της Αλεξάνδρας Χαΐνη
«Adaptation» σημαίνει «προσαρμογή». Ένα προσόν πολύτιμο, ειδικά στις μέρες μας που τα πράγματα μπορούν να αλλάξουν με ένα κλείσιμο του ματιού. Στον χώρο του κινηματογράφου όμως, σημαίνει απλώς τη μεταφορά ενός μυθιστορήματος σε ταινία. Βέβαια το απλώς είναι η λάθος λέξη για να αποδώσει μια διαδικασία εξαιρετικά πολύπλοκη, που προϋποθέτει τη συνεργασία πολλών διαφορετικών ειδικοτήτων και πρωτίστως μεγάλη οξυδέρκεια αλλά και φαντασία, ώστε το κινηματογραφικό προϊόν να αξίζει τον κόπο. Δεν θα επεκταθώ, αλλά όλοι και όλες έχουμε πέσει πολλές φορές στην παγίδα του να «πρέπει» να επιλέξουμε μεταξύ ταινίας και βιβλίου, υποβιβάζοντας τελικά το ένα σε βάρος του άλλου, πράγμα μάλλον άδικο. Άλλωστε άλλη «γλώσσα» χρησιμοποιεί το μεν, άλλη το δε, σωστά;
Τέλος πάντων, πριν μπούμε στο θέμα μας, δηλαδή στα μυθιστορήματα που μεταφέρθηκαν στον κινηματογράφο και θα διαγωνιστούν στις 10 Μαρτίου, για τα φετινά Όσκαρ, μια μικρή παρένθεση – για την ιστορία:
Σύμφωνα λοιπόν με μια ενδιαφέρουσα έρευνα που έκανε το 2017 ο Adam Morgan, εκδότης του Chicago Review of Books και του Southern Review of Books, σχετικά με τα βιβλία που έγιναν ταινίες και έφτασαν μέχρι τα Oscar, από την πρώτη τελετή, στις 16 Μαΐου 1929 μέχρι το 2017, στο σύνολο των 537 ταινιών που είχαν προταθεί για την κατηγορία της Καλύτερης Ταινίας, οι 284 βασίζονταν σε βιβλία, νουβέλες, διηγήματα, βιογραφίες, ή «δημιουργική μη μυθοπλασία». Ποσοστό 53% επί του συνόλου δηλαδή. Στο ίδιο διάστημα, από τις 88 ταινίες που πήραν Oscar, οι 47 ήταν βασισμένες σε βιβλία (πάλι 53% ποσοστό), ενώ σε 6 διαφορετικές χρονιές (το 1956, το 1959, το 1972, το 1980, το 1991 και το 1995), το 100% των υποψηφιοτήτων περιλάμβανε ταινίες βασισμένες σε βιβλία.
And the Oscar goes to?
Ιδού λοιπόν οι 10 υποψηφιότητες για τα φετινά Oscar Καλύτερης Ταινίας: American Fiction, Ανατομία μιας Πτώσης, Barbie, Τα Παιδιά του Χειμώνα, Οι Δολοφόνοι του Ανθισμένου Φεγγαριού, Ο Μαέστρος, Oppenheimer, Περασμένες Ζωές, Poor Things, Η Ζώνη του Ενδιαφέροντος. Οι 5 βασίζονται σε βιβλία – συμπεριλαμβανομένων τριών ιστορικών μυθιστορημάτων. Κάποιες άλλες ταινίες, όπως το Nyad ή το Color Purple, είναι επίσης προσαρμογές από βιβλία, όμως διαγωνίζονται σε άλλες κατηγορίες (Α΄ και Β΄ γυναικείου ρόλου), όπως και το Nimona που διαγωνίζεται στην κατηγορία Animation.
1.American Fiction
Το «American Fiction» του Cord Jefferson, βασίζεται στο μυθιστόρημα «Erasure» (2001) του Αμερικανού συγγραφέα Percival Everett. Έχει προταθεί για Oscar Καλύτερης Ταινίας, Α΄ Ανδρικού Ρόλου (Jeffrey Wright), Β΄ Ανδρικού Ρόλου (Sterling K. Brown), Καλύτερου προσαρμοσμένου σεναρίου, καλύτερης πρωτότυπης μουσικής. Στα ελληνικά, το βιβλίο κυκλοφόρησε το 2008 ως «Το Σβήσιμο» από τις εκδόσεις Πόλις.
Η υπόθεση: Ο καθηγητής-συγγραφέας Thelonious «Monk» Ellison είναι απογοητευμένος αν όχι εξοργισμένος: το τελευταίο του χειρόγραφο έχει απορριφθεί από 17 εκδότες. Στον απόηχο της αυτοκτονίας του πατέρα του και ενώ η ηλικιωμένη μητέρα του υποκύπτει ταχύτατα στο Αλτσχάιμερ θα αποφασίσει να γράψει μια σάτιρα στο στιλ των στερεοτυπικών «μαύρων» βιβλίων, η οποία όμως θα παρερμηνευτεί από τη φιλελεύθερη ελίτ ως σοβαρή λογοτεχνία. Η ταινία δεν έχει προβληθεί ακόμη στην Ελλάδα.
Ο συγγραφέας: Ο Percival L. Everett (1956) είναι Αμερικανός συγγραφέας και καθηγητής Αγγλικών στο Πανεπιστήμιο της Νότιας Καλιφόρνια. Η Washington Post τον έχει χαρακτηρίσει ως «έναν από τους πιο περιπετειωδώς πειραματικούς σύγχρονους Αμερικανούς μυθιστοριογράφους». Ο Everett, ο οποίος διδάσκει μαθήματα δημιουργικής γραφής, αμερικανικών σπουδών και κριτικής θεωρίας, λέει ότι γράφει για ό,τι τον ενδιαφέρει, γεγονός που εξηγεί την παραγωγικότητά του (23 μυθιστορήματα και άνω των 15 συλλογών διηγημάτων, ποίησης καθώς και ένα παιδικό βιβλίο από το 1983 που πρωτοεμφανίστηκε) και το εύρος των θεμάτων που έχει καταπιαστεί. Περιγράφει επίσης τον εαυτό του ως απαιτητικό δάσκαλο που μαθαίνει από τους μαθητές του όσα μαθαίνουν κι εκείνοι από αυτόν. Έχει τιμηθεί με μια πλειάδα λογοτεχνικών βραβείων, ενώ ήταν ανάμεσα στους φιναλίστ για το Βραβείο Pullitzer μυθοπλασίας για το μυθιστόρημα «Telephone» (2021), και στη βραχεία λίστα του Booker το 2022 για το «The Trees». To 2023 τιμήθηκε και με το Windham-Campbell Literature Prize, το PEN/Jean Stein Book Award και το Los Angeles Review of Books/UCR Lifetime Achievement Award.
Οι πιο πιστοί φαν του, θεωρούν το γεγονός ότι το American Fiction έφτασε στα Oscar μικρή νίκη και για τον ίδιο του Everett, το έργο του οποίου χαρακτηρίζουν ως «λοξό, ευθύ, ανησυχητικό, ξεκαρδιστικό και έξοχα εννοιολογικό» και τον ίδιο ως «το καλύτερα κρυμμένο μυστικό στα αμερικανικά γράμματα». Όσο για την ταινία, υποστηρίζουν ότι «τα δόντια του έχουν αφήσει έντονα τα σημάδια τους στο σενάριο»: «Είναι μια έξυπνη ταινία, και μια αστεία ταινία. Όμως ο Percival Everett είναι εκείνος που θα γελάσει τελευταίος.»
2.Οι δολοφόνοι του ανθισμένου φεγγαριού
Η ταινία του Μάρτιν Σκορτσέζε «Killers of the Flower Moon» («Οι δολοφόνοι του ανθισμένου φεγγαριού»), βασίζεται στο βιβλίο «Οι δολοφόνοι του ανθισμένου φεγγαριού, Πετρέλαιο, Χρήμα, Φόνοι και η Γέννηση του FBI», του Αμερικανού δημοσιογράφου David Grann. Έχει 9 υποψηφιότητες, μεταξύ των οποίων για τα Oscar Καλύτερης Ταινίας, Σκηνοθεσίας, Α΄ Γυναικείου Ρόλου (Lily Gladstone) και Β΄ Ανδρικού Ρόλου (Robert De Niro). Στα ελληνικά το βιβλίο κυκλοφόρησε το 2019 από τις εκδόσεις του βιβλιοπωλείου Λαβύρινθος.
Η υπόθεση: Η ιστορία των δολοφόνων του ανθισμένου φεγγαριού είναι πέρα για πέρα αληθινή. «Το 2012, κατά την επίσκεψή μου στο Μουσείο της Φυλής των Οσέιτζ στην Οκλαχόμα, πρόσεξα μια πανοραμική φωτογραφία στον τοίχο. Είχε τραβηχτεί το 1924 και έδειχνε την Φυλή των Οσέιτζ μαζί με κάποιους λευκούς άποικους, όμως της έλειπε ένα κομμάτι», γράφει ο Grann στον ιδιαίτερο ταξιδιωτικό ιστότοπο Atlas Obscura (όπου παραθέτει επίσης πλούσιο φωτογραφικό υλικό) και συνεχίζει: «Όταν ρώτησα την διευθύντρια του μουσείου γιατί έλειπε το κομμάτι, μου είπε ότι απεικόνιζε μια μορφή τόσο τρομακτική, που αποφάσισε να την κόψει. Και πρόσθεσε: “O διάβολος στεκόταν εδώ δα”». Ψάχνοντας, ο Grann αποκάλυψε ένα από τα πιο αλλόκοτα εγκλήματα στην αμερικανική ιστορία: Στις αρχές του 20ου αιώνα, τα μέλη της Φυλής Οσέιτζ απόκτησαν το υψηλότερο κατά κεφαλήν εισόδημα στον κόσμο, αφότου ανακάλυψαν πετρέλαιο στα εδάφη τους. Μετά, άρχισαν να δολοφονούνται ένας προς έναν. Η Μόλι Μπέρκχαρτ θα δει την οικογένειά της να γίνεται ένας από τους βασικούς στόχους, κάτω από μυστηριώδεις συνθήκες. Και καθώς ο αριθμός των νεκρών μεγαλώνει, την υπόθεση αναλαμβάνει το νεοσύστατο FBI υπό τις οδηγίες του νεαρού, μυστικοπαθή Τζ. Έντγκαρ Χούβερ.
Ο συγγραφέας: Ο David Grann είναι ένας από τους πιο ευπώλυτους συγγραφείς των New York Times και βραβευμένος δημοσιογράφος του περιοδικού The New Yorker. Δεν γράφει μυθοπλασία, αλλά περισσότερο ντοκουμέντα, ιστορικές αφηγήσεις. Ωστόσο, η θεματολογία που επιλέγει, δεν προέρχεται από τα γεγονότα της πρώτης γραμμής, της mainstream ειδησεογραφίας, αλλά αναζητά τις αθέατες πλευρές της ιστορίας τις οποίες φωτίζει με μαρτυρίες και στοιχεία μυστηρίου και θρίλερ. Μάλιστα οι «Δολοφόνοι» του ήταν φιναλίστ για το National Book Award και κέρδισαν το Βραβείο Edgar Allen Poe ως το καλύτερο αστυνομικό βιβλίο. Έχει εκδώσει ήδη 7 βιβλία και αρκετά διηγήματα, που αποτελούν μετεξέλιξη παλαιότερων ρεπορτάζ του. Στο τελευταίο του βιβλίο, «The Wager: A Tale of Shipwreck, Mutiny and Murder» (Γουέιτζερ, Εκδόσεις Δώμα) μιλάει για την ιστορία μιας ομάδας βρετανών αξιωματούχων του ναυτικού και του πληρώματός τους οι οποίοι ναυαγούν σε ένα ερημονήσι στην Παταγονία και καταλήγουν να σκοτωθούν μεταξύ τους.
3.Oppenheimer
Και ερχόμαστε τώρα στο φαβορί, που μεταξύ μας οφείλει την δημοφιλία του κυρίως στον πρωταγωνιστή του και υποψήφιο για Oscar Α΄ Ανδρικού Ρόλου, Cillian Murphy. Ο λόγος για το «Oppenheimer», του επίσης υποψήφιου για Oscar Σκηνοθεσίας Christopher Nolan. Η ταινία βασίζεται στο βιβλίο «American Prometheus: The Triumph and Tragedy» (εκδόσεις Knopf Doubleday) των Kai Bird και Martin J. Sherwin. Έχει προταθεί για συνολικά 12 Oscar. Το βιβλίο κυκλοφορεί στα ελληνικά από τις εκδόσεις Τραυλός με τον τίτλο «Ρόμπερτ Οπενχάιμερ, ο θρίαμβος και η τραγωδία του».
Η υπόθεση: Πρόκειται ουσιαστικά για τη βιογραφία του θεωρητικού φυσικού J. Robert Oppenheimer, επικεφαλής του Προγράμματος (επίσημα Manhattan District, και ανεπίσημα Manhattan Project), του άκρως απόρρητου αγγλο-αμερικανικού προγράμματος παραγωγής πυρηνικών όπλων που αναπτύχθηκε στα τέλη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Παρόλο που η ταινία και το βιβλίο αφορούν την ίδια ιστορία, έχουν τους ίδιους πρωταγωνιστές, παρόμοιες τεχνικές αφήγησης και φτάνουν σε αντίστοιχα συμπεράσματα, ο Nolan χρησιμοποιεί διάφορες στιλιστικές μανούβρες, αλλάζει φορμάτ, χρώμα, χρησιμοποιεί ελλειπτικά πλάνα, ή κάνει πολλά χρονικά άλματα. Συνολικά, αν και άρτιο αισθητικά και τεχνικά, μπερδεύει και πρέπει να το δεις πάνω από μια φορά για να το κατανοήσεις. Το Oppenheimer δεν είναι ταινία καναπέ – έχει πολλές απαιτήσεις από τους θεατές του.
Οι συγγραφείς: Η συγγραφή του βιβλίου πήρε τους Martin J. Sherwin (1937 –2021) και Kai Bird (1951) 25 ολόκληρα χρόνια. Ο Martin Jay Sherwin ήταν Αμερικανός ιστορικός ειδικευμένος στην ιστορία των ατομικών όπλων και της ατομικής ενέργειας. Δίδαξε μεταξύ άλλων στο Πρίνστον, στο πανεπιστήμιο της Πενσυλβάνια, στο Μπέρκλεϊ και στο Ταφτς, όπου ίδρυσε μαζί με τον Kai Bird το «Κέντρο για την Ιστορία της Ατομικής Εποχής». Ο Kai Bird είναι συγγραφέας και αρθρογράφος, γνωστός για το έργο του σχετικά με τις ατομικές βόμβες της Χιροσίμα και του Ναγκασάκι, τις βιογραφίες του και τα πολιτικά του σχόλια. Το βιβλίο τους «American Prometheus: The Triumph and Tragedy» τιμήθηκε με διάφορα βραβεία και το 2006 έλαβε το Pulitzer Βιογραφίας ή Αυτοβιογραφίας.
4.Poor Things
Το Poor Things είναι «η δική μας» ταινία στα Oscar. Δηλαδή η ταινία είναι του Γιώργου Λάνθιμου, αλλά καθότι ο Λάνθιμος είναι Έλληνας, στο συλλογικό ασυνείδητο, θεωρείται και η ταινία ελληνική. Ας μην μείνουμε όμως σε αυτό. Η ταινία βασίζεται στο μυθιστόρημα του Alastair Gray «Poor Things: Episodes from the Early Life of Archibald McCandless M.D. Scottish Public Health Officer: 9780151730766: Alasdair Gray: Books» (1992). Έχει προταθεί για 11 Oscar, Καλύτερης Ταινίας, Καλύτερου Σκηνοθέτη, Α΄ Γυναικείου Ρόλου (Emma Stone) και Β΄ Ανδρικού (Mark Ruffalo), όπως επίσης και Προσαρμοσμένου Σεναρίου κλπ. Πρωτοκυκλοφόρησε στα ελληνικά από τις εκδόσεις Νεφέλη το 2001 με τίτλο κοντά στον αγγλικό («Χαμένα Κορμιά, Επεισόδια από τη Νεανική ζωή Ενός Γιατρού του Δημόσιου Οργανισμού Υγείας της Σκωτίας») και επανεκδόθηκε το 2023 από τα Ελληνικά Γράμματα ως «Poor Things – Χαμένα Κορμιά».
Η υπόθεση: Διαδραματίζεται στη Γλασκώβη της δεκαετίας του 1880, όπου παρακολουθούμε την πορεία της Μπέλα Μπάξτερ (ένα συνονθύλευμα θηλυκού Φρανκενστάιν και άμυαλου παιδιού) μέσα από μια σειρά, συχνά κωμικά, περιστατικά, προς την ενηλικίωση, την σεξουαλική απελευθέρωση και τη συνειδητότητα εν γένει. Οι πιο σκληροπυρηνικοί ξένοι κριτικοί, θεωρούν την επιλογή του «Poor Things» για τα φετινά Oscar (τουλάχιστον) «περίεργη». Ωστόσο, δίνουν εύσημα στον Λάνθιμο για την περίτεχνη, μοντέρνα και γεμάτη εκπλήξεις «μετάφραση στην κινηματογραφική γλώσσα» του βιβλίου του Gray.
Ο συγγραφέας: Ο Alasdair James Gray (1934-2019) ήταν Σκωτσέζος συγγραφέας και καλλιτέχνης. Το πρώτο του μυθιστόρημα, Lanark (1981), θεωρείται σταθμός για τη λογοτεχνία της Σκωτίας. O Gray έχει εκδώσει μυθιστορήματα, διηγήματα, θεατρικά έργα, έχει κάνει μεταφράσεις και έχει αρθρογραφήσει πάνω στην ιστορία της αγγλικής και της σκωτσέζικης λογοτεχνίας. Το έργο του συνδυάζει τον ρεαλισμό με τη φαντασία, ενώ καταγινόταν και με άλλες μορφές τέχνης όπως την τυπογραφία (χρησιμοποιούσε δικούς του χαρακτήρες στα βιβλία του) και την εικονογράφηση. Έχει καταχωρηθεί ως μεταμοντέρνος συγγραφέας με πολλές αναφορές στον Κάφκα, τον Όργουελ, τον Μπόρχες και τον Καλβίνο. Στη νεκρολογία του, ο Guardian έγραψε ότι «υπήρξε πατρική φιγούρα της αναγέννησης της Σκωτσέζικης λογοτεχνίας και τέχνης».
5.Ζώνη Ενδιαφέροντος
Η ταινία «Ζώνη Ενδιαφέροντος» (The Zone of Interest) είναι ιστορική δραματική ταινία του 2023 σε σκηνοθεσία και σενάριο από τον Jonathan Glazer. Έκανε πρεμιέρα στο Φεστιβάλ των Καννών στις 19 Μαΐου του 2023, κερδίζοντας το Μέγα Βραβείο και το βραβείο FIPRESCI. Στα φετινά Oscar πάει με 5 υποψηφιότητες, Καλύτερης Ταινίας, Καλύτερης Σκηνοθεσίας, Καλύτερου Προσαρμοσμένου Σεναρίου, Καλύτερη Διεθνούς Ταινίας και Καλύτερου Ήχου. Η ταινία βασίζεται (σε γενικές γραμμές) στο ομώνυμο βιβλίο του Martin Amis (2014) – κυκλοφορεί σε νέα έκδοση από την Penguin. Μέχρι στιγμής δεν έχει μεταφραστεί στα ελληνικά. Άλλα βιβλία του Amis κυκλοφορούν πάντως από τις εκδόσεις Μεταίχμιο.
Η υπόθεση: Η ταινία είναι μια από τις πιο εφιαλτικές «αναπαραστάσεις» της ζωής στο στρατόπεδο συγκέντρωσης του Άουσβιτς. Και βάζω το «αναπαραστάσεις» σε εισαγωγικά, γιατί στην ουσία η φρίκη και η βία δεν είναι εμφανείς στην οθόνη, αλλά υπόγειες, σκάνε υπόκωφα, στις λέξεις, στον αέρα, στις ανεπαίσθητες κινήσεις των πρωταγωνιστών. Σημειώστε ότι «ζώνη ενδιαφέροντος», «kat zet», είναι η φράση που χρησιμοποιούσαν οι Ναζί κατ’ ευφημισμόν για το Άουσβιτς.
Ο συγγραφέας: Ο Martin Louis Amis (1949-2023) ήταν Άγγλος μυθιστοριογράφος και κριτικός. Τα έργα του σατιρίζουν τις υπερβολές και τον παραλογισμό της καπιταλιστικής δυτικής κοινωνίας. Το 2005, το αμερικανικό περιοδικό Time επέλεξε το μυθιστόρημά του «Χρήμα» ως ένα από τα καλύτερα αγγλόφωνα μυθιστορήματα που εκδόθηκαν μεταξύ 1923 και 2005, και το 2008 η βρετανική εφημερίδα The Times τον κατέταξε στη λίστα με τους 50 πιο σημαντικούς Βρετανούς συγγραφείς από το 1945. Ήταν γιος του Κίνγκσλεϊ Έιμις. Το ενδιαφέρον του για το Ολοκαύτωμα ξεκίνησε ήδη από τα νεανικά του χρόνια. Το 1993 εξέδωσε «Το βέλος του χρόνου» (1993) την ιστορία ενός γιατρού σε στρατόπεδο συγκέντρωσης, θέμα στο οποίο επανήλθε το 2014 με τη «Ζώνη ενδιαφέροντος», που είναι και το 14ο μυθιστόρημά του. Πέθανε στο σπίτι του στη Φλόριντα στις 19 Μαΐου 2023 σε ηλικία 73 ετών, την ημέρα της πρεμιέρας της ταινίας στο φεστιβάλ των Καννών.
Και τρεις ακόμη ταινίες-bonus…
Το πορφυρό χρώμα
Από βιβλία έχουν εμπνευστεί τρεις ακόμη ταινίες που έχουν προταθεί για τα φετινά Oscar αν και όχι στην κατηγορία για την Καλύτερη Ταινία.
Η πρώτη είναι το «Χρώμα Πορφυρό», The Color Purple (καμία σχέση με την ταινία του Spielberg το 1985) μιούζικαλ του 2023 του σκηνοθέτη-μουσικού-ράπερ με καταγωγή από τη Γκάνα, Blitz Bazawule. Η ταινία είναι υποψήφια για Oscar Β΄ Γυναικείου Ρόλου (Danielle Brooks). Βασίζεται στο κλασικό μυθιστόρημα της Alice Walker «Το πορφυρό χρώμα» που κυκλοφορεί στα ελληνικά σε επανέκδοση από τις εκδόσεις Παπαδόπουλος (2022). Το βιβλίο τιμήθηκε με Pullitzer το 1983 και το Εθνικό Βραβείο Λογοτεχνίας των ΗΠΑ.
Diana Nyad
Η δεύτερη ταινία βασίζεται στην αυτοβιογραφία της Αμερικανίδας κολυμβήτριας Diana Nyad («Find a Way: The Inspiring Story of One Woman’s Pursuit of a Lifelong Dream»), η οποία στα 60 χρόνια της αποφάσισε να διασχίσει κολυμπώντας την απόσταση από την Κούβα έως την Φλόριντα – δηλαδή 177 χιλιόμετρα άγριου ωκεανού. Η ταινία διεκδικεί Oscar Α΄ Γυναικείου Ρόλου για την Annette Bening και Β΄ για τη Jodie Foster. Η ταινία διατίθεται και από την πλατφόρμα Netflix.
Nimona
Η τρίτη και τελευταία ταινία του οδηγού είναι η «Nimona», που διεκδικεί Oscar Καλύτερης Ταινίας Κινουμένων Σχεδίων. Βασίζεται στο ομώνυμο και ιδιαίτερα δημοφιλές graphic novel του Αμερικανού κομίστα και παραγωγού κινουμένων σχεδίων Nate Diana “Indy” Stevenson, γνωστού ως ND Stevenson.
