της Μαρίζας Ντεκάστρο.
Η ανάγνωση μυθιστορημάτων περί τον Β’ ΠΠ περισσότερο προβληματίζει και σπάνια ψυχαγωγεί. Η τέχνη των συγγραφέων, η μυθοπλασία, η σύνθεση, η γλώσσα τους μπαίνουν σε δεύτερη μοίρα εξαιτίας του τρομερού θέματος. Διαβάζοντας λογοτεχνικά έργα για κάθε πόλεμο, ο αναγνώστης παίρνει ελάχιστες απαντήσεις για τα γεγονότα. Οι μυθιστορηματικοί ήρωες τον τοποθετούν απέναντι στην ηθική, τα διλήμματα ζωής και θανάτου, τη φρίκη, τη γενναιότητα και τη δειλία, τα ιδανικά, τη συντροφικότητα, την αυτοθυσία και τα θέτουν στην κρίση του.
Η εξαιρετικά επιλεκτική και σύντομη σχολιασμένη βιβλιογραφία που ακολουθεί, περιλαμβάνει σημαντικά έργα της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας. Σχεδιάστηκε για να προταθεί σε ώριμους έφηβους και νεαρούς ενηλίκους που διαθέτουν αναγνωστικές εμπειρίες και θα τολμήσουν να αναμετρηθούν με απαιτητικά κείμενα.
Τα μυθιστορήματα είναι εν γνώσει μας ανόμοια ως προς το λογοτεχνικό τους βάρος και διαφορετικού ύφους. Συγγραφείς όπως οι νομπελίστες Ίμρε Κέρτες (2002) και Πατρίκ Μοντιανό (2014) στέκονται πλάι στον ολιγογράφο Νίκο Κοκάντζη, η Άννα Φρανκ, η Ρόζα Ασσέρ-Πάρδο και η Rutka μοιράζονται εμπειρία εγκλεισμού σε πόλεις της Ευρώπης, η Anna Seghers κοντά στον Μάρκους Ζούσακ και τον κομίστα Αρτ Σπίνγκελμαν.
Επιλέξαμε τα παρακάτω έργα γιατί συνομιλούν μεταξύ τους, καθώς κάθε ένα φωτίζει κάποια ή κάποιες πλευρές των γεγονότων. Συνδετικός κρίκος τους είναι η ηλικία των ηρώων, όλοι/όλες έφηβοι 14,15,16 ετών, από την Ευρώπη και εβραϊκής ταυτότητας.
Μαρτυρίες
Ο εγκλεισμός
Ρόζα Ασσέρ-Πάρδο, 548 ημέρες με άλλο όνομα – Θεσσαλονίκη 1943 Μνήμες πολέμου, εκδ. Γαβριηλίδης, 2008
Εμπειρία εγκλεισμού στην κατοχική Θεσσαλονίκη. Το παιδικό ημερολόγιο της Ρόζας είναι ένα ντοκουμέντο λίγων σελίδων πολύ διαφορετικό από τα δύο που ακολουθούν. Έχει αξία όχι για τη λογοτεχνικότητά του, ούτε για το βάθος σκέψης, αλλά επειδή καταγράφει συναισθήματα και ιδέες ενός κοριτσιού μόνο δέκα ετών: τι της έκανε εντύπωση, τι φοβήθηκε και πώς αντεπεξήλθε σ’ αυτή την ανωμαλία της ζωής. Επιπλέον θα μπορούσαμε να πούμε ότι το 548 ημέρες… είναι ένα διπλό βιβλίο καθώς η συγγραφέας ξανακοιτάζει το παιδικό της κείμενο το σχολιάζει ως ενήλικη και δίνει απαραίτητες ιστορικές πληροφορίες.
Άννα Φρανκ, Το ημερολόγιο, μετ. Ρένα Χατχούτ, εκδ. Πατάκη, 2010
Περιττό να πούμε ότι το Ημερολόγιο της Άννας Φρανκ είναι από τις πρώτες μαρτυρίες που εκδόθηκαν και έδωσαν φωνή στα θύματα του Ολοκαυτώματος. Θεωρείται ένα από τα κορυφαία βιβλία που προσφέρει στις νεότερες γενιές στοιχεία για να συνειδητοποιήσουν θεμελιώδεις πολιτικές και κοινωνικές αρχές, να καταλάβουν τι σημαίνει ανεκτικότητα στο διαφορετικό και να αντιδράσουν στον φανερό και τον κρυμμένο ρατσισμό.
Στο γκέτο
Το ημερολόγιο της Rutka, Ιανουάριος-Απρίλιος 1943, μετ. Γιώργος Πάντσιος, εκδ. Πατάκη, 2007
Διαφορετικού τύπου εγκλεισμό έζησε η δεκατετράχρονη Πολωνέζα Rutka στο γκέτο της πόλης της, στο Bedzin. Με τα λόγια της:
5 Φεβρουαρίου 1943. Ο κλοιός γύρω μας σφίγγει ολοένα και περισσότερο. Τον άλλο μήνα σίγουρα θα δημιουργηθεί γκέτο, πραγματικό γκέτο, με τείχη γύρω γύρω…. Μου είναι αδύνατο να πιστέψω ότι μια μέρα θα μπορώ να βγαίνω από το σπίτι μου χωρίς το κίτρινο άστρο. Ή ότι αυτός ο πόλεμος θα τελειώσει μια μέρα… 11 Αυγούστου 1942. Χειμώνας στο γκέτο… δεν ακούγονται οι συνηθισμένες κραυγές χαράς των παιδιών… Για τους περισσότερους κατοίκους του γκέτο, ο χειμώνας είναι ένας φοβερός εφιάλτης φτώχειας και πείνας… Παιδιά απλώνουν το χέρι στους περαστικούς… είναι το κυρίαρχο σύμβολο του γκρίζου γκέτο…Οι γονείς τους έχουν εκτοπιστεί, εγκαταλείφθηκαν στη μοίρα τους να ζουν αδέσποτα στους δρόμους…
Στο ναζιστικό στρατόπεδο
Ίμρε Κέρτες, Το μυθιστόρημα ενός ανθρώπου δίχως πεπρωμένο, μετ. Γιώτα Λαγουδάκου, εκδ. Καστανιώτη, 2010
Ο Κέρτες, δεκατεσσάρων ετών το 1944, συνελήφθη στη Βουδαπέστη μια μέρα που επέστρεφε από το σχολείο του. Εκτοπίστηκε στο Άουσβιτς και στη συνέχεια στο Μπούχενβαλντ, απ’ όπου κι απελευθερώθηκε. Στο βιβλίο, που βασίζεται στα προσωπικά του βιώματα, περιγράφει την εμπειρία ενός δεκαπεντάχρονου εφήβου από τη ζωή στα στρατόπεδα. Εξαιρετικά ενδιαφέρον το στοιχείο της κανονικότητας της ζωής εκεί και η προσαρμογή του έφηβου σ’ εκείνη τη φρίκη.
Η επιβίωση
Γιέρζι Κοζίνσκι, Το βαμμένο πουλί, μετ. Τρισεύγενη Παπαϊωάννου, εκδ. Μεταίχμιο, 2006
Η περιπλάνηση ορφανών παιδιών στην κατεχόμενη Ευρώπη είναι θέμα που αναπτύσσεται σε αρκετά μυθιστορήματα. Στο βιβλίο του Πολωνού συγγραφέα διαβάζουμε την περιπλάνηση ενός αγοριού, άγνωστης ταυτότητας και θρησκείας, κάπου στην Ανατολική Ευρώπη κατά τη διάρκεια του πόλεμου και την επαφή του με πλήθος ανθρώπων που το βοήθησαν ή το κατέτρεξαν. Βίαιο και άγριο, κατηγορήθηκε ως αντιπολωνικό και απαγορεύτηκε στη γενέτειρά του από το κομουνιστικό καθεστώς. Το 1965 εκδόθηκε στις ΗΠΑ και στην Ευρώπη και θεωρήθηκε ένα από τα σημαντικότερα μυθιστορήματα του είδους.
Η σωτηρία
Ερίκ- Εμανουέλ Σμιτ, Το παιδί του Νώε, μετ. Ιωάννα Πετρίδου, εκδ. Opera, 2007
Βέλγιο 1942. Θέμα η διάσωση Εβραιόπουλων, όπως ο επτάχρονος Ζοζέφ, από καθολικούς ιερείς οι οποίοι τα δέχονταν στα ιδρύματά τους και τα έκρυβαν με χριστιανική ταυτότητα. Πράξεις γενναίας αντίστασης και ανιδιοτέλειας. Εξαιρετικά συγκινητικές και ανθρώπινες οι σκηνές της επανασύνδεσης των παιδιών με όποιον από τους γονείς τους επέζησε . Ο Ζοζέφ: Δεν είχα αναγνωρίσει ούτε τον άντρα ούτε τη γυναίκα: είχα αναγνωρίσει το μαντό της μητέρας μου! Ένα μαντό καρέ, ροζ και πράσινο, με κουκούλα. Μαμά! Δεν είχα ξαναδεί γυναίκα να φοράει μαντό καρέ, ροζ και πράσινο, με κουκούλα.
Ο εφηβικός έρωτας
Νίκος Κοκάντζης, Τζιοκόντα, εκδ. Πατάκη, 2005
Το μυθιστόρημα αφηγείται την ιστορία του πρώιμου εφηβικού έρωτα μεταξύ του ίδιου και της Τζιοκόντα, γειτόνισσας και συνομήλικης εβραιοπούλας, με φόντο την κατοχική Θεσσαλονίκη. Ενός έρωτα απίστευτα τρυφερού και παθιασμένου που, αν και απαγορευμένος από τις αρχές, άνθισε χάρη στην ανεκτικότητα και τη στενή σχέση μεταξύ των οικογενειών των δύο νέων. Η Τζιοκόντα έφυγε σ’ ένα από τα τρένα για την Πολωνία, ο Νίκος έμεινε και έκλεισε στην καρδιά του αυτή την ανάμνηση που τον έβγαλε από την παιδική ηλικία.
Στην αντίσταση
Alain Blottière, Τόμι, μετ. Αγγελική Τσέλιου, εκδ. Πόλις, 2012
Ο συγγραφέας, με αφορμή τη δημιουργία μίας υποθετικής ταινίας για τη ζωή του Τομά Ελέκ, του Τόμι, ενός Γάλλου έφηβου ουγγρικής καταγωγής, αναβιώνει μυθοπλαστικά τη δράση του. Ο Τομί, ένα εβραιόπουλο που έφερνε περισσότερο προς την εικόνα του ‘άρειου’ πήρε μέρος στην αντιστασιακή ομάδα ‘Μανουσιάν’
στην περιοχή του Παρισιού, σκότωσε Γερμανούς και συμμετείχε σε εκτροχιασμούς τρένων. Το ενδιαφέρον του μυθιστορήματος εστιάζεται αφενός στον πραγματικό Τομί και αφετέρου στο συνομήλικο ερασιτέχνη ηθοποιό που τον υποδύεται και ο οποίος μπαίνει στο ρόλο με απρόσμενη φυσικότητα.
Στη Γερμανία
Σάρα Κοέν-Σκαλί, Μαξ, μετ. Άννα Κοντολέων, εκδ. Πατάκη, 2014
Μυθιστόρημα για το Πρόγραμμα Λέμπενσμπορν- των παιδιών γεννημένων κατά παραγγελία- μίας από τις σκοτεινότερες σελίδες της δράσης των ναζί. Σκληρό και βίαιο στις λέξεις και στις περιγραφές, σοκάρει και απευθύνεται σε εφήβους που έχουν την ωριμότητα να αντέξουν την ανάγνωσή του και να κρίνουν όσα διαβάζουν. Ο αναγνώστης διερωτάται κάθε στιγμή για την δύναμη της πειθούς και της πλύσης εγκεφάλου που υπέστησαν εκατομμύρια άνθρωποι ώστε να αφεθούν στη σαγήνη των ναζιστικών ιδεωδών, για τα ψυχικά τραύματα που δημιούργησαν οι διαστροφές αυτής της ιδεολογίας, για την παιδική ζωή και εκπαίδευση, για το τι σημαίνει αποναζιστικοποίηση και επανένταξη στη φυσιολογική ζωή των χιλιάδων παιδιών που αποχωρίστηκαν βίαια από τις οικογένειές τους.
Μάρκους Ζούσακ, Η κλέφτρα των βιβλίων, μετ. Κώστια Κοντολέων, εκδ. Ψυχογιός, 2014
Εφηβικό μυθιστόρημα με κεντρικό θέμα η καταστροφή των βιβλίων από τους ναζί. Όταν οι συμμαχικές βόμβες έπεφταν πάνω από την πόλη της, η Λίζελ έβρισκε παρηγοριά στα βιβλία που μοιραζόταν με τους γείτονες στο καταφύγιο. Πού έβρισκε τα βιβλία η μικρή; Τα έκλεβε από τις πυρές. Ήταν μια γενναία κλέφτρα που σύντομα κατάλαβε ότι τίποτα δεν μπορεί να σταματήσει τη διάδοση των ιδεών.
Εκείνοι που χάθηκαν κι εκείνοι που επέζησαν
Anna Seghers, Η εκδρομή των κοριτσιών που χάθηκαν, μετ. Γιώργος Δεπάστας, εκδ. Άγρα, 2000
Σαν σε όνειρο, και από την ασφάλεια του Μεξικού όπου είχε καταφύγει με την οικογένειά της κατά τη διάρκεια του πόλεμου, η Anna Seghers αναπολεί μια σχολική εκδρομή, σκιαγραφεί και σχολιάζει με δύναμη την πορεία της ζωής συμμαθητριών και φίλων. Ποιες και ποιοι πρόδωσαν, πώς ανελίχθηκαν στην κομματική ιεραρχία των ναζί και άλλαξαν ιδεολογία δολοφονώντας με τον τρόπο τους τις αγαπημένες φίλες και δασκάλες, ποιες και ποιοι αντιστάθηκαν στο ναζιστικό καθεστώς, αλλά κατέληξαν στο θάνατο.
Πατρίκ Μοντιανό, Ντόρα Μπρούντερ, μετ. Καλή Τζώρτζη, εκδ. Πατάκη, 2014
Μία αγγελία σε εφημερίδα του 1941 κινητοποίησε, ως άλλο ντετέκτιβ, τον Πατρίκ Μοντιανό και τον ώθησε να επιδοθεί στην έρευνα και τελικά στη λογοτεχνική ανασύνθεση της ζωής μιας νεαρής Εβραίας που εξαφανίστηκε στο κατεχόμενο Παρίσι. Ο συγγραφέας, ξεδιπλώνοντας τα ευρήματά του και συνθέτοντας την ιστορία της Ντόρας Μπρούντερ αναφέρεται σε ζητήματα ταυτότητας και μνήμης τα οποία τον απασχολούν ως άνθρωπο και ως συγγραφέα.
Bernhard Schlink, Διαβάζοντας στη Χαννα, μετ. Ιάκωβος Κοπερτί, εκδ. Κριτική, 1998
Πρώτα μεταπολεμικά χρόνια στη Γερμανία. Ο δεκαπεντάχρονος ήρωας μαθαίνει τον έρωτα με τη Χάννα, μία νέα γυναίκα απόμακρη, με άγνωστο παρελθόν. Η Χάννα, ξαφνικά εξαφανίζεται, όμως επανεμφανίζεται, στο δεύτερο μέρος του μυθιστορήματος, καθισμένη στο εδώλιο, κατηγορούμενη για εγκλήματα πόλεμου. Ήταν στα SS και δεσμοφύλακας στο Άουσβιτς. Αυτό ήταν το μυστικό παρελθόν της. Ο ήρωας παρακολουθεί τη δίκη ως φοιτητής της Νομικής και θέτει στον εαυτό του πλήθος ερωτήματα σχετικά με την αποναζιστικοποίηση, την ηθική, την έννοια του καθήκοντος και παράλληλα την άκριτη αποδοχή και υποταγή σε εξωφρενικές ιδεολογίες.
Αρτ Σπίγκελμαν, Μάους ,Η Ιστορία ενός Επιζήσαντα, (τ. Ι – ΙΙ), εκδ. Zoobus, 2008
Ένα κόμικ με ζωόμορφους χαρακτήρες (οι Εβραίοι ως ποντίκια, οι Γερμανοί γάτες, οι Πολωνοί γουρούνια) με ασπρόμαυρο, απλό και δυνατό σχέδιο.Η ιστορία, ένας ετεροχρονισμένος διάλογος μεταξύ του καλλιτέχνη Αρτ Σπίγκελμαν και του πατέρα του, ξεδιπλώνει όσα πέρασε ο τελευταίος στον πόλεμο, στην Πολωνία, για να καταφέρει να σωθεί από το Ολοκαύτωμα και να μην καταλήξει στο ‘Μάουσβιτς’.
