του Μάνου Κουμή
Στον Οδυσσέα του Joyce ο Στήβεν Ντένταλους, ειρωνευόμενος τη θέση που θέλει την Ιστορία μία απρόσωπη δύναμη που κατευθύνεται αιτιοκρατικά προς ένα και μοναδικό σκοπό, απευθύνεται προς τον κ. Ντήζυ και αυτοσαρκάζεται, λέγοντας ότι η ιστορία είναι ένας εφιάλτης από τον οποίο προσπαθεί να ξυπνήσει. Σχεδόν 20 χρόνια μετά, στις Θέσεις για τη φιλοσοφία της Ιστορίας, ο Walter Benjamin βλέπει στον πίνακα του Klee Angelus Novus έναν άγγελο, αυτόν της προόδου, να απομακρύνεται προς το μέλλον, με τα μάτια όμως στραμμένα προς το παρελθόν, αντικρίζοντας τη σωρεία ερειπίων που δημιουργεί η θύελλα της εξέλιξης. Απέναντι, λοιπόν, στην κυρίαρχη ιστορική αφήγηση που θέλει τη λησμονιά απαραίτητη προϋπόθεση για την ευτυχή πορεία προς το μέλλον, η αφήγηση των ηττημένων προτάσσει την έννοια της μνήμης ως όχημα για τη χειραφέτηση. Όπως το θέλουν επαγγελματίες και ερασιτέχνες συνωμότες, στον ομογενοποιημένο και ομοιόμορφο κενό χρόνο αντιπαραβάλλεται ένας χρόνος δυνατοτήτων και στην τελεολογική θέαση της ιστορίας η ανοιχτότητά της.[i]
Η παραπάνω θέση, βέβαια, φαίνεται να μην είναι η μοναδική θεματική δεσπόζουσα στο καινοτόμο έργο της Octavia Ε. Butler Εξ αίματος, στο βαθμό που η ανάγνωση του έργου φέρνει στην επιφάνεια ποικίλους προβληματισμούς γύρω από τις έννοιες του συλλογικού τραύματος, της ατομικής και συλλογικής βίας, του φεμινισμού και της πάλης υπέρ των δικαιωμάτων των αφανών της ιστορίας, της αλλοτρίωσης αλλά και της εκμετάλλευσης της υπεραξίας του ανθρώπινου μόχθου. Όπως το θέλει, όμως, η ακτιβίστρια Angela Davis, καμία από τις προαναφερθείσες έννοιες δεν έχει νόημα αν δεν εξετασθεί συνολικά και δεν ενταχθεί σε μία ολοκληρωμένη αφήγηση που θα περιλαμβάνει τις δυσανεξίες του καπιταλισμού και της αποικιοκρατίας. Εύστοχα, λοιπόν, η Octavia E. Butler θίγει με το έργο της όχι μεμονωμένα το θέμα της σκλαβιάς ή της θέσης της γυναίκας στο σύγχρονο μετα-νεωτερικό κόσμο της δεκαετίας του ΄70, αλλά συνολικά το κυρίαρχο νεωτερικό αφήγημα της λευκής Αμερικής, το οποίο στροβιλίζεται γύρω από την κυριαρχία του λευκού ανδρός ανά τον κόσμο.
Απέναντι στο πλήθος των ερμηνειών που καθιστούν το Εξ αίματος από πολύ νωρίς ένα από τα κλασικά έργα της παγκόσμιας λογοτεχνίας, η υπόθεση παρουσιάζεται απλή: Η Ντέινα και ο Κέβιν είναι ένα διαφυλετικό ζευγάρι που έκπληκτο συνειδητοποιεί ότι μπορεί να ταξιδέψει στο παρελθόν προς υπεράσπιση του Ρούφους, ενός μικρού λευκού αγοριού που ζει στη φυτεία της Μέριλαντ, την περίοδο που προηγείται της αμερικανικής επανάστασης. Η Ντέινα πολύ γρήγορα κατανοεί, αφενός ότι ο Ρούφους και η παιδική του φίλη, η ελεύθερη μαύρη Άλις, είναι πρόγονοί της⸱ αφετέρου ότι η σχέση τους δεν είναι αποτέλεσμα αμοιβαίας αγάπης, αλλά εξουσίας και κτήσης, καθώς ο Ρούφους καταργεί τα προνόμια της ελευθερίας της Άλις, αξιοποιώντας την ως σκλάβα και ερωμένη. Η γενεαλογία, λοιπόν, της κεντρικής ηρωίδας είναι σύμφυτη με την έννοια της υποταγής, της βίας και της κυριαρχίας. Το δίλημμα, αν και τραγικό, είναι ξεκάθαρο: η Ντέινα καλείται ή να συμβιβαστεί με τον θεσμό της σκλαβιάς, εξασφαλίζοντας τη μελλοντική της ύπαρξη, ή, σε αντίθετη περίπτωση, να τερματίσει τον κύκλο βίας και εκμετάλλευσης, θυσιάζοντας όμως τη μελλοντική της γέννηση.
Το μυθιστόρημα εκδίδεται για πρώτη φορά το 1979 και η δεξίωσή του από κοινό και κριτικούς της εποχής υπήρξε άμεση και θετική. Ο ρηξικέλευθος, όμως, χαρακτήρας του δεν περιορίζεται μονάχα στις πολλαπλές νοηματοδοτήσεις φιλολογικών σχολίων και ερμηνειών. Το Εξ αίματος είναι ένα μυθιστόρημα βαθιά ριζωμένο στην εποχή που το γέννησε, ενώ ταυτόχρονα στέκεται κριτικά απέναντί της. Έτσι, συγγραφέας, πλοκή, αλλά και το λογοτεχνικό είδος το οποίο αξιοποιεί η Octavia E. Butler συνηγορούν στην εδραίωση της σημασίας του. Μπορεί η ληξιαρχική πράξη γένεσης της επιστημονικής φαντασίας να ταυτίζεται με το όνομα της Mary Wollstonecraft, στο έργο της οποίας εντοπίζονται από τα νεότερα δείγματα φεμινιστικής φιλοσοφίας[ii], οφείλουμε όμως να έχουμε κατά νου ότι μέχρι τα μέσα του 20ου αιώνα η επιστημονική φαντασία, τόσο θεματικά όσο και από άποψη δημιουργών, ανδροκρατείται⸱ η δε, παρουσία Αφροαμερικανών συγγραφέων, πόσο μάλλον γυναικών, αποτελεί σπάνια περίπτωση. Το Εξ αίματος, λοιπόν, όχι μονάχα είναι έργο επιστημονικής φαντασίας από Αφροαμερικανίδα συγγραφέα, αλλά κεντρικός χαρακτήρας του είναι μία μαύρη γυναίκα, η οποία στέκεται απέναντι στην εξουσία του λευκού άνδρα, τόσο στο 1976 όσο και την περίοδο πριν από την αμερικανική επανάσταση.
Στο βαθμό που η επιστημονική φαντασία έχει ταυτισθεί με την εξερεύνηση του μέλλοντος, η επιλογή της Octavia E. Butler να οδηγήσει την ηρωϊδα της στο παρελθόν χρήζει ιδιαίτερης προσοχής: ο χρόνος, με την σύμφυτη έννοια της προοπτικής και του μέλλοντος ανήκει στην κυρίαρχη λευκότητα⸱ στην τελευταία, βέβαια, προσκολλάται και η έννοια της οικονομικής άνθισης και της ευθύγραμμης, αιτιοκρατικής ιστορικής αφήγησης. Δεν είναι τυχαίο ότι οι αποικιοκρατικές δυνάμεις αποστερούσαν από τους σκλάβους κάθε ασφάλεια για το μέλλον, αρπάζοντας την υπεραξία του μόχθου και διαλύοντας τις κοινότητές τους. Απέναντι στις αιματοβαμμένες εγγυήσεις για ένα ασφαλές μέλλον που προσφέρει η εργαλειοποίηση των σωμάτων, η συγγραφέας προκρίνει το προσωπικό βίωμα, το συναίσθημα και την ενσυναίσθηση. Έτσι, απέναντι στη φυσικομαθηματική φαντασίωση της λευκής φυλής για μία μελλοντική ουτοπία που εμμέσως πλην σαφώς υπονοούν οι μεταλλικές κατασκευές των μηχανών του χρόνου, η Octavia E. Butler μεταφέρει την ηρωίδα της σε παρελθοντικό χρόνο και τόπο με γνώμονα το έντονο βίωμα και τον σωματικό πόνο.
Εάν το ταξίδι στο παρελθόν είναι ένας από τους τρόπους που επιλέγει η Octavia E. Butler να αμφισβητήσει την κυρίαρχη ιστορική αφήγηση, τα αφηγηματικά είδη που αξιοποιεί συνηγορούν για την πολεμική της στάση έναντι των καθιερωμένων συμβάσεων: η πρωτοπρόσωπη αφήγηση μίας αφροαμερικανίδας ηρωίδας παραπέμπει στις αφηγήσεις σκλάβων του 19ου αιώνα (slave narratives), ενώ το ταξίδι στο χρόνο, στην επιστημονική φαντασία. Αν και οι παραπάνω αφηγηματικοί τρόποι έχουν κατηγορηθεί για απουσία λογοτεχνικότητας, η Octavia E. Butler τους αξιοποιεί για να κατευθύνει την πολεμική της στο παρόν, σχολιάζοντας τη γενεαλογία της σκλαβιάς και τον εγγενή ρατσισμό, ορατό μέχρι και τις μέρες μας. Εξάλλου, στο Εξ αίματος, ο Άλλος δεν είναι κάποιος εχθρός κρυμμένος σε απομακρυσμένες γωνίες του σύμπαντος⸱ αντίθετα, είναι ο κεντρικός χαρακτήρας του μυθιστορήματος. Στον μανιχαϊκά, λοιπόν, πλασμένο κόσμο των έργων της επιστημονικής φαντασίας, θετικών και αρνητικών ηρώων, η συγγραφέας προτάσσει τη ρευστότητα των ορίων, τον μιγαδισμό[iii] τόσο σε μορφή όσο και σε περιεχόμενο: ο συνδυασμός πρωτοπρόσωπης και τριτοπρόσωπης αφήγησης, η μίξη του υψηλού με το χαμηλό, το πάντρεμα του ρεαλισμού με το απίθανο υποδηλώνουν μία πραγματικότητα που είναι πεδίο μαχών, άρα και δυνατοτήτων.
Η ελευθερία, λοιπόν, δεν στηρίζεται σε κάποιο προγεγραμμένο φυσικό δίκαιο αλλά είναι αποτέλεσμα διαρκών επιλογών και συνεχών μαχών. Το αίσθημα ζάλης, εξάλλου, από το οποίο διακατέχεται η ηρωίδα μετά από κάθε ταξίδι στο χρόνο, παραπέμποντας στα υπερπόντια ταξίδια των σκλάβων, υποδηλώνει αφενός το βάρος του συλλογικού τραύματος που κληροδοτείται στις μελλούμενες γενιές, αφετέρου στο τίμημα που πληρώνουν τα υποκείμενα που εμπλέκονται στον αγώνα για τη συλλογική απελευθέρωση. Για την Octavia E. Butler κάθε μάχη προϋποθέτει υποδόρια την απάντηση στο δίλημμα της στρατηγικής συντήρησης των δυνάμεων και της επιβίωσης ή της ρομαντική εξέγερσης, μιας και στο έργο η βία δεν καταδικάζεται ηθικά. Το ερώτημα δεν είναι άτοπο, καθώς στο Εξ αίματος ανιχνεύονται οι εξωστρεφείς μαχητικές πολιτικές των Μαύρων Πανθήρων αλλά και οι φιλειρηνικές πρακτικές του Martin Luther King και των επιγόνων του. Εάν, όπως το θέλει ο μαχητικός φεμινισμός, το προσωπικό είναι πολιτικό, τότε η απάντηση στο παραπάνω ερώτημα κρίνεται ουσιώδους σημασίας.
Στο Εξ αίματος, λοιπόν, θα δούμε τις ανησυχίες της μαύρης κοινότητας απέναντι στη μακραίωνη λευκή κυριαρχία, τη θέση της γυναίκας και κατ’ επέκταση των αδυνάτων απέναντι στους ισχυρούς, τον σκεπτικισμό των εξεγερμένων απέναντι σε μορφές βίας, όπως αυτές εκδηλώνονται έμπρακτα στις ταραγμένες δεκαετίες του ΄60 και του ΄70, αλλά ταυτόχρονα και την κριτική στάση της συγγραφέως απέναντι στις συμβάσεις του είδους της επιστημονικής φαντασίας. Προϊόν μιας ρευστής και ταραγμένης εποχής, το Εξ αίματος της Octavia E. Butler αποτελεί καίρια και σημαντική εκδοτική επιλογή για το ελληνικό αναγνωστικό κοινό. Η άρτια μεταφραστική εργασία του Γιώργου Μπαρουξή βοηθά να αναδειχθεί ένα πολυσήμαντο έργο της παγκόσμιας λογοτεχνίας, ενώ το καλαίσθητο εξώφυλλο από την Κάτια Κουτσαφτή κοσμεί έναν ακόμη αξιόλογο τίτλο για λογαριασμό των εκδόσεων Αίολος.
i] O Οδυσσέας του Joyce κυκλοφορεί σε περιοδική μορφή το Μάρτιο του 1918, στο αμερικάνικο περιοδικό The Little Review. Σε βιβλίο εκδίδεται για πρώτη φορά στο Παρίσι το Δεκέμβριο του 1922. Ο Walter Benjamin γράφει τις Θέσεις για τη φιλοσοφία της Ιστορίας το 1939-40, και εκδίδονται μεταθανάτια το 1942. Τζαίημς Τζόυς, Οδυσσέας, μτφρ: Σωκράτης Καψάσκης, επιμελητής εκδόσεως: Ηλίας Χ. Παπαδημιτρακόπουλος, Κέδρος, 1990. Michael Lowy, Walter Benjamin: Προμήνυμα Κινδύνου. Μια ανάγνωση των θέσεων «για τη φιλοσοφία της ιστορίας», μτφρ: Ρεβέκα Πεσσάχ, επιμέλεια: Πολυτίμη Γκέκα, Πλέθρον, 2004.
[ii] H Mary Wollstonecraft ή Mary Shelley είναι συγγραφέας του Φρανκενστάιν, αλλά και του πολεμικού έργου υπέρ των δικαιωμάτων των γυναικών, A Vindication of the rights of Woman ( 1792 )
[iii] Saidiya Hartman, Η Αφροδίτη σε δύο πράξεις, μτφρ: Αλέξης Ιωαννίδης, Γιώργος Προδρόμου, επιμέλεια: Ilan Manouach, Κατερίνα Σουλιωτάκη, Τοποβόρος, 2020.
Οκτάβια Ε. Μπάτλερ, Εξ αίματος, μετάφραση: Γιώργος Μπαρουξής, επιμέλεια: Μαρίνα Καρά, Αίολος, 2020.
Βρες το εδώ
