Tου Κ. Μωρόγιαννη (*)
Με το βιβλίο του Tom Ormay Η Κοινωνική φύση των προσώπων. Ένα πρόσωπο δεν είναι πρόσωπο έχουμε την ευκαιρία να γνωρίσουμε έναν σημαντικό εκπρόσωπο της σύγχρονης γενιάς ομαδικών αναλυτών που στηρίζουν θεωρητικά το νέο επιστημονικό υπόδειγμα που εισάγει η Ομαδική Ανάλυση στο χώρο της ψυχοθεραπείας.
Το ψυχαναλυτικό υπόδειγμα “μητέρα – βρέφους” , έχει εκλάβει το άτομο ως πρωτογενές και την ομάδα ως δευτερογενή. Αυτό το βιβλίο , όπως και το προηγούμενο της σειράς Ομαδική Ανάλυση – το βιβλίο του Farhad Dalal – αποτελεί μία πρωτότυπη θεωρητική προσέγγιση που συμβάλλει σημαντικά στην μετατόπιση από την άποψη αυτή .
Το δίπολο, ατομο- ομάδα, καθώς και οι υποκείμενες διχοτομίες στις οποίες παραπέμπει, (π.χ. εσωτερικό – εξωτερικό, εγγενές – επίκτητο, ψυχικό – κοινωνικό, φύση – πολιτισμός, ψυχανάλυση – ομαδική αναλυση, ) βρίσκονται στον πυρήνα κάθε ψυχολογικής προσέγγισης του ατόμου, είτε αυτό δηλώνεται σαφώς ή προκύπτει ως υπόρρητη θεωρητική άποψη ή ιδεολογία.
Η Ομαδική Αναλυτική θεωρία, από τις απαρχές της, απετέλεσε ένα νέο χώρο σύνθεσης αναδιάταξης και ενίοτε ανατροπής των διχοτομιών αυτών.
Ο S.H.Foulkes, ο δημιουργός της ομαδικής Ανάλυσης το έθεσε σαφώς στις πρώτες σελίδες του πρώτου του βιβλίου που έγραψε το 1948: … κάθε άτομο – μία τεχνητή, παρ’ ότι εύλογοφανής, αφαίρεση καθ’ εαυτό – είναι αναπόφευκτα καθορισμένο κατά τον πλέον δομικό και βασικό τρόπο, από τον κόσμο στον οποίο ζει…. Η παλαιά αντιπαράθεση ενός εσωτερικού και εξωτερικού κόσμου, καταβολών και περιβάλλοντος, ατόμου και κοινωνίας, φαντασίας και πραγματικότητας, σώματος και ψυχής… είναι άκυρη. (Foulkes 1948, μτφ. δική μου).
Λίγο αργότερα το 1957, διατύπωσε σαφέστερα την φιλοδοξία του να δημιουργήσει ουσιαστικά ένα νέο επιστημονικό υπόδειγμα: «Όλες οι έννοιες που χρησιμοποιούσε μιλώντας για την ομαδική συμπεριφορά θα πρέπει να είναι έννοιες που προέρχονται συγκεκριμένα από τη μελέτη των ομάδων. Η χρήση προκατασκευασμένων εννοιών της ατομικής ψυχολογίας το μόνο που κάνει είναι να θολώνει την οξύτητα των παρατηρήσεών μας και να τις παραμορφώνει, ενώ η μελέτη των ομάδων, θα μας βοηθήσει να κατανοήσουμε τα φαινόμενα πιο ξεκάθαρα και στις δύο καταστάσεις ». (Foulkes and Anthony 1957, μτφ. δική μου).
Θα λέγαμε ότι ο Ormay παίρνει τη σκυτάλη από το σημείο αυτό και με το παρόν έργο του εκπληρώνει την παρότρυνση αυτή του Foulkes.
Η έννοια του Νos που εισάγει ο Ormay (nos= εμείς στα Λατινικά) είναι το απόλυτο παράδειγμα εδώ. Μας δίνει έναν όρο που περιγράφει την κοινωνική πλευρά του εαυτού. Το Nos κατά τον Ormay περιλαμβάνει το Συλλογικό που εμπεριέχει το Κοινωνικό από το οποίο προέρχεται το Ατομικό. Ο Ormay δεν διστάζει να είναι κατηγορηματικός: “Ζούμε τη ζωή μας και στα τρία επίπεδα συγχρόνως. Δύο από τα τρία, το Συλλογικό και το Κοινωνικό εμπεριέχονται στο Nos, και το Ατομικό επίπεδο το διαχειρίζεται το εγώ” Βεβαίως δεν προβαίνει σε μια αξιωματική απόφανση. Μας οδηγεί πειστικά και με κάθε εχέγγυο επιστημονικής διερεύνησης στο δρόμο που οδηγεί στα συμπεράσματά του. Είναι πειστικός γιατί διαθέτει τη ευρύτητα του «καθολικού» διανοούμενου που τη συνδυάζει με την τόλμη μιας εφηβικής επιστημοφιλίας θα έλεγε κανείς. Έτσι π.χ. μας κάνει να νοιώθουμε «φυσική» την αναδιάρθρωση της δομικής θεωρίας του Φρόϋντ: Από το κατ’ αρχήν οικείο, σχεδόν «φυσικό» σχήμα ( αυτό-υπερεγώ-εγώ), μας οδηγεί στη δική του σύνθεση (αυτό-εγώ -nos). Τό υπερεγώ δεν εξαφανίζεται στο καινούργιο σχήμα αλλά είναι πλέον η γέφυρα μεταξύ του αυτό και του nos ελευθερώνοντας το εγώ. Ο Ormay προβαίνει εδώ σε μια εξαιρετική ανάλυση της λειτουργίας του υπερεγώ και των ευεργετικών συνεπειών που επιφυλάσσει η νέα σύνθεση στο επίπεδο της κλινικής πρακτικής. Στο τέλος της ημέρας ο αναγνώστης αισθάνεται απολύτως οικεία με το καινούριο σχήμα παρ’ ότι εν τω μεταξύ έχει επισυμβεί μια επαναστατική αλλαγή…. Οι αναθεωρήσεις δεν σταματούν εδώ: Διεκδικώντας τη στήριξη του Nos στη Βιολογία , στο Κοινωνικό Ένστικτο, αναμορφώνει και τη θεωρία των ενστίκτων. Στη θέση της Φροϋδικής σύνθεσης προτείνει και πάλι ένα δυαδικό σύστημα που τώρα περιλαμβάνει το ένστικτο της επιβίωσης και το κοινωνικό ένστικτο. Περαιτέρω συζητά τη σχέση του nos με το κοινωνικό ασυνείδητο και τη σχέση αμφοτέρων με το πρόσωπο και το ατομικό ασυνείδητο. Δεν παραλείπει να αναφερθεί σε θέματα που συνήθως παρακάμπτουμε ως αυτονοήτως γνωστά όπως π.χ. οι έννοιες της συνείδησης και της βούλησης για τις οποίες προβαίνει σε εκτενή συζήτηση. Η ευρεία φιλοσοφική του παιδεία αναδεικνύεται ιδιαίτερα εδώ εμπλουτίζοντας παλιές έννοιες και αναδεικνύοντας καινούργιες. Η συζήτηση της Αριστοτελικής έννοιας της πρόθεσης και της προθεσικότητας στην οποία υπεισέρχεται είναι χαρακτηριστική. Οι θεωρίες των ενστίκτων αλλά και η έννοια του nos αποκτούν πληρέστερη υπόσταση υπό το φως της Αριστοτελικής οπτικής.
Συζητά επίσης τις έννοιες της ενσυναίσθησης καθώς και την έννοια της ομαδικής μήτρας (matrix) και την έννοια του ναρκισσισμού που εκ των πραγμάτων όπως αποδεικνύει σχετίζονται με το nos. Aναδεικνύει τους περιορισμούς των σχεσιακών, διυποκειμενικών, και αντικειμενοτρόπων ψυχαναλυτικών θεωριών ως προς τη δυνατότητά τους να υποστηρίξουν ένα πραγματικά ομαδικο-αναλυτικό υπόδειγμα εξηγώντας κατ’ αυτόν τον τρόπο και το γεγονός ότι ο Foulkes δεν έδειξε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τις προσεγγίσεις αυτές. Οδηγείται έτσι στην αναμόρφωση τόσο της ομαδικο-αναλυτικής όσο και της ψυχαναλυτικής θεωρίας. Ουσιαστικά μέσω της εισαγωγής του nos στη δομική θεωρία της προσωπικότητας οδηγείται σε μια συνύφανση της ψυχαναλυτικής θεωρίας με την ομαδική αναλυτική θεωρία. Κατ’ αυτόν τον τρόπο η ομαδική ανάλυση αναγορεύεται σε κατ’ εξοχήν ψυχαναλυτική θεωρία που μπορεί τώρα να υποστηρίξει θεωρητικά την ολοκλήρωση του εγχειρήματος των Foulkes και Elias που εξαρχής κατέτεινε προς μια σύζευξη της ψυχανάλυσης με την κοινωνιολογία. Έτσι το πεδίο του βιο-ψυχο-κοινωνικού ενοποιείται και το συνολικό σχέδιο μοιάζει με το σχέδιο του Elias που επίσης με το έργο του , τη θεωρία του για τον κοινωνικό σχηματισμό και τη θεωρία του συμβόλου υπηρέτησε ένα τέτοιο σκοπό. Η κατάληξη αυτή επιτρέπει στον Ormay να προβεί και σε ενδιαφέρουσες αναλύσεις για κοινωνικά φαινόμενα όπως ο ολοκληρωτισμός, οι δικτατορίες, ο λαϊκισμός και ο πολιτικός εξτρεμισμός.
Tέλος, «εξοφλεί» οφειλές στους ” προπάτορες”, αναδεικνύοντας π.χ. τη ξεχασμένη συμβολή της Ουγγρικής Ψυχαναλυτικής παράδοσης στην ψυχαναλυτική θεωρία, ενώ οι αναφορές του στον Ferenczi και η ανακάλυψη των απαρχών της ομαδικής ανάλυσης στο έργο του έχουν ιδιαίτερη σημασία για τους ομαδικούς αναλυτές.
Η τελική σύνθεση του Ormay είναι εντυπωσιακή. Καταφέρνει – σε ένα όχι ογκώδες βιβλίο- να πει “πολλά για πολλά” σε αντίστιξη με την επισήμανσή του κάπου μέσα στο βιβλίο του “ότι στο χώρο της ψυχανάλυσης τις τελευταίες δεκαετίες λέγονται όλο και πιο πολλά για όλο και πιο λίγα…ενώ οι βασικές μας ιδέες έχουν διατυπωθεί εδώ και 2500 χρόνια…” Γράφει απλά, γλαφυρά και περιεκτικά. Διαβάζεται και σαν λογοτεχνία ενώ παραμένει πάντοτε ένα πυκνό επιστημονικό κείμενο που συχνά οδηγείται σε εκπληκτικές συνθέσεις. Στο τέλος της διαδρομής μια νέα matrix ιδεών έχει προκύψει, μια νέα θεωρία, μια θεωρία από θεωρίες που αναδύονται από τον οριζόντιο άξονα της matrix των θεωριών, αλλά και από τον κάθετο, τον ιστορικό ,που αναδύει ξεχασμένες ή και απαρνημένες ιδέες, ή ιδέες που καλύφθηκαν από τη σκόνη της συγγνωστής άγνοιας ή και «θυσιάστηκαν» στο βωμό της εσκεμμένης πολιτικο-ιδεολογικής επιλογής εντός του χώρου των θεωριών για την ψυχολογία και την ψυχοθεραπεία. Μοιάζει να ακολουθεί το δρόμο του Foulkes και δεν είναι τυχαίο ότι έρχεται από το δρόμο του Foulkes. Από την Μεσευρώπη του διαφωτισμού της φιλοσοφίας της επιστημονικής έρευνας, των κοινωνικών επαναστάσεων και της Δημοκρατίας.
Πάντοτε σ’ επαφή με τον κόσμο εντός του κόσμου μιλώντας για τον κόσμο (In the group of the group with the group….) δημιουργώντας νέες έννοιες, νέα εργαλεία για την κατανόηση του κόσμου για τον προσανατολισμό μας μέσα στον κόσμο, στον κόσμο που “μας περιμένει αλλά και τον δημιουργούμε”, για την κατανόηση της κοινωνικής μας φύσης, για την ανάδειξη του προσώπου μέσα στον κόσμο των προσώπων, των ανοιχτών ανθρώπων, της ανοιχτής κοινωνίας.
Πιστεύουμε ότι η εξαιρετικά ενδιαφέρουσα επιχειρηματολογία του Ormay θα συμβάλλει καίρια στην περαιτέρω ανάπτυξη του ομαδο-αναλυτικού υποδείγματος . Πιστεύουμε επίσης ότι η παρούσα έκδοση θα προωθήσει την σχετική συζήτηση και στον ελληνικό χώρο.
Εν κατακλείδι ένα βιβλίο που αξίζει να διαβασθεί τόσο από τους ειδικούς όσο και από το ευρύτερο κοινό.
(*) Ο Κώστας Μωρόγιαννης είναι ψυχίατρος – ομαδικός αναλυτής
INFO: Tom Ormay Η κοινωνική φύση των προσώπων. Ένα πρόσωπο δεν είναι πρόσωπο (μτφρ. Γ. Μερτίκας, επιστημ. επιμέλεια Κ. Μωρόγιαννης – Λ. Στυλιανούδη) Ελληνικό Δίκτυο Ομαδικών Αναλυτών και εκδ. Τόπος.
