Του Θεοδόση Γκελτή.
Τυχαιότητα, ηθική του ρίσκου, σοσιαλδημοκρατία, ευθύνη, αξιοσύνη, επιλογή, λοταρία των γονιδίων: οι έννοιες αυτές επανέρχονται, ανακρίνονται και επανεννοιολογούνται στην προσπάθεια του συγγραφέα να απαντήσει στο αφετηριακό του ερώτημα με φιλοσοφική εμβρίθεια: «Γιατί πρέπει να αγωνιζόμαστε κατά των ανισοτήτων;»
Το βιβλίο του συγγραφέα εγγράφεται στην ευρύτερη συζήτηση για την πορεία του κράτους πρόνοιας και την πολιτική αντιστάθμισης των ανισοτήτων, συνομιλώντας τόσο με την αριστερή όσο και με τη φιλελεύθερη διανόηση. Τα θεωρητικά εργαλεία του συγγραφέα είναι ξεκάθαρα φιλοσοφικά.
Ο Jean-Fabien Spitz, καθηγητής πολιτικής φιλοσοφίας, απομακρύνεται από την αποκρυσταλλωμένη στο χρόνο απάντηση της αριστεράς για το σχεδόν ρητορικό αυτό ερώτημα. Η απόσταση αυτή είναι όχι για να αναιρέσει την ουσία του ερωτήματος, αλλά για να την εμπλουτίσει και να τη θωρακίσει απέναντι στη φιλελεύθερη κριτική που προτάσσει την έννοια της ευθύνης και του ατομικισμού προσπαθώντας να αποδομήσει την αξία του κράτους πρόνοιας.
Ο συγγραφέας, αφού πρώτα διαπιστώσει πως το επιχείρημα της αριστεράς –εν πολλοίς– σχετίζεται με την εξίσωση των ευκαιριών στο σημείο της κοινωνικής αφετηρίας, με την άρση δηλαδή των διαφορών που οφείλονται στο άνισο οικονομικό, κοινωνικό και πολιτιστικό κεφάλαιο, το κριτικάρει, για να το αναδιατυπώσει. Η τρομερή κοινωνική συναίνεση που απολαμβάνει το επιχείρημα αυτό απορρέει από την άρση της τυχαιότητας, παραγόντων, με άλλα λόγια, που είναι πέρα από τον έλεγχο του ανθρώπου. Η εκπαίδευση, η αδιάβλητη δημόσια διοίκηση και οι προνοιακές δομές θα απάλυναν τις διαφορές αυτές στο σημείο της εκκίνησης, θα έδιναν μια λύση στον «στημένο αυτόν διαγωνισμό». Αν δεχτούμε σε θεωρητικό επίπεδο την άρση των συνεπειών της τυχαιότητας ως πολιτικό και νομοθετικό ιδανικό, τι μέλλει γενέσθαι με την τυχαιότητα των ταλέντων και ως εκ τούτου της φύσης, των γονιδίων; Ποια θα είναι η απάντησή μας για τη λοταρία των γονιδίων; Ο συγγραφέας δεν αρνείται πως η τύχη μπορεί να παρεισφρήσει και σε κατοπινά στάδια. Ομοίως, η άρνηση της ατομικής ευθύνης, των λάθος επιλογών που μπορεί να επηρέασαν την εξέλιξη του ατόμου δεν μπορεί να συνεχίσει να υφίσταται. Η οχύρωση της αριστεράς πίσω από την ιδέα ότι η παρεμβολή στα αρχικά στάδια και η εξίσωση των ευκαιριών θα καταστήσει τα άτομα ορθολογικά είναι αυτοϋπονομευτική.
Στο σημείο που ο αναγνώστης νιώθει στιγμιαία σύγχυση για την πορεία της σκέψης του συγγραφέα, η απάντηση έρχεται από την φιλοσοφική χρήση της έννοιας της δικαιοσύνης. Αξιωματικά, ο συγγραφέας δέχεται πως η νομιμότητα της κοινωνίας μας έγκειται στην εξασφάλιση της στοιχειώδους αυτονομίας των υποκειμένων που την απαρτίζουν. Η ωφελιμότητα (αποτελεσματικότητα/πρόοδος), έτσι, υποτάσσεται στην εξασφάλιση της ελευθερίας σε όλους όσοι βρίσκονται στους κόλπους της κοινωνίας. Οι σχέσεις κυριαρχίας που θα προέκυπταν από την προσχηματική χρήση της έννοιας της ατομικής ευθύνης, για να συρρικνωθούν περαιτέρω οι κοινωνικές παροχές, υποσκάπτουν την αξία της ατομικότητας που ευαγγελίζεται η φιλελεύθερη σκέψη και κάνουν την παρέμβαση του κράτους πρόνοιας πάντα αναγκαία και επίκαιρη. Η μετατροπή της κοινωνίας σε ένα υπερμέγεθες στρατοδικείο που θα επιδικάζει ποιος έκανε καλή χρήση των πόρων είναι και πρακτικά αδύνατη και θεωρητικά εσφαλμένη, αφού εναντιώνεται στους θεμελιώδεις σκοπούς της κοινωνικής οργάνωσης.
«O καθένας μπορεί να διατηρήσει τους καρπούς της σωφροσύνης του (αν υποθέσουμε ότι αυτό έχει νόημα), μόνο, όμως, εφόσον αυτό δεν συγκρούεται με τον θεμελιώδη στόχο, του οποίου, υπενθυμίζουμε, ο σεβασμός είναι ο όρος νομιμότητας –και αποτελεσματικότητας– της κοινωνίας, που τα μέλη της έχουν βέβαια αποφασίσει να διάγουν χωριστούς βίους, με την έννοια ότι καθένας διαθέτει τη δύναμη να διαμορφώσει μόνος του τους στόχους που θέλει να πετύχει και σίγουρα όχι με την έννοια ότι όλοι θα αρνούνται να εγγυηθούν όσο περισσότερο γίνεται, οι μεν στους δε, τη διατήρηση των νομικών και υλικών πόρων της ανεξαρτησίας τους».
Πρόκειται για ένα ενδιαφέρον βιβλίο, που μας κάνει να σκεφτούμε την υπεράσπιση του κράτους πρόνοιας με μια νέα οπτική. Το κράτος πρόνοιας που ξηλώνεται σε όλη την Ευρώπη πρέπει να μας βρεις αντίθετους –προτείνει ο συγγραφέας– γιατί συνιστά ακύρωση των ίδιων των προκαταρκτικών στοχεύσεων της κοινωνικής συνύπαρξης.
info
Jean–Fabien Spitz
Γιατί πρέπει να αγωνιζόμαστε κατά των ανισοτήτων;
Μετάφραση: Μαγδαληνή Τσεβρένη
Πόλις, 2015
σελ. 160
