του Βασιλείου Παππά
Την προηγούμενη χρονιά (2021) δημοσιεύτηκε από τον εκδοτικό οίκο Gutenberg ένα έργο που περιμέναμε με τεράστια ανυπομονησία: οι μονές επιστολές (1-15) των Ηρωίδων του Οβιδίου σε μετάφραση και σχολιασμό των πανεπιστημιακών Καθηγητών Βάιου Βαϊόπουλου (Ε.Κ.Π.Α.), Ανδρέα Ν. Μιχαλόπουλου (Ε.Κ.Π.Α.) και Χαρίλαου Ν. Μιχαλόπουλου (Δ.Π.Θ.). Πρόκειται για ένα καλαίσθητο βιβλίο που έχει την εξής δομή: στην αρχή προτάσσεται μία κατατοπιστικότατη και εκτενής εισαγωγή, έπονται το λατινικό κείμενο και η έμμετρη νεοελληνική μετάφρασή του, ενώ στο τέλος εμπεριέχεται ένα αναλυτικό ερμηνευτικό υπόμνημα.
Οι συγγραφείς του βιβλίου είναι οι πλέον ειδικοί – στην Ελλάδα και στο εξωτερικό – στις Ηρωίδες και γενικότερα στον Οβίδιο (μια απλή αναζήτηση στη διαδίκτυο αρκεί, προκειμένου ο αναγνώστης να πληροφορηθεί για τις εργασίες τους που έχουν φιλοξενηθεί στους πιο έγκυρους διεθνείς και ελληνικούς εκδοτικούς οίκους και σε επιστημονικά περιοδικά). Τα τελευταία χρόνια έχουν δημοσιεύσει ένα πλήθος βιβλίων (έντυπων και ηλεκτρονικών) στην ελληνική γλώσσα, στα οποία έχουν μεταφράσει και σχολιάσει κυρίως Ρωμαίους ελεγειακούς (Τίβουλλο, Προπέρτιο και Οβίδιο), αλλά και λατινικά ερωτικά ποιήματα γενικότερα (βλ. τα βιβλία των Α. και Χ. Μιχαλόπουλου: Ρωμαϊκή ερωτική ελεγεία, Ρωμαϊκή λυρική ποίηση: Οράτιος Carmina, Ρωμαϊκή επική ποίηση: Βεργίλιος Αινειάδα – Οβίδιος Μεταμορφώσεις (Αθήνα: Κάλλιπος 2015), Ανθολογία λατινικής ερωτικής ποίησης (Αθήνα: Κέδρος 2019), το Οβίδιος, Ηρωίδες 20-21: Ακόντιος και Κυδίππη του Α. Μιχαλόπουλου (Αθήνα: Παπαδήμας 2014), το Μύθος, γλώσσα και φύλο στο Corpus Priapeorum του Χ. Μιχαλόπουλου (Αθήνα: Πεδίο 2014) και το Οβίδιος, Ηρωίδες 18-19 (Λέανδρος και Ηρώ) του Β. Βαϊόπουλου (Αθήνα: Εστία 2019)). Είναι, λοιπόν, αυταπόδεικτο ότι οι τρεις αυτοί πανεπιστημιακοί δάσκαλοι, ερευνητές και μεταφραστές είναι οι πλέον αρμόδιοι για να προσφέρουν στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό για πρώτη φορά μία συστηματική μελέτη των μονών επιστολών (1-15) των Ηρωίδων του Οβιδίου.
Σε πείσμα των καιρών, τη στιγμή που η κλασική φιλολογία δέχεται δεκάδες πλήγματα στο εξωτερικό και κυρίως στην Ελλάδα, την τελευταία εικοσαετία έχουν παραχθεί πολλές και ποιοτικότατες μεταφράσεις λατινικών έργων στη νεοελληνική γλώσσα. Οι μεταφράσεις αυτές μελετώνται από τους ειδικούς (φιλολόγους), τους φοιτητές των Φιλοσοφικών Σχολών, αλλά διαβάζονται (και αυτό είναι ιδιαιτέρως ευχάριστο) και από ένα ευρύτερο αναγνωστικό κοινό (βλ. και σ. 13 του βιβλίου). Συνεπώς, συμβάλλουν στη δημιουργία ενός πρωτόγνωρου ενδιαφέροντος από το ελληνικό φιλαναγνωστικό κοινό για τα αριστουργήματα της λατινικής λογοτεχνίας. Το βιβλίο, όπως δηλώνουν και οι ίδιοι οι συγγραφείς (σ. 15), έχει διπλή στόχευση: απευθύνεται στον μελετητή της λατινικής ποίησης, αλλά ταυτόχρονα και στον μη εξειδικευμένο αναγνώστη, ο οποίος επιθυμεί να γνωρίσει ένα από τα πιο απολαυστικά έργα του Οβιδίου. Και είναι αλήθεια ότι οι συγγραφείς πετυχαίνουν αυτόν τον διττό σκοπό τους στον μέγιστο βαθμό.
Η εισαγωγή του βιβλίου είναι κατατοπιστικότατη. Στο πρώτο μέρος (σσ. 19-48) παρέχονται πλούσιες πληροφορίες για τον βίο και τα έργα (σωζόμενα, χαμένα και νόθα) του ποιητή. Στο δεύτερο τμήμα της εισαγωγής (σσ. 49-88) οι συγγραφείς προσφέρουν μια αναλυτική μελέτη των Ηρωίδων· καταπιάνονται με θέματα χρονολόγησης και γνησιότητας του έργου, με την ειδολογική του ταυτότητα και την ειδολογική διεπίδραση που αυτό παρουσιάζει, με θέματα ποιητικής μεταγλώσσας, έμφυλης ταυτότητας κ.ά. Αναφέρουν ότι άντλησαν το λατινικό κείμενο από τον ιστότοπο ελεύθερης πρόσβασης The Latin Library, ενώ σε έναν πολύ καλά οργανωμένο πίνακα (σσ. 84-86) εμπεριέχουν τα σημεία διαφοροποίησής τους από το κείμενο του παραπάνω ιστότοπου. Η πρακτική αυτή αποκαλύπτει την προσεκτικότατη μελέτη και τη βαθιά γνώση του λατινικού κειμένου, καθώς οι συγγραφείς αντιπαρέβαλαν το κείμενο του The Latin Library με τις πιο έγκυρες εκδόσεις των Ηρωίδων. Στο τέλος της εισαγωγής, προσφέρουν μία σύντομη επισκόπηση των ελληνικών μεταφράσεων (κυρίως κάποιων επιστολών) των Ηρωίδων – οι οποίες παρήχθησαν από τον 13ο αιώνα (Μάξιμος Πλανούδης) έως τον 21ο αιώνα – και αποκαλύπτουν τους στόχους της μετάφρασής τους. Η εισαγωγή του βιβλίου είναι αναλυτικότατη και ενημερώνει τους αναγνώστες για βασικά θέματα (βίος και έργα του Οβιδίου), αλλά και για τις σύγχρονες αναγνώσεις των Ηρωίδων. Ανταποκρίνεται πλήρως στον διπλό στόχο των συγγραφέων, καθώς προσφέρει στον μη ειδικό αναγνώστη πλούσιες πληροφορίες για την ποίηση του Οβιδίου, αλλά ταυτόχρονα παρέχει σπουδαιότατη βοήθεια στον επιστήμονα που ασχολείται με την ποιητική των Ηρωίδων και τις μοντέρνες προσεγγίσεις του έργου.
Ερχόμαστε τώρα στο δεύτερο τμήμα του βιβλίου (σσ. 90-283), όπου περιλαμβάνονται το λατινικό κείμενο και η νεοελληνική του μετάφραση. Όπως πολύ σωστά αναφέρουν οι συγγραφείς, πρόκειται για την πρώτη έμμετρη νεοελληνική μετάφραση των μονών επιστολών των Ηρωίδων (1-15). Η μετάφραση ακολουθεί το πρωτότυπο διευκολύνοντας την προσέγγισή του, αλλά ταυτόχρονα λειτουργεί και αυτόνομα, με αποτέλεσμα να μπορεί να διαβαστεί και συνδυαστικά με το λατινικό κείμενο αλλά και ως αυθύπαρκτο λογοτέχνημα. Είναι γραμμένη σε ρέουσα δημοτική, ενώ το νεοελληνικό ιαμβικό μέτρο αποδίδει τέλεια το λατινικό ελεγειακό δίστιχο. Όλα αυτά συμβάλλουν πλήρως στον σκοπό των συγγραφέων, αφού ο ειδικός αναγνώστης μπορεί να μελετήσει το λατινικό πρωτότυπο αντιπαραβάλλοντάς το με τη μετάφραση και αντίστροφα, ενώ ο μη ειδικός (που δεν γνωρίζει Λατινικά) είναι σε θέση να απολαύσει το μεγαλείο της οβιδιανής ποίησης μέσω της μετάφρασης. Προσφέρουμε εδώ ένα ελάχιστο δείγμα της μετάφρασης από τους στίχους 31-34 της 12ης Επιστολής (γράφει η Μήδεια στον Ιάσονα): «Τότε εγώ σε είδα, τότε άρχισα ποιος είσαι να καταλαβαίνω· | εκείνο ήταν το ξεκίνημα της συμφοράς για την ψυχή μου. | Μόλις σε είδα, χάθηκα! Φλογίστηκα από φωτιές που δεν είχα γνωρίσει, | όπως για το χατίρι των τρισμέγιστων θεών καίγεται πεύκινη λαμπάδα» (Her. 12.31-34: tunc ego te vidi, tunc coepi scire, quid esses; | illa fuit mentis prima ruina meae. | et vidi et perii! Nec notis ignibus arsi, | ardet ut ad magnos pinea taeda deos). Διαπιστώνουμε ότι οι μεταφραστές ακολουθούν πιστά το κείμενο, αλλά ταυτόχρονα αποδίδουν εξαιρετικά το νόημά του και το αίσθημα της απόγνωσης της ερωτευμένης Μήδειας. Η πρώτη έμμετρη νεοελληνική μετάφραση των μονών επιστολών των Ηρωίδων (1-15), που αποτελούσε για χρόνια ένα desideratum της ελληνόγλωσσης βιβλιογραφίας, άξιζε την αναμονή και με το παραπάνω, καθώς δεν επιβεβαιώνει το γνωστό απόφθεγμα ότι οι πιστές μεταφράσεις είναι άσχημες, ενώ οι άπιστες είναι όμορφες. Η μετάφραση των Β. Βαϊόπουλου, Α. Μιχαλόπουλου και Χ. Μιχαλόπουλου είναι και πιστή και πανέμορφη.
Στο τρίτο και τελευταίο τμήμα του βιβλίου εμπεριέχεται ο ερμηνευτικός υπομνηματισμός του έργου. Πρόκειται για έναν αναλυτικότατο σχολιασμό τριακοσίων περίπου σελίδων (σσ. 287-588), στον οποίο οι συγγραφείς προσφέρουν στον αναγνώστη πάσης φύσεως πληροφορίες· σχόλια γλωσσικά, μετρικά, πραγματολογικού περιεχομένου, ποιητολογίας, διακειμενικότητας κ.ά. Ο σχολιασμός της κάθε επιστολής ακολουθεί την ίδια δομή: προηγείται ένα πολύ βοηθητικό για τον αναγνώστη εισαγωγικό σημείωμα (στο οποίο εξηγείται η πλοκή της κάθε επιστολής), έπεται η επισήμανση των πηγών του κάθε μύθου και ακολουθεί ο αναλυτικός σχολιασμός του κάθε στίχου. Από το υπόμνημα αυτό διαφαίνεται η τεράστια εξοικείωση των συγγραφέων με το οβιδιανό κείμενο, αλλά και με τη διεθνή βιβλιογραφία. Παράλληλα, πολλά σχόλια των συγγραφέων είναι πρωτότυπα και διαφωτίζουν επιπλέον (ιδίως) τον ειδικό αναγνώστη, προσφέροντας κάποιες πολύ ενδιαφέρουσες νέες ερμηνείες χωρίων των Ηρωίδων.
Συμπερασματικά, το παρόν βιβλίο είναι μια αρτιότατη και πολύμοχθη επιστημονική μελέτη που απευθύνεται σε ειδικούς, σε φοιτητές των Φιλοσοφικών Σχολών, αλλά και σε μη ειδικούς αναγνώστες. Η εισαγωγή και ο υπομνηματισμός είναι διεθνούς επιπέδου, ενώ η εξαιρετική πρώτη νεοελληνική μετάφραση αυτού του οβιδιανού έργου αποτελεί σπουδαιότατη προσφορά στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό. Το βιβλίο συνιστά σημαντικότατη συμβολή στην επιστήμη της Λατινικής Φιλολογίας, ενώ ταυτόχρονα διαβάζεται ευχάριστα και από το μη σχετικό φιλαναγνωστικό κοινό. Αναντίρρητα αποτελεί ένα βιβλίο αναφοράς διεθνούς επιπέδου, ένα μνημειώδες έργο.
Β. Βαϊόπουλος, Α.Ν. Μιχαλόπουλος και Χ.Ν. Μιχαλόπουλος, Οβίδιος, Ηρωίδες (1-15): Εισαγωγή, Κείμενο, Μετάφραση, Σχόλια, Αθήνα: Gutenberg 2021, 637 σελ. 
Βρες το εδώ
