Την Δευτέρα 11 Μαρτίου, πραγματοποιήθηκε εκδήλωση στο Φίλιον με θέμα Το σύγχρονο ελληνικό αστυνομικό μυθιστόρημα, χαρακτηριστικά και προοπτικές. Τέθηκαν πολλά ερωτήματα, περισσότερο για στοχασμό παρά για να απαντηθούν. Πρόκειται για γόνιμα ερωτήματα γι αυτό και μεταφέρουμε εδώ τα σχόλια της Χρύσας Σπυροπούλου και του Γιάννη Πανούση , μιας και τα δύο κείμενα ανοίγουν ορίζοντες μια συζήτησης που δεν έχει ολοκληρωθεί.
Κατά την Χρύσα Σπυροπούλου τα κύρια σημεία που τέθηκαν και συζητήθηκαν ήταν τα ακόλουθα:
- Παρατηρείται ότι όσοι συγγραφείς ασχολούνται με το αστυνομικό είδος στη χώρα μας, δίνουν στις ιστορίες τους πολιτικές και κοινωνικού τύπου διαστάσεις.
- Τι είναι το αστυνομικό είδος και θα πρέπει να γίνει ο καθρέφτης της εποχής μας, και μάλιστα όταν αυτός είναι παραμορφωτικός, όχι συμπεριληπτικός; Κάθε καλλιτεχνικό είδος είναι αποτέλεσμα πολλών παραγόντων, μεταξύ αυτών και του κοινωνικού περιβάλλοντος. Πάντως, όχι μόνο. Η πρωτοτυπία και η ποιότητά του δεν εξαρτάται μόνο από την εποχή. Ο Πόε δεν ήταν απλά δημιούργημα της εποχής του, ούτε ο Τσέχωφ, για να μην περιοριστώ μόνο στους συγγραφείς του αστυνομικού είδους. Αλλά ακόμα και η Αγκάθα Κρίστι, η Π. Ντ. Τζαίημς, η Ρουθ Ρέντελ γράφουν ανθρώπινες ιστορίες, ξεκινούν από τη μονάδα και απευθύνονται στην ευφυΐα του αναγνώστη που θα δημιουργήσει συνειρμούς, θα συνδέσει πρόσωπα και ανθρώπινα χαρακτηριστικά με την εποχή. Πάντως δεν καταγγέλλουν και δεν χειραγωγούν, δεν διαφημίζουν την «ιδεολογική τους τοποθέτηση», δεν διδάσκουν.
- Και ο μύθος; Τι γίνεται με αυτόν; Ο συγγραφέας δεν αναπαράγει ρεπορτάζ από τις εφημερίδες, δεν γίνεται και αυτός ένας καταγραφέας των γεγονότων της εποχής του. Την ξεπερνάει. Ούτε η στενή ιδεολογική οπτική βοηθάει στο να γίνει η ιστορία του αληθοφανής, αφού ο συγγραφέας έχει έτοιμες προκάτ απόψεις, απαντήσεις και συμπεράσματα, εφόσον καθοδηγεί τον αναγνώστη. Η ανθρώπινη φύση, ωστόσο, δεν είναι μαθηματικά. Ακόμα και αν πάρουμε ως θέμα, ας πούμε τη τρομοκρατία, έχει ενδιαφέρον να το επεκτείνει κανείς στις ψυχολογικές διαστάσεις του, να μην παραθέσει απλώς τα γεγονότα και, κυρίως, να μην ηρωοποιήσει τους εγκληματίες.
- Γιατί όταν γράφω ρίχνω όλο το βάρος στο τι θα πω και όχι πώς θα το γράψω; Γιατί όταν μιλώ και κρίνω ένα διήγημα ή μυθιστόρημα επιμένω τόσο πολύ στο να αναδιηγούμαι την ιστορία και να αποφεύγω να μιλώ ή να συζητώ για το πώς αυτή έχει γραφεί; Γιατί τόσο πολύ με ενδιαφέρει το τι, ενώ με ενδιαφέρει λιγότερο ή και καθόλου το πώς είναι αυτή γραμμένη;
- Εντέλει το αστυνομικό είδος μοιάζει με την κοινωνιολογία; Λειτουργεί αντ’ αυτής ή βρίσκεται στη σκιά της;
- Μήπως, όμως, η καταφυγή στον διδακτισμό προέρχεται από την ανάγκη ορισμένων να βρουν παρηγοριά σε στέρεες ιδέες και πεποιθήσεις; Μήπως αυτές είναι το καταφύγιο και η ασφάλεια τους; Τώρα που αναφέρω αυτά τα ερωτήματα, αρχίζω να αμφιβάλλω και για τις δικές μου απόψεις ή προσεγγίσεις.
*****
Επισημάνσεις για το ελληνικό αστυνομικό είδος από έναν εγκληματολόγο
του Γιάννη Πανούση
Ζωή είναι η τραγωδία
όπου ο άνθρωπος τα καταφέρνει να παίξει το ρόλο του
μόνο στραβά
(Κ. Παπακόγκος, Πικροκέρασα)
Αν και ως εγκληματολόγος, όχι ως συγγραφέας του αστυνομικού είδους, «δεν δικαιούμαι» να εκφέρω γνώμη για ζητήματα λογοτεχνίας, θα επιχειρήσω να καταθέσω κάποιες εντελώς προσωπικές απόψεις, εν είδει ερωταποκρίσεων.
- Το αστυνομικό είδος είναι λογοτεχνία ή παραλογοτεχνία, δηλαδή μπορούμε να ισχυριστούμε ότι είναι αναγνωστικά ωφέλιμη, «ψυχαγωγική», «παρασιτική» ή «χαλαρωτική για τη σκέψη»; Από τη σχετική απάντηση θα κριθεί η φυσιογνωμία της και ο τρόπος συγγραφής.
- Το «άρωμα της αστυνομικής λογοτεχνίας» είναι αυτό που είναι χάρη στη φαντασία του συγγραφέα, την πλοκή και το μυστήριο ή μήπως αυτό συνδέεται με τα διάφορα κοινωνικο-ηθικά πρότυπα; Από τη σχετική απάντηση θα προσεγγισθούν ορθά οι ταυτότητες των πρωταγωνιστών, όπως οι δράστες, τα θύματα, οι φορείς, οι θεσμοί, και η δευτερογενής πρόθεση του συγγραφέα.
- Η αστυνομική λογοτεχνία συνιστά κάποια εκδοχή «πολέμου κατά των κακών ανθρώπων» ή απλώς «πυροβολεί την σάπια κοινωνία» και τους διεφθαρμένους αστυνομικούς και δικαστές; Από τη σχετική απάντηση θα προκύψει αν υπάρχει κίνδυνος αγιοποίησης των εγκληματιών και αντιηρώων, με συνέπεια την έμμεση «δικαιολόγηση» των εγκλημάτων τους.
- Η αληθοφάνεια ενοχής και αθωότητας στηρίζεται στην πρόκληση συμπάθειας στους αναγνώστες ή έχει κι ορθολογική βάση; Από την απάντηση εξαρτάται αν έχουμε μια απλή παράθεση φόνων ή επιστημονική λογοτεχνία.
- Το βασικό μοτίβο του αστυνομικού μυθιστορήματος είναι τα παιχνίδια της μοίρας και η διαχείριση ακραίων καταστάσεων ή υπερισχύει «το σύνδρομο Τζον Γουέιν», δηλαδή σημασία έχει ποιος πυροβολεί πρώτος; Από την απάντηση φαίνεται αν διαβάζουμε λογοτεχνικό έργο ή απλές αστυνομικές ιστορίες.
- Ο συγγραφέας μπορεί να μετακινήσει το κεντρικό βάρος του μυθιστορήματος στην πολιτική ή την κοινωνική καταγγελία; Από τη θέση που θα πάρει ο συγγραφέας θα διαφοροποιηθεί το είδος της αστυνομικής λογοτεχνίας καθώς δημιουργείται πλαγίως πολιτική μπροσούρα ή προβάλλονται εναλλακτικά κοινωνικά αφηγήματα.
- Το πλήθος των τεχνολογικών περιγραφών ή εξειδικευμένων πληροφοριών αποδεικνύουν τις γνώσεις του συγγραφέα ή τείνουν να αλλοιώσουν τη φυσιογνωμία του αστυνομικού μυθιστορήματος; Από την απάντηση θα φανεί αν ο συγγραφέας απευθύνεται στο ευρύ κοινό ή τον ενδιαφέρουν ομάδες μυστών.
- Γιατί το έγκλημα πρέπει να είναι «παράξενο» και ο εγκληματίας αποκλίνων -ψυχοπαθής, χρήστης ουσιών-; Από την απάντηση θα γίνει κατανοητό αν η πρωτοτυπία πρέπει να βασίζεται στο αλλόκοτο ή στην ανακάλυψη και σύλληψη ενός δολοφόνου, που δεν είναι παρά ο άνθρωπος της διπλανής πόρτας, όπως εξίσου συνηθισμένος ανθρώπινος τύπος είναι ο ντετέκτιβ και όχι ένας βίαιος, φίλος του υποκόσμου, διαζευγμένος, αλκοολικός.
- Ο συγγραφέας γιατί αφήνει να εννοηθεί ότι είναι φιλόσοφος, πολιτικός, ιστορικός, παντογνώστης; Από την απάντηση θα συνειδητοποιήσουμε τη διολίσθηση πολλών συγγραφέων του είδους σε επιλογές διδακτισμού, οι οποίοι παρουσιάζονται, μέσω του έργου τους, ως οι εκφραστές θεωριών και ιδεολογικών περί των πάντων.
- Η άσκηση γραφής οφείλει να συνοδεύεται από λεκτικό ήθος και τέχνη λόγου ή αρκεί ένα οιονεί δημοσιογραφικό φαντασιόπληκτο γράφημα; Από την απάντηση θα προκύψει αν ο συγγραφέας νοιάζεται για το βάθος των πραγμάτων, το πάθος των ανθρώπων και το λάθος της διαχείρισης κρίσιμων καταστάσεων.
Με τις παραπάνω ενδεικτικές επισημάνσεις επιχείρησα να υπογραμμίσω ότι το ταλέντο του συγγραφέα δεν έχει ανάγκη από φιοριτούρες, μεγαλοστομίες, δαιμονοποιήσεις, σουρεαλιστικούς μύθους και άλλες προσομοιώσεις της πραγματικής ζωής, για να γίνει αποδεκτό.
Η εγκληματική μυθιστορία δεν χρειάζεται ούτε να δοξολογεί την «καλή»(;) βία, ούτε να ηθικολογεί ή να περιγράφει γεγονότα από τα οποία αναβλύζει αίμα.
Το να ξέρεις να γράφεις ένα καλό αστυνομικό μυθιστόρημα είναι η πρόκληση κι όχι το να προκαλείς με φτηνούς εντυπωσιασμούς και λογικά άλματα.
