Έρωτας, ο μεσαιωνικός

Της Βίκυς Βασιλάτου.

Η έκθεση, L’amour au Moyen Age^*, φανερώνει την άλλη όψη του «ιπποτικού έρωτα», έκφραση που επινοήθηκε άλλωστε στα τέλη του 19ου αιώνα, έκφραση που λειτουργεί παραπλανητικά, με τη ρητορική του έρωτα να βρίθει από σεξουαλικά υπονοούμενα.

Πίσω από την επιφανειακή τρυφερότητα των bel ami και douce amie, διακρίνουμε τον ωμό πόθο, καθώς και τον σκοπό που ωραιοποιεί τα μέσα του. Ο έρωτας εκδηλώνεται χρησιμοποιώντας μεταφορικές εκφράσεις που πηγάζουν από το λεξιλόγιο της φύσης, του πολέμου, του κυνηγιού, αλλά και πιο ποιητικών συμβολισμών, με την καρδιά ως την κύρια απεικόνισή του, ως την πεμπτουσία της μορφής του. Οι πληγές της καρδιάς συγκρίνονται μέχρι και μ’ αυτές των μαρτύρων. Η βασανισμένη καρδιά του εραστή, σταυρώνεται, καρφώνεται όπως αυτή του Χριστού, αλλά και πιο κοινότοπα κόβεται στα δύο, σχίζεται, ψήνεται ή καίγεται ολοσχερώς. Διαπιστώνουμε όμως ότι «σταυρώνεται, κόβεται, σχίζεται, ψήνεται, καίγεται» κυρίως για να «πέσει το κάστρο» της αποπλανημένης douce amie.

Η αποπλάνηση έχει σαφώς μεγαλύτερη επιτυχία όταν συνοδεύεται από στίχους, μουσική, επιστολές και δώρα που θ’ αναδείξουν τα κάλλη της εκλεκτής και θα την κολακέψουν. Στις ερωτικές επιστολές, λόγου χάρη, η γυναικεία ομορφιά αγγίζει την υπερβολή («αστέρι του ουρανού», «ήλιος», «σελήνη»), ενώ τα προτερήματά της είναι τόσα όσοι και οι «κόκκοι της άμμου».

Αν όμως ο bel ami, μέσα στην απειρία του ή τη βιάση του, κάνει το λάθος και ανατρέξει σε εικόνες μειωτικές, γίνουν συγκρίσεις υποτιμητικές, ελλοχεύει το ρίσκο να δυσαρεστηθεί η douce amie και να αποτύχει η «πολιορκία» της. Αν την αποκαλούσε «βελανιδιά» ή αν αναφερόταν στην ερωτική πράξη ως «συλλογή βελανιδιών», αυτομάτως έχανε τη «μάχη» γιατί τα βελανίδια είναι η τροφή των χοίρων: μια εικόνα καθ’ όλα αντι-ερωτική στα μάτια της. Γοητευόταν όμως αν τη συνέκρινε με κέδρο ή με φοίνικα ή αν περιέγραφε το στήθος της ως τον «κήπο της Εδέμ» του. Γοητευόταν, διαπιστώνουμε, σε τέτοιο σημείο που οι έμμετροι μύθοι και οι πίνακες την περιγράφουν να πηγαίνει στη λαϊκή ν’ αγοράσει φαλλούς ή να κόβει από τα δέντρα φαλλούς αντί για φρούτα.

Τα φρούτα είναι ίσως πιο διαδεδομένος εκφραστικός άσσος στο μανίκι του εν δυνάμει εραστή.

Τα δίδυμα κεράσια αντιπροσωπεύουν τη σεξουαλικότητα, το σύκο τη μήτρα, το ροδάκινο τα οπίσθια. Όσο για το σταφύλι, συναντάται πολύ συχνά μιας και θεωρείται από τα κυριότερα φρούτα τού έρωτα. Χρησιμοποιείται επίσης μεταφορικά για τα γεννητικά όργανα του άνδρα: «Ευλογημένο το όμορφο τσαμπί!», αναφωνεί η πρωταγωνίστρια ενός έμμετρου μύθου. Από την άλλη, ο χυμός της κληματαριάς έχει ως στόχο είτε να αφοπλίσει την αγαπημένη είτε να κατευνάσει τη δίψα του έρωτα. Ενώ όποιος επιθυμούσε ν’ αναφερθεί στην ερωτική πράξη, δεν είχε παρά να ανατρέξει σε εκφράσεις όπως «η πολτοποίηση του τρύγου» ή «το άνοιγμα του βαρελιού».

Το λεξιλόγιο του πολέμου είναι εξίσου σημαντικό στη σκιαγράφηση του παθιασμένου έρωτα.

Ο εραστής / ιππότης, όντας ενεργός πολεμιστής και έχοντας ως πιο οικείες και εύκαιρες εικόνες τον θεό Έρωτα, τον οπλισμένο με τόξο και βέλη, καθώς και αυτές της καθημερινότητάς του, απευθύνεται στην αγαπημένη του με λόγια που μέσα από τη βιαιότητά τους, αντικατοπτρίζουν απόλυτα την ένταση του πάθους του. Και καλείται να «κατακτήσει», να «ρίξει την άμυνα του κάστρου» τής αγαπημένης, να «καταρρίψει την πύλη του φρουρίου» της, επιλέγοντας μια «στενή και ανεξερεύνητη οδό».

Η έκθεση, L’amour au Moyen Age, μας οδηγεί στο αναπόφευκτο συμπέρασμα ότι ο μεσαιωνικός άνδρας ναι μεν πυρώνει από έρωτα για μια γυναίκα, ναι μεν εκφράζει τα αισθήματά του ανατρέχοντας σε εμβληματικές εικόνες, παύει όμως να ενδύεται τον ρομαντικό ρόλο που του είχαμε ως τώρα αποδώσει. Οι περισσότερες εκφράσεις έρωτος δεν είναι παρά κεκαλυμμένες εκφράσεις πόθου που σκαρφίζονταν για να «κόψουν το ρόδο» και αυτό με την ευλογία τού Οβίδιου και της Τέχνης του έρωτα του, που συμβούλευε τον bel ami να τάζει γη και ουρανό γιατί δεν κοστίζει τίποτα. Ή μήπως -τελικά- του κόστιζε αφού η douce amie τύχαινε να χειρίζεται πιο επιδέξια την πετονιά, να παγιδεύει το θήραμά της, να χαλιναγωγεί το ζώο και με το «πέρασμα του λουριού» ή το «πιάσιμο του ψαριού στο ψαροκόφινο» (σύμβολα γάμου) να τον κρατάει για πάντα δέσμιό της;

^*L’amour au Moyen Age (Ο έρωτας στον Μεσαίωνα): έκθεση επισκέψιμη έως τις 9 Νοεμβρίου 2014 στην Tour Jean Sans Peur στο Παρίσι, www.tourjeansanspeur.com.