, έστω και αυθαίρετα, αλλά όχι ετσιθελικά. Αυτό το έργο δέχεται όλες τις ερμηνείες και καμία. Έτσι προχώρησε η «μετάφραση». Επτά χρόνια κράτησε η μάχη με το Finnegans Wake, του Τζόυς και τη μετάφραση:Η Aγρύπνια των Φίννεγκαν, εν γνώσει του τελικού αποτελέσματος της ήττας, με την πίστη, όμως, πως «οι μόνες μάχες που έχασες είναι αυτές που δεν έδωσες».
Η πίστη στο «εφικτό» της προσπάθειας για «πιστή μετάφραση» παρέμενε ακλόνητη. (Εξ ου και το τόλμημα ή το θράσος αυτής της μετάφρασης) Η ελπίδα οιστρηλατούσε την κατάκτηση του τζοϋσικού κειμένου. «Εάν μη έλπηται, ανέλπιστον ουκ εξευρήσει», μου φώναζε ο ελπιδοφόρος Ηράκλειτος [1.] Και η αγάπη, οδηγούσε το μάταιο αυτού του εγχειρήματος: την αποκοτιά της απόλυτης μίμησης.
Η μάχη για τη μετάφραση της Αγρύπνιας δόθηκε με τη βεβαιότητα πως θα χαθεί, μα και με την προσδοκία, ότι, «διά του ελέου και του φόβου» της τραγωδίας, που ζει ο μεταφραστής —δηλαδή να γνωρίζει το αδύνατο μιας τέτοιας μετάφρασης και, εντούτοις, να την επιχειρεί—, θα επέλθει η «κάθαρσις των παθημάτων» μιας προσπάθειας της οποίας ο μόχθος ποτέ δεν θα φανερωθεί. Και το αποτέλεσμά της θα χαθεί στη ματαιότητα, όπου όμως τα πάντα δικαιώνονται. «Όλα δικαιώνονται στη βανεσσοματαιότητα [2.])» (ΑΤΦ ΤΑ 45: 3-4, FW 3:11-12 [3.]
Μετέφρασα το έργο επιχειρώντας μια ανασκαφή για να ανακαλύψω τον χρυσό που έκρυβε. Ίσως κατέστρεψα μέρος του έργου, κατά την ανασκαφή, αλλά όσο χρυσάφι μπόρεσα να εξορύξω, άξιζε τον μόχθο των επτά ετών της μεταφραστικής προσπάθειας. «Χρυσόν γαρ οι διζήμενοι γην πολλήν ορύσσουσι και ευρίσκουσιν ολίγον. [4.]»
Προσπάθησα να στήσω μια αερογέφυρα ανάμεσα στον αναγνώστη και στο μετάφρασμα, η οποία συνέχεια ταλαντεύεται, έτοιμη να ρίξει, κάθε στιγμή, αυτόν τον ανευλαβή που τη διαβαίνει.
Ιδού, λοιπόν, το αποτέλεσμα μιας μεταφραστικής δουλειάς, με διαγνωστικές παραμέτρους και εργαλεία ενός γιατρού, σε δημόσια έκθεση. Ο Τζόυς επινόησε μια καινούργια, δική του γλώσσα: τα «φιννεγκανική», που υποχρεώνει σε έναν νέο τρόπο ανάγνωσης. Η δική μου προσπάθεια, ο δικός μου αγώνας ήταν να δώσω στον αναγνώστη, στον «ιδανικό αναγνώστη που υποφέρει από ιδανική αϋπνία» (ΑΤΦ ΤΑ 390: 2, FW 120:13-14), μια κατά λέξη μετάφραση (δεν παρέλειψα ούτε μία λέξη, ούτε μία φράση του πρωτοτύπου), κατασκευάζοντας αντίστοιχες ετεροσύνθετες λέξεις στα δικά μου «ελληνοφιννεγκανικά».
Ο Τζόυς δεν μπορεί να δει το «Foenix culprit!: Φοινικοευτυχές ενο-χολάθος» αυτής της μίμησης του “Finnegans Wake” του, της δικής μου “Αγρύπνιας των Φίννεγκαν”. «Όλα για μένα σφάλασι και πάσιν άνω κάτω, για με ξαναγεννήθηκεν η τάξη των πραμάτω» (Ερωτόκριτος).
«Ανάπηρος δείξε τα χέρια σου. Κρίνε για να κριθείς» (Μανόλης Αναγνωστάκης). «Έτσι κι αλλιώς θα έλθουν και άλλοι τρομεροί εργάτες. Θ’ αρχίσουν από τους ορίζοντες όπου ο άλλος έχει βουλιάξει» (Arthur Rimbaud).
Η Αγρύπνια είναι μια καμπάνα. Αν τη χτυπήσεις, καμπανίζει και ο ήχος της εξαρτάται από εσένα, Καμπανάρη αγρυπνοαναγνώστη. Αν δεν την καμπανίσεις, θα μένει βουβή.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1. Ηράκλειτος, Αποσπάσματα. Εισαγωγή – Μετάφραση – Σχόλια Αποσπασμάτων: Αθανάσιος Κυριαζόπουλος, Δ.Φ. ΚΑΚΤΟΣ 1995 (απόσπασμα 18)
2. All’s fair in vanessy: Όλα δικαιώνονται στη βανεσσοματαιότητα: in vain: στη ματαιότητα + Vanessa: Βανέσσα, η ερωμένη του Σουίφτ.
3. ΑΤΦ: Αγρύπνια των Φίννεγκαν. Τζέημς Τζόυς, Η Αγρύπνια των Φίννεγκαν,. Εισαγωγή-Μετάφραση-Σχόλια, Ελευθέριος Ανευλαβής, Εκδόσεις ΚΑΚΤΟΣ, 2013. ΤΑ (Τόμος Α΄), ΤΒ (Τόμος Β΄) FW: Finnegans Wake, Εκδόσεις Penguin, 1992. Ο πρώτος αριθμός παραπέμπει στη σελίδα, ενώ ο δεύτερος, στην αράδα και στα δύο έργα.
4. Ηράκλειτος, απόσπασμα 22 (Ό.π.)
