Του Παναγιώτη Καμπάνη(*).
«…Εγώ όμως είδα ο ίδιος το έργο των χεριών ενός καλλιτέχνη, τα μάτια μου καταγοητεύτηκαν από το θέαμα και πραγματικά θαύμασα τη δεξιοτεχνία αυτού του ανθρώπου. Σκέφτηκα, λοιπόν, ότι μόνο ένας εχθρός του ωραίου θα μπορούσε να καλύψει με τη σιωπή ένα τέτοιο καλλιτέχνημα και να αρκεστεί μόνο στο θαυμασμό του δημιουργήματος. Γι αυτό κι εγώ του χαρίζω την ομιλία και το παρουσιάζω, όσο μου είναι δυνατό, μπροστά στα μάτια όσων δεν το έχουν δει…». Το απόσπασμα αυτό προέρχεται από το βιβλίο Σύνοψις Χρονική του Κωνσταντίνου Μανασσή, ενός από τους μεγαλύτερους λογίους, ο οποίος έζησε το 12ο αιώνα στην Κωνσταντινούπολη, την πρωτεύουσα της βυζαντινής αυτοκρατορίας.
Ανέκαθεν πίστευα, ότι ο μόνος που μπορεί να μιλήσει και να ερμηνεύσει ένα έργο τέχνης είναι ο ίδιος ο δημιουργός του. Τα έργα τέχνης έχουν μια δική τους ζωή που προέρχεται εξ ολοκλήρου από την ψυχή του καλλιτέχνη. Η ώρα της δημιουργίας προϋποθέτει την απόλυτη ελευθερία, την αίσθηση της υποταγής της θέλησης στο ένστικτο. Γι’ αυτό και οι τυχαίες εικόνες είναι πιο πραγματικές, ίσως γιατί έχουν μείνει ανόθευτες από τη συνειδητή σκέψη. Συμφωνώ απόλυτα με τον Αριστοτέλη, ο οποίος συμβούλευε τους δημιουργούς καλλιτέχνες της εποχής του λέγοντας: «να δημιουργείς και δημιουργώντας να δημιουργείσαι και να μην είσαι τίποτε άλλο από τη δημιουργία σου».
Τα υπέροχα και εκθαμβωτικά έργα του Erik Standley μας ταξιδεύουν σε ένα πολυδιάστατο χώρο, μια πολυδαίδαλη πραγματικότητα και μας προσφέρουν τη δυνατότητα να οραματιστούμε και να βιώσουμε κάτι από το προσωπικό του συναίσθημα. Μέσα από τις εμπνευσμένες δημιουργίες του αναζητώ απεγνωσμένα να δώσω λίγο φως, κάτι σαν αισιοδοξία σε αυτό που φαίνεται πως χάσαμε και ανακαλύπτουμε σταδιακά μέρα με την μέρα. Ξαφνικά μου περνάει η σκέψη πως αυτή είναι η μοίρα όλων όσων εκθέτουν και εκτίθενται: ο κάθε καλλιτέχνης και δημιουργός έχουν την ατυχία μια ζωή να τους κρίνουν άνθρωποι που έχουν λιγότερο ταλέντο, λιγότερη φαντασία και λιγότερο γούστο απ’ αυτούς. Τι θέση μπορεί να έχει κάτι που δίνει φως σε εκείνους που υφαίνουν το σκοτάδι;
Ταπεινά μνημεία οι βίοι μας. Πόσο λείπει από την εποχή μας η μεγαλειώδης αξία του ταπεινού; Θαμμένη άλλοτε μέσα στο τίποτε του σύγχρονου τρόπου ζωής και άλλοτε στην αλαζονεία της ξύλινης γλώσσας των διανοουμένων! Χάσαμε την σημασία της κάθε μοναδικής ζωής όπου ο καθένας μας γράφει τη δική του ιστορία, διδάσκεται και διδάσκει.
Τέχνη θα πει να ψιθυρίσουμε την προσωπική μας ιστορία στο αφτί της Αιωνιότητας.
Στην ελληνική γλώσσα η λέξη τέχνη περιλαμβάνει οποιαδήποτε διαδικασία για την παραγωγή κάποιου προϊόντος. Αποτελεί έναν ευρύτερης ερμηνείας όρο που χρησιμοποιείται για να περιγραφθεί η διαδικασία, της οποίας προϊόν είναι κάτι το μη φυσικό, το οποίο ακολουθεί τους κανόνες του δημιουργού. Κατά συνέπεια όροι με κοινή ρίζα όπως τεχνικό, τεχνίτης, καλλιτέχνης αποδίδονται σε ανθρώπινες δημιουργίες, τρόπους έκφρασης και δραστηριότητες αυθαίρετες με τη ροπή του φυσικού κόσμου. Στην αγγλική γλώσσα υπάρχουν δύο λέξεις, art και craft. Η λέξη art προέρχεται από το λατινικό ars που εν μέρει σημαίνει διακανονίζω, διευθετώ και χρησιμοποιείται για να δηλώσει την τέχνη που συνδέεται με προϊόντα αισθητικής αξίας, ενώ η λέξη craft για όλα τα υπόλοιπα.
Το να μπορείς να πας πέρα από αυτό που βλέπεις, θεωρείται πνευματική κατάκτηση και ο Erik με μια αυτοελεγχόμενη φαντασία, προχωρεί με το έργο του πέρα από τα δεδομένα των αισθήσεων. Οι δυο διαφορετικοί τρόποι προσέγγισης, ο διανοητικός και ο ενστικτώδης, καθώς και η άψογη τεχνική εκτέλεση, φαίνεται πως συλλειτουργούν στο έργο του. Τίποτα ματαιόδοξο δεν ανιχνεύεται, καθώς δεν αποζητά την αναρρίχηση αλλά την ανύψωση.
Οι εικόνες του συνθέτουν το μωσαϊκό της συλλογικής εικόνας του χρόνου, όπως αυτός κυλάει, εμπεριέχει, συντροφεύει. Ο χρόνος που πέρασε, ο χρόνος που ζούμε, αυτός που θα έρθει, ο τρόπος που αυτός μας ορίζει, και κατά πόσο μπορούμε να του αντισταθούμε και να παρέμβουμε στη ροή του. Η συνειδητότητα του είναι ίσως το μόνο λυτρωτικό άλλοθι που έχουμε για να σταθούμε απέναντί του.
Στο σύνολο του έργου του Erik ανακαλύπτουμε την ψυχή του χρόνου που πέρασε. Τη διατυπωμένη ηχώ του παρελθόντος, όταν τα υλικά στοιχεία που το αποτελούσαν έχουν τελείως χαθεί σαν ένα όνειρο. Ο χρόνος σε σχέση με την υπαρξιακή αγωνία του ανθρώπου, δημιουργεί ερωτήματα και σκέψεις, ανησυχίες και στοχασμούς, τα οποία μεταφέρονται και μεταφράζονται μέσα από τις μορφές και τα έντονα χρώματα, αποκαθηλώνοντας κάθε σύμβαση και ανανεώνοντας την οπτική μας.
Μέσα από μια εκκωφαντική σιωπή, γεμάτη ωστόσο με ψιθύρους και νεύματα από το παρελθόν, ένας συνδυασμός από μνήμες και εντυπώσεις, οι οποίες αναβλύζουν άλλοτε από το ατομικό και άλλοτε από το συλλογικό υποσυνείδητο, ο Erik Standley δημιουργεί συνθέσεις ζωγραφικές και γλυπτές. Τα έργα του, άλλοτε εντυπωσιάζουν με την ευρηματικότητα τους και άλλοτε προβληματίζουν με την ιδιαίτερη τεχνική τους. Εκείνο ωστόσο που συναρπάζει περισσότερο είναι η αέναη κινητικότητα του πίνακα, μέσα στο ίδιο του το κάδρο. Φαίνεται σα να μη θέλει τίποτα να ξεφύγει από αυτό.
Τα θέματά του αντλεί από την ισλαμική και γοτθική αρχιτεκτονική και τέχνη, όπως αυτές διαμορφώθηκαν το 12ο αιώνα. Η τεχνική που ακολουθεί για το «κτίσιμο» των έργων του δε διαφέρει από αυτήν του αρχαίου μάστορα, με τη διαφορά ότι αντί για καλέμι και σφυρί ο Erik χρησιμοποιεί λέιζερ.
Όσον αφορά την αρχιτεκτονική, ακολουθεί και αυτή όλα τα δημιουργήματα του ανθρώπινου νου, στα οποία υπάρχει μία εξέλιξη σαν αποτέλεσμα της ωρίμανσης της πανανθρώπινης διάνοιας. Οι άνθρωποι ανακάλυψαν αυτό που βρίσκει ο κάθε επιμελής που αναζητεί την αλήθεια – ότι όλη η ζωή είναι συνδεδεμένη. Μέσα σε αυτήν τη διασύνδεση της ζωής και των μορφών στις οποίες ενυπάρχει, υπάρχουν αρμονίες, σχηματισμοί και αναλογίες που έχουν τεθεί σε κίνηση από υψηλότερες διάνοιες. Παίζουν τον ρόλο των προτύπων για την εκδήλωση της ζωής σε όλες τις εκφράσεις της. Αν προσέξουμε αυτές τις απλές παγκόσμιες αρχές θα μπορέσουμε να δημιουργήσουμε αρμονικά περιβάλλοντα, που ενώνουν την ομορφιά με τη λειτουργικότητα. Οι αρμονίες και οι αναλογίες που χρησιμοποιήθηκαν από τους αρχαίους αρχιτέκτονες είναι οι ίδιες με εκείνες που χρησιμοποιήθηκαν από υψηλότερες διάνοιες που δημιούργησαν τη ζωή γύρω μας. Αυτό είναι ακριβώς και το μυστικό τους, που δεν είναι διαφορετικό από τα μυστικά που αποκαλύπτει στον ερευνητή το ανοικτό βιβλίο της γνώσης, όταν αυτός γυρίσει τις σελίδες του.
Η διακοσμητική τεχνοτροπία της αραβικής τέχνης, γνωστή ως αραβούργημα (arabesque), περιορίζεται στη χρήση αποκλειστικά γεωμετρικών και φυτικών κοσμημάτων, μιας και η μουσουλμανική θρησκεία απαγορεύει την απεικόνιση προσώπων. Διάφοροι Ιστορικοί της Τέχνης υποστηρίζουν ότι προέρχονται από την ισλαμική άποψη για τον κόσμο. Για τους μουσουλμάνους, αυτά τα σχήματα, στο σύνολό τους, αποτελούν ένα άπειρο σχήμα που εκτείνεται πέρα από το ορατό υλικό κόσμο και ως εκ τούτου, συμβολίζουν τη φύση της δημιουργίας του ενός Θεού.
Η τέχνη του αραβουργήματος, πέρασε από τον αραβικό κόσμο σε αυτόν του Βυζαντίου και κατόπιν μεταφέρθηκε από τους Σταυροφόρους στη Δυτική Ευρώπη, όπου γνώρισε μεγάλη άνθηση και σημαντικές διαφοροποιήσεις, τόσο ως προς την ίδια την τεχνική όσο και ως προς τη θεματολογία.
Η αρχιτεκτονική αποτέλεσε το κυριότερο εκφραστικό μέσο της γοτθικής τέχνης. Ανάμεσα στα κύρια χαρακτηριστικά της μπορούμε να αναφέρουμε τις κάθετες δομικές γραμμές, την έντονη “γραμμικότητα” των κτιρίων, τα ογκώδη μεγέθη, καθώς και τα περίτεχνα και λεπτομερή διακοσμητικά στοιχεία που κυριαρχούν. Η γοτθική αρχιτεκτονική εκφράζεται με ιδιαίτερη λεπτότητα στη σχεδίαση και μεγάλη διάθεση για την περαιτέρω διακόσμηση των κτισμάτων προσδίδοντας το αίσθημα της ανάτασης και της μεγαλοπρέπειας. Οι καθεδρικοί ναοί αντιπροσωπεύουν ένα είδος μικρόκοσμου και το επιβλητικό αρχιτεκτονικό ύφος εξυπηρετεί στην μετάδοση του θρησκευτικού μηνύματος της μεγαλοσύνης του Θεού σε αντιδιαστολή με την ταπεινότητα της ανθρώπινης ύπαρξης.
Σε αντίθεση με τις μικρές βυζαντινές εκκλησίες της εποχής, που καλύπτονται εξ ολοκλήρου από πολύχρωμες αγιογραφίες, οι οξυκόρυφοι γοτθικοί ναοί, με τους γυμνούς εσωτερικά τοίχους, χρειάζονταν κάτι από την αφηγηματική τέχνη, όπως αυτή καθιερώθηκε από τους ορθοδόξους χριστιανούς καλλιτέχνες. Η προσέγγιση του θείου μέσω της γλυπτικής και όχι της ζωγραφικής, βρήκε διέξοδο στην πλήρη καθιέρωση των υαλοπινάκων. Γνωστά και ως βιτρώ (vitraux) τα υαλουργήματα αποτελούν μια μορφή ζωγραφικής ή καλύτερα ψηφιδωτού, όπου οι ψηφίδες αντικαθίστανται από πολύχρωμους υαλοπίνακες που από τη μια δίνουν τη δυνατότητα απεικόνισης διαφόρων επεισοδίων από τη ζωή του Χριστού και άλλων αγίων και από την άλλη επιτρέποντας στο φως να τα διαπερνά, να δημιουργούν μια αίσθηση υπερβατικού χαρακτήρα.
Δεν είναι η ποιότητα της πρώτης ύλης που κάνει την τέχνη, αλλά η τέχνη που δίνει ποιότητα στην πρώτη ύλη. Τα έργα του Erik Standley αποτελούνται από αλλεπάλληλες στρώσεις περίπλοκα κομμένων φύλλων χαρτιού με τη βοήθεια ενός λέιζερ, με αποτέλεσμα να δημιουργείται ένα πολυδιάστατο, πλούσιο, πολύχρωμο σύνολο. Το αποτέλεσμα είναι τόσο περίπλοκο και λεπτομερές που θα πρέπει να εξεταστεί από πολλαπλές οπτικές γωνίες για να εκτιμηθεί πλήρως.
Η τολμηρή, θα έλεγα, προσπάθεια του για μετάβαση από την μονιμότητα και την μαζικότητα της πέτρας στην αστάθεια και την οικειότητα του χαρτιού, επιβραβεύεται από την ηδονή του βλέμματος, που η θέαση του έργου διεγείρει.
Συχνά αυτά τα έργα δημιουργούνται χρησιμοποιώντας πάνω από 100 στρώσεις χαρτιού και απαιτείται ένα μεγάλο χρονικό διάστημα μεταξύ του σχεδιασμού και της τελικής κατάρτισης. Η ευρηματικότητα, η αισθαντικότητα, καθώς και οι εκφραστικές λύσεις που δίνει στην εμψύχωση της κάθε φόρμας του, εναρμονίζοντας την περίοπτη συνομιλία των επιφανειακών γλυφών και της υφολογίας, με τις δομοστατικές ισορροπίες της κάθε σύνθεσης, αλλά και η ύπαρξη μιας απόλυτης ισορροπίας, χάρη στο «εκκρεμές ακριβείας που υπάρχει, ανάμεσα στο σχέδιο και στο χρώμα», οδηγούν τον Erik σε μια μορφή γλυπτικής χαρακτικής, σε τυπώματα γεμάτα πλαστικότητα και εξπρεσιονιστική ένταση.
Επιδίωξη του κάθε καλλιτέχνη είναι να δημιουργήσει ένα έργο που να μη θυμίζει κάτι που ήδη έχουμε δει. Επιθυμία του δε, είναι το έργο αυτό να είναι αναγνωρίσιμο χωρίς να χρειάζεται να αναζητήσει κάποιος να δει την υπογραφή του.
Σε λίγο τα περισσότερα από τα έργα του δεν θα του ανήκουν. Αυτός είναι ο δημιουργός τους και όχι ο κάτοχός τους. Ο Erik Standley κατόρθωσε μέσα από την υποβλητικότητα που εκφράζουν τα έργα του, να τιθασεύσει το Χρόνο και να τον μετατρέψει σε έναν μοχλό αναστοχασμού των αινιγμάτων της ζωής, καθώς και τρόπο ανασυγκρότησης των αξιών της. Στις μέρες μας γίνεται όλο και πιο επιτακτική η ανάγκη να συνδέσουμε τον πολιτισμό με την καθημερινότητα μας. Μέσω συμβολισμών και αλληγοριών κτίζονται γέφυρες μεταξύ των …περασμένων, των τωρινών και των μελλούμενων…, όπως γράφει και ο νομπελίστας William Butler Yeats το 1927, στο έργο του «Ταξιδεύοντας στο Βυζάντιο».
(*)Ο Παναγιώτης Καμπάνης είναι Δρ. Αρχαιολόγος-Ιστορικός, Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού, Θεσσαλονίκη 2015
ΣΗΜΕΙΩΣΗ :
Πρόλογος σε ένα βιβλίο προς τιμήν των έργων του καλλιτέχνη και καθηγητή Eric Standley. Το βιβλίο κυκλοφόρησε το 2014 στην Αμερική, τον Ιούνιο του 2015 όμως λόγω μιας έκθεσης που θα πραγματοποιηθεί στην Ολλανδία, θα παρουσιαστεί και θα κυκλοφορήσει και στην Ευρώπη. Γίνονται προσπάθειες για μια μεγάλη αναδρομική έκθεση του Eric Standley στη Θεσσαλονίκη.
