του Γιάννη Σ. Παπαδάτου (*)
Ένα ανάγνωσμα που δημιουργεί προσδοκίες και σε κερδίζει από τις πρώτες αράδες του, αποτελεί το μυθιστόρημα του Πέτρου Πανάου. Ξεκινά παρουσιάζοντας τον ήρωα έφηβο να αναζητά ασμένως τη «δόση» του, που δεν είναι άλλη από την ανάγνωση βιβλίων. Στη συνέχεια, μετά την ευχάριστη αναγνωστική διάψευση, ο αναγνώστης αισθάνεται ότι μαζί με τον ήρωα ψάχνουν για βιβλία στη δημοτική βιβλιοθήκη μιας φανταστικής πόλης, της Υπεροχούπολης. Γενικά η αναγνωστική διαδικασία κρύβει εκπλήξεις στον σχολικό χώρο και σ’ αυτόν της βιβλιοθήκης, στις σχέσεις των συνομιλήκων, στο οικογενειακό και γενικότερα στο κοινωνικό επίπεδο. Περιέχει τα εξής αφηγηματικά στοιχεία: πρωτοπρόσωπο ρέοντα λόγο, υπόγειο χιούμορ, εφηβικά ενδιαφέροντα με την ανάλογη κοινωνιόλεκτο, μυστήριο, δράση, ερωτικό στοιχείο. Η υπόθεση: ο 15 χρονος Ρένος, εραστής των ποδηλάτων και μανιώδης φιλαναγνώστης, επισκέπτεται συχνά τη βιβλιοθήκη της πόλης του για να διαβάσει βιβλία ή για να δανειστεί κάποια για το σπίτι του. Έχει γίνει φίλος με την υπεύθυνη, η οποία τον διευκολύνει στον δανεισμό, αλλά και του προτείνει βιβλία. Επισημαίνει την απροθυμία των συνομιλήκων του σχετικά με τη φιλαναγνωσία, γεγονός που τον αναγκάζει να συμπεριφέρεται με άκρα μυστικότητα, προκειμένου να αποφύγει το πολύ πιθανό bullying. Ενώ είναι πολύ καλός στον γραπτό λόγο, αναφέρεται συνεχώς στην αδυναμία του σχετικά με τον χειρισμό του προφορικού λόγου. Κάποια μέρα ανακαλύπτει ότι σε θήκη, στις κομμένες σελίδες ενός πολυσέλιδου βιβλίου, ο δωρητής του βιβλίου είχε κρύψει ένα κόκκινο κινητό τηλέφωνο, μια λογοκατευθυντική συσκευή, με την ονομασία ΛΟΓΟΣ. Ο Ρένος, ύστερα από ενδελεχή έρευνα βρίσκει τον κωδικό της που είναι η φράση «Εν αρχή ήν ο Λόγος». Και, βέβαια, από εκεί αρχίζει η περιπέτεια, για τον ήρωά μας, αλλά και για τον αναγνώστη και την αναγνώστρια.
Ο Πέτρος Πανάου, καθηγητής παιδικής και νεανικής λογοτεχνίας στην Αμερική, στο Πανεπιστήμιο της Georgia, μέλος της επιτροπής των Newbery Awards καθώς και μέλος της συντακτικής επιτροπής του διεθνούς περιοδικού για την παιδική λογοτεχνία Bookbird, με πλούσιο θεωρητικό και ερευνητικό έργο, προσφέρει ένα έργο μεστό περιεχομένου, σφιχτό στην πλοκή με ένα ρεαλισμό που δείχνει να γνωρίζει τη σύγχρονη εφηβική ηλικία όχι μόνο θεωρητικά αλλά και στην πράξη.
Το εν λόγω βιβλίο εμπίπτει στην περιοχή της crossover λογοτεχνίας. Διαβάζεται ευχάριστα από διάφορες ηλικίες, αφού και οι ενήλικες αναγνώστες έχουν περάσει από παρόμοιες συναισθηματικές με τον ήρωα καταστάσεις. Ύστερα, οι ενήλικες της υπόθεσης έχουν σημαίνουσα θέση σε αυτήν. Για παράδειγμα, ο πατέρας του Ρένου, εκπροσωπεί εκείνο τον πολίτη που από τη μια πλευρά αγωνίζεται σκληρά προκειμένου να μη λείψει τίποτα στο παιδί του, από την άλλη γίνεται εύκολα θύμα στις δημαγωγικές εξαγγελίες ενός λαϊκιστή πολιτικού, ο οποίος υπόσχεται τα πάντα, εκμεταλλευόμενος τη δύσκολη κοινωνικοπολιτική ατμόσφαιρα, με αυταρχικό ύφος. Επίσης, η βιβλιοθηκάριος, ο πολιτικός ακόμη και ο αφανής δωρητής βιβλίων εμπλουτίζουν την ατμόσφαιρα του βιβλίου δίνοντάς του και «ενήλικο» ενδιαφέρον.
Ο έφηβος Ρένος, προοδευτικά, με μυστικό σύμβουλο την αυτογνωσία βαδίζει στα χνάρια της. Ξεκινά από την αποδόμηση του εαυτού του. Αυτοαποκαλείται «αμπλαούμπλας», σε μια σελίδα υποτιθέμενου αστυνομικού δελτίου καταδίωξης, με ακανόνιστη διάπλαση, καμπούρης, με πόδια οδοντογλυφίδες, ψωμάκια και ντυμένος ατημέλητα, περίπου ως καταζητούμενος. Εν μέσω της προαναφερόμενης δυστοπικής κοινωνικής και πολιτικής ατμόσφαιρας σε ένα εκπαιδευτικό σύστημα που δεν συμβαδίζει με τη δημιουργικότητά του, θα ερωτευτεί μια όμορφη συμμαθήτριά του και θα συνεργαστεί μαζί της σε μια διαδρομή που έχει σασπένς, χιούμορ και συνεχείς ανατροπές. Το λεκτικό και το καταστασιακό χιούμορ μέσα από περιστατικά της τάξης, αλλά και μέσα από περιγραφές αντικειμένων και καταστάσεων, ενισχύουν την αναγνωστική απόλαυση: «…Η τελευταία ώρα κυλάει σαν χαλασμένο ερπυστριοφόρο που έλκει μια διμοιρία μικροσκοπικών μυρμηγκιών. Μου ‘ρχεται να κάνω κοπάνα και να πάω να σταθώ έξω από τη βιβλιοθήκη μέχρι ν’ ανοίξει…» (σελ. 46).
Πρόκειται για ένα κοινωνικό μυθιστόρημα αστυνομικής υφής και συνάμα επιστημονικής φαντασίας. Τα διακείμενα τραγούδια και τα ποιήματα που εγκιβωτίζονται στην ακολουθία των γεγονότων, δίνουν ώθηση αφενός την αναγνωστική απόλαυση και αφετέρου σε κομβικά σημεία, όπως θα έλεγε ο Rifatterre, αποκαλύπτουν ή και κρύβουν την αλήθεια της πλοκής. Ο έφηβος χρησιμοποιώντας το ΛΟΓΟΣ, το κόκκινο μηχάνημα του καθηγητή, στην τάξη του, ιδίως όταν με αυτό στέλνει μηνύματα λογικοφανή, ανακαλύπτει ότι μπορεί να επηρεάσει και να κατευθύνει τη σκέψη των άλλων, καθηγητών και συμμαθητών του. Αλλά το σπουδαιότερο: χωρίς το μηχάνημα αναπτύχθηκε και ο δικός του προφορικός λόγος κυρίως στη σχέση του με τη συμμαθήτριά του. Έτσι, διαπιστώνει ότι «Όλα είναι στο μυαλό. Ίσως και στην καρδιά. Κι εγώ που νόμιζα πως ήταν στο ΛΟΓΟΣ» (σελ. 130).
Στη συνέχεια της πλοκής το ΛΟΓΟΣ αλλάζει χέρια, από τα δικά του σε μυστικούς πράκτορες, θα χρησιμοποιηθεί δε από τον προαναφερόμενο αυταρχικό πολιτικό που με τη βοήθειά του γίνεται πρωθυπουργός, για να το ξαναπάρει, ύστερα από περιπετειώδη προσπάθεια, ο έφηβος. Παράλληλα, συναισθανόμενος την τρομακτική δύναμη του ΛΟΓΟΣ, αποφάσισε να το καταστρέψει. Όμως διστάζει την τελευταία στιγμή, αποφασίζοντας μαζί με μικρή ομάδα φίλων του να το χρησιμοποιήσουν για καλό σκοπό.
Ένα βασικό στοιχείο που αναδύεται από το περιεχόμενο του έργου συνδέεται με αυτό που υπογραμμίζει ο Greimas, ότι, δηλαδή, «η γλώσσα δεν είναι ένα σύστημα σημείων αλλά μια συνάθροιση δομών σημασίας». Αναφέρεται στην αρχή της δυαδικής αντίθεσης σύμφωνα με την οποία από ένα κείμενο αναδύονται δομικά στοιχεία που τακτοποιούνται σε αντιθετικές κατηγορίες. Έτσι, αποκαλύπτεται η βασική δομή της πλοκής της ιστορίας. Στο μυθιστόρημά μας το βασικό δίπολο, με ιδεολογική χροιά, έχει πρόσθετο ενδιαφέρον: από τη μια πλευρά ο λόγος και η ευεργετική δύναμή του για τη ζωή κι από την άλλη το ΛΟΓΟΣ με την καταστρεπτική του δύναμη πέφτοντας στα χέρια όσων επιβουλεύονται τη ζωή. Και μαζί μια πιθανή δυνατότητα της τεχνολογίας που επιφυλάσσει για τον άνθρωπο ένα πιθανό δυστοπικό μέλλον.
Στο τέλος της υπόθεσης, ο κεντρικός ήρωας, ως δεξιοτέχνης του γραπτού λόγου, γράφει την περιπετειώδη ιστορία του και την παραδίδει στον χώρο ενός βιβλιοπωλείου, με το συμβολικό όνομα «Πηγή», σε έναν άγνωστο συγγραφέα που «ούτε η μάνα του δεν τον ξέρει» (σελ. 220). Έκδηλο το παιχνίδι της χιουμοριστικής αυτοαναφορικότητας. Οι τελευταίες σελίδες αναδύουν ένα μεταμυθοπλαστικό παιχνίδι, ανάμεσα στον ήρωα, τον συγγραφέα και τον αναγνώστη-διευθυντή του βιβλιοπωλείου σε μια εκδήλωση και που δεν είναι άλλο από την περιπέτεια της συγγραφής στην οποία παίρνει μέρος και το ΛΟΓΟΣ επηρεάζοντας τον συγγραφέα. Αλλά αυτό θα φανεί σίγουρα στη συνέχεια, αφού το μυθιστόρημα έχει ανοικτό τέλος. Ο αναγνώστης αδημονεί να πληροφορηθεί τον τρόπο με τον οποίο οι ήρωες κι οι ηρωίδες του θα χρησιμοποιήσουν το ΛΟΓΟΣ, για καλούς σκοπούς, όπως υποσχέθηκαν. Επομένως περιμένουμε και την πολύ πιθανή συνέχειά του, γιατί πώς αλλιώς, ο Λόγος έχει αρχή θα έχει και τέλος το οποίο δεν έχει ακόμη διαγραφεί.
Καταληκτικά: το Επιχείριση ΛΟΓΟΣ-Το μυστήριο του κινητού είναι ένα σημαντικό μυθιστόρημα για την κυπριακή και γενικότερα τη νεοελληνική λογοτεχνία από έναν πρωτοεμφανιζόμενο συγγραφέα και από ένα κυπριακό εκδοτικό οίκο που τελευταία έχει προσφέρει αξιόλογα και εκδοτικά προσεγμένα βιβλία νεανικής λογοτεχνίας. Το συγκεκριμένο διηλικιακό ανάγνωσμα θα απολαύσουν τα μεγάλα παιδιά, οι έφηβοι και έφηβες αλλά και οι ενήλικες. Ο καθείς και η καθεμία θα το δει ανάλογα: ίσως από την ερωτική του πλευρά και την περιπέτεια τα μεγάλα παιδιά και οι έφηβοι,, από την κοινωνικοπολιτική του πλευρά, οι ενήλικες. Εκείνοι και εκείνες ξέρουν… Αυτή άλλωστε είναι και η μαγεία της προσωπικής αναγνωστικής ανταπόκρισης…
(*) Ο Γιάννης Σ. Παπαδάτος είναι αν. καθηγητής του παν/μίου Αιγαίου, κριτικός βιβλίων για παιδιά και εφήβους.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Greimas, A. J. Δομική Σημασιολογία-Αναζήτηση μεθόδου. Μτφρ. Γιάννης
Παρίσης. Αθήνα: Πατάκης, 2005.
Falconer, R. The Crossover Novel: Contemporary Children’s Fiction and Its
Adult Readership. New York and London: Routledge, 2009.
Παπαντωνάκης, Δ. Γ. Θεωρίες Λογοτεχνίας και Ερμηνευτικές Προσεγγίσεις Κειμένων
για Παιδιά και για Νέους. Αθήνα: Πατάκης, 2009.
Riffaterre, M. «Compulsory reader response: the intertextual drive».
In: Intertextuality. Theories and practices. Worton, M & Still, J. [eds].
Manchester, UK Manchester: University Press, 1990.
Πέτρος Πανάου. Επιχείρηση ΛΟΓΟΣ. Το μυστήριο του κινητού. Λευκωσία, εκδ. Τελεία, 2022, σελ. 224
